Thơ Nôm Hồ Xuân Hương dưới góc nhìn văn hóa

KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 5<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỐ 04 NĂM 2019<br /> Thơ Nôm Hồ Xuân Hương<br /> dưới góc nhìn văn hóa<br /> ThS. TRƯƠNG THỊ TƯỜNG THI,<br /> HÀ THỊ MINH NGỌC<br /> Trường THPT Phan Bội Châu<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T<br /> rong xu thế hội nhập cùng phát triển, với<br /> những tiến bộ của nghiên cứu văn học,<br /> với những cải cách, đổi mới ở Việt Nam<br /> và trên toàn cầu, cần có một cách nhìn, cách<br /> đánh giá mới hơn, hữu hiệu, chân xác, khoa<br /> học hơn về tác phẩm văn chương. Và tiếp cận<br /> văn học dưới góc nhìn văn hóa giúp chúng ta<br /> có một cái nhìn, một cách đánh giá khoa học<br /> hơn, chân xác hơn đối với giá trị văn học truyền<br /> thống, mở ra một hướng nghiên cứu mới vừa<br /> hợp với xu thế phát triển, vừa giữ gìn được bản<br /> sắc truyền thống văn hoá.<br /> Hồ Xuân Hương là một hiện tượng thơ nữ<br /> độc đáo, lạ lùng hiếm thấy của văn học trung<br /> đại Việt Nam vì thơ bà thấm đẫm màu sắc văn<br /> hóa. Ngay từ khi xuất hiện, Hồ Xuân Hương trở<br /> thành “nỗi ám ảnh” đối với độc giả cũng như<br /> giới nghiên cứu phê bình trong việc tiếp nhận<br /> và đánh giá lại những giá trị mà thơ Nôm truyền<br /> tụng Hồ Xuân Hương mang lại về phương diện<br /> văn hóa.<br /> 1. Khái niệm văn hóa và phương pháp<br /> tiếp cận văn hóa học<br /> Theo Trần Nho Thìn văn hoá là một hệ<br /> thống mở “Nhân học văn hoá”, “nhân chủng học là nói đến tập tục tín ngưỡng tôn giáo, nói đến<br /> văn hoá”. Văn hoá Việt còn là sản phẩm của giao đời sống tinh thần... Bất kỳ một giá trị văn học<br /> lưu ảnh hưởng văn hoá Trung Quốc, Ấn Độ... Vì nào cũng đều thoát thai từ một môi trường văn<br /> thế khái niệm văn hoá tương đối rộng. Văn hoá hoá, từ một đời sống văn hoá nhất định.<br /> là phạm trù giá trị làm cho con người thoát ra Yếu tố văn hoá ảnh hưởng lớn đến sự thành<br /> khỏi tình trạng mông muội. Văn hoá bao gồm công của tác phẩm. Cách tiếp cận văn hoá học<br /> văn minh, kinh tế, sức khoẻ, ăn uống, văn học... trong nghiên cứu tác phẩm văn chương sẽ<br /> chứ không phải mình lễ hội và nói đến văn hoá giúp chúng ta khám phá chân lý nghệ thuật<br />  6 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN<br /> một cách đúng hướng hơn. Trần Nho Thìn đã người con gái mạnh mẽ, quyết liệt, dám thách<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> chỉ ra một số bước tiếp cận theo phương pháp thức với lề thói xã hội để giữ lại “khối tình” minh<br /> văn hoá học đối với văn học Trung đại Việt Nam chứng cho tình yêu của mình.<br /> như sau: Phẩm chất để Xuân Hương tự hào về người<br /> - Đối với văn học trung đại cần phục phụ nữ còn là sự gan góc, sức chịu đựng của<br /> nguyên tái hiện không gian văn hoá cũng như người phụ nữ trước nỗi đời cơ cực, để giữ gìn<br /> những nhân tố thời đại tác động. cái sắt son của người đàn bà, vẫn giữ tấm lòng<br /> - Tìm ra mối liên hệ giữa tác phẩm với văn son, đằm thắm, tha thiết dù bị bầm dập:<br /> hoá thời đại. Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn,<br /> - Xác định cơ sở văn hoá xã hội đã hình Mà em vẫn giữ tấm lòng son<br /> thành nên tác phẩm (đề tài, chủ đề, hình thức (Bánh trôi nước)<br /> nghệ thuật, cách cảm nhận, mọi yếu tố cấu<br /> Trong một xã hội rối ren, khi mà thân phận<br /> thành tác phẩm...).<br /> người phụ nữ bị rẻ rúng như xã hội Việt Nam<br /> 2. Nội dung thơ Nôm Hồ Xuân Hương nửa cuối thế kỉ XVIII - nửa đầu thế kỉ XIX, người<br /> dưới góc nhìn văn hóa phụ nữ vẫn giữ được tấm lòng son, kiên trinh,<br /> 2.1. Người phụ nữ với phẩm chất cao quý thủy chung của mình, cố gắng sống đẹp và có<br /> nghĩa thì thật đáng trân trọng biết bao. Cách<br /> Sự tự hào về giới của Hồ Xuân Hương thể<br /> thể hiện này cho thấy phong cách và bản lĩnh<br /> hiện ở ca ngợi phẩm chất cao quý của người<br /> của Xuân Hương tạo ra sự vượt bậc và khác biệt<br /> phụ nữ. Những người phụ nữ như bà sống<br /> giữa nữ sĩ và các tác giả khác về phẩm chất của<br /> trong xã hội phong kiến chịu nhiều nỗi thua<br /> người phụ nữ Việt Nam trong văn học.<br /> thiệt nhưng không lùi bước. Trong mọi hoàn<br /> cảnh họ đều ý thức rõ về chính mình và tìm Thơ Nôm Hồ Xuân Hương còn thể hiện sự<br /> cách vươn lên với tinh thần ham sống, yêu đời tự hào về người phụ nữ muốn làm nên một sự<br /> đến cảm động, để khẳng định mình, để tồn tại; nghiệp anh hùng, không kém nam giới:<br /> tồn tại để khát khao; khát khao tận hưởng hạnh Ví đây đổi phận làm trai được<br /> phúc (dù cuộc đời đáp trả phía họ toàn những<br /> Thì sự anh hùng há bấy nhiêu<br /> điều cay đắng). Đó là hình ảnh người phụ nữ<br /> đầy nghị lực vượt qua niềm đau riêng, vượt qua (Đề đền Sầm Nghi Đống)<br /> bất hạnh như lỡ thì, làm lẽ, góa chồng... Không phải Xuân Hương coi thường nam<br /> Xuân Hương không muốn nghe tiếng nhi mà “ghé mắt trông ngang” đền thờ Sầm Nghi<br /> khóc nỉ non của người phụ nữ. Bà cũng không Đống. Hành động ấy thể hiện thái độ của bà rất<br /> muốn giới mình đành lòng cam chịu thân rõ ràng, một tên cướp nước bại trận như hắn thì<br /> phận lệ thuộc, bị coi thường, bị ném đi khi kẻ có gì đáng để người ta kính trọng, thờ phụng.<br /> khác giới đã cảm thấy chán chê. Xuân Hương May cho hắn gặp người Việt Nam nhân từ còn<br /> khuyên người đàn bà có chồng vừa mất “Nín cho hắn một chỗ để nương thân, còn có nơi để<br /> đi kẻo thẹn với non sông”, bà không muốn con siêu thoát về kiếp khác. Xuân Hương không nói<br /> người ấy khóc than mãi làm gì, cũng không cần quá chút nào, thử nhìn vào lịch sử chống giặc<br /> phải theo cái đạo “tam tòng” ấy làm gì, hãy để của dân tộc thì thấy ngay. Người phụ nữ Việt<br /> sức mà còn bước tiếp... Xuân Hương cho người Nam cũng có những con người tài năng, đã<br /> đọc tiếp cận với một cô gái không chồng mà từng làm nên nghiệp lớn như Bà Trưng, Bà Triệu.<br /> chửa do cả nể trong tình yêu bị lỡ làng cũng là Xuân Hương đã khẳng định tài năng và<br /> một cô gái nhân hậu, khoan dung “Mảnh tình phẩm chất của giới nữ để thế giới phải nhìn lại<br /> một khối thiếp xin mang” và đồng thời là một địa vị của họ. Hơn một lần Xuân Hương đề cao<br />  KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 7<br /> phẩm chất cao quý của người phụ nữ. Họ có bỏng khát vọng yêu thương của một người<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỐ 04 NĂM 2019<br /> sức mạnh vượt qua gian khó, suy nghĩ và hành phụ nữ bất hạnh trong đời sống tình ái, thơ<br /> động của họ đôi khi được Xuân Hương nâng Xuân Hương lúc nào cũng như muốn san bằng<br /> lên ngang tầm non sông, vũ trụ. Thân phận bất cho được cái tập tục cổ hủ bao đời đè nặng lên<br /> hạnh, số kiếp đau khổ của họ được hoá thân bản năng và giới tính của con người, để cất cao<br /> vào sông núi: “Trơ cái hồng nhan với nước non” giọng ca ngợi, tự hào về giới.<br /> (Tự tình - Bài 2). 2.2. Thú vui trần thế và khát vọng tình yêu<br /> Xuân Hương đem “cái hồng nhan” so cùng Lịch sử phát triển và sự trường tồn của<br /> “nước non”. Cảnh buồn nhưng không gợi sự con người đã để lại nhiều di sản văn hóa đầy ý<br /> thương cảm, nhờ cách nói cứng cỏi rất Xuân nghĩa từ vật chất đến tinh thần, từ vật thể, đến<br /> Hương, “cái hồng nhan” ấy trải lòng cùng nước phi vật thể. Ở một mức độ nào đó, ta không thể<br /> non. Câu thơ Xuân Hương cứ khắc khoải một phủ nhận vai trò tích cực của yếu tố tính dục<br /> niềm khát khao giao cảm. trong đời sống của con người. Sự có mặt của<br /> Thơ Xuân Hương như một thông điệp tính dục đã giúp nhân loại nhận diện lại chính<br /> khẳng định nguồn sống của xã hội là người mình một cách đặc thù và độc đáo nhất. Vì hoạt<br /> phụ nữ, họ là những người yêu chồng, chăm động tính giao vốn là thuộc tính của mọi sinh<br /> sóc và nuôi dạy con cái, vun vén gia đình: “Tất cả thể sống (trong đó có con người). Tất nhiên ở<br /> những thu là với vén” (Cái nợ chồng con). Thậm đây người viết chỉ đề cập đến khía cạnh tính<br /> chí bà tự hào vì sự dâng hiến to lớn của người dục của con người.<br /> phụ nữ. Họ sinh ra để tiếp nối sự sống, để ban Tình yêu là sự hòa hợp giữa hai tâm hồn<br /> phát hạnh phúc và cái đẹp cho đời. Họ có khả và trạng thái mãnh liệt nhất của tình yêu chính<br /> năng làm cho giới đàn ông từ hiền nhân quân là sự hòa hợp giữa hai thể xác. Nói đến nam nữ<br /> tử đến vua chúa chết mê chết mệt. là nói đến giới tính, nói đến tình yêu là nói đến<br /> một phần của mối quan hệ giới tính, như thế,<br /> Thơ Xuân Hương là tiếng lòng của Xuân<br /> quan hệ xác thịt là khía cạnh của quan hệ yêu<br /> Hương và cũng là tiếng lòng của biết bao người<br /> đương, và sự gần gũi về thân xác là một nhu<br /> phụ nữ Việt Nam thời bấy giờ. Đó là tiếng lòng<br /> cầu, một thú vui trong quan hệ giới tính ấy. Khát<br /> của một con người không bao giờ quên ý thức<br /> vọng về tình yêu ở khía cạnh hòa hợp thể xác<br /> và tự ý thức về mình. Ta hãy nghe cách bà bày<br /> không chỉ có ở nam giới. Con người ai cũng có<br /> tỏ: “Này của Xuân Hương mới quệt rồi” (Mời trầu).<br /> khát vọng ấy, phụ nữ không ngoại lệ. Hồ Xuân<br /> Không dùng đại từ nhân xưng mà bà xưng Hương đã dùng văn chương để thể hiện khát<br /> tên riêng của mình “Này của Xuân Hương”. Lối vọng ấy bằng những bài thơ vừa thanh vừa tục.<br /> nói mang đầy ý thức khẳng định và niềm tự<br /> Ta biết rằng, cuộc đời tình ái của nữ sĩ Hồ<br /> hào, đến kiêu hãnh trong lời tình tự kia đã thể<br /> Xuân Hương cũng như cuộc đời tình ái của<br /> hiện rõ cái tâm của người mời trầu. Xuân Hương<br /> người phụ nữ Việt Nam sống dưới chế độ phong<br /> mời trầu cũng là mời duyên, mời tình và bày tỏ<br /> kiến không bao giờ được chủ động quyết định,<br /> lòng mình. Với cách xưng danh xưng tính ấy Xuân Hương thấu hiểu hơn ai hết đời sống chăn<br /> thật tự tin, bà đã đi trước thời đại của mình rất gối của một người phụ nữ, hạnh phúc thật bấp<br /> xa, vì cách xưng hô như thế đến văn học hiện bênh. Tiếp cận thơ Nôm Hồ Xuân Hương ở góc<br /> đại mới phổ biến. độ nào cũng có thể thấy yếu tố bản băng, giới<br /> Hồ Xuân Hương đã đưa ra những bằng tính thể hiện một cách bàng bạc. Nên có nhiều<br /> chứng xác thực về giá trị của người phụ nữ, ý kiến cho rằng, thơ Nôm Hồ Xuân Hương mang<br /> đồng thời bà cũng khẳng định vai trò tất yếu màu sắc tính dục, hay nặng nề hơn, có người<br /> của họ trong cuộc sống. Dưới ngòi bút cháy cho đó là thứ thơ “dâm, tục”.<br />  8 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN<br /> Đây quả là vấn đề phức tạp và cũng đầy người. Bà không biết đến thứ tình dục đã được<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> hứng thú. Dư luận búa rìu này không phải là cải trang, tô son điểm phấn, hoặc thứ tình dục<br /> không có nguyên nhân của nó. Trước hết, vì sản đã được nâng đên mức độ tinh khiết một cách<br /> phẩm của dòng thơ ấy xuất thân từ một nữ sĩ, gượng ép của văn chương giáo điều, giả dối.<br /> nữ giới ít khi có tiếng nói trong xã hội, giữa đám Yếu tố tục luôn lấp ló trong thơ bà. Tục<br /> đông; hơn nữa, thơ bà đã dám đụng đến mảnh nhưng không gợi dục, không khiêu dâm, vì<br /> đất giới tính - giới địa của sự “cấm kị” (điều mà yếu tố ấy gắn với cuộc sống, thói quen, hành<br /> giai cấp phong kiến ra sức che giấu, khinh miệt); vi của người bình dân (mà trong thế giới quan<br /> sau nữa trong thơ toàn những biểu tượng mà của người bình dân những chuyện đó là lành<br /> nhìn ở góc độ nào cũng lấp lửng những chuyện mạnh, là thứ sản phẩm giúp họ giảm đi những<br /> hoan lạc, những bộ phận gợi cảm của giới nữ nỗi vất vả trong lao động, thể hiện một tinh<br /> (làm cho người ta vừa thích thú và kinh sợ). thần lạc quan). Chuyện ái ân trong cuộc sống là<br /> Thật khó có thể giải thích chỉ bằng cảm quan tự nhiên, không chỉ là nhu cầu mà còn là quyền<br /> của mỗi cá nhân mà phải truy nguyên vào văn lợi của con người do đấng tạo hóa ban tặng.<br /> hóa dân gian người Việt để tìm ra câu trả lời<br /> Văn chương nghệ thuật đích thực luôn lấy<br /> thỏa đáng. Và cho đến ngày hôm nay, Hồ Xuân<br /> con người làm trung tâm thể hiện. Những khát<br /> Hương vẫn là một hiện tượng thơ đặc biệt của<br /> khao, những nỗi niềm của con người bao giờ<br /> văn học trung đại, vì bà có những sáng tác vượt<br /> cũng là đề tài chính cho đối tượng của văn học,<br /> ra ngoài thi pháp, đặc trưng sáng tạo của văn<br /> cho người nghệ sĩ sáng tạo. Hồ Xuân Hương<br /> chương chính thống. Thơ Nôm của bà chịu sự<br /> cũng không nằm ngoài quy luật sáng tạo nghệ<br /> “giao thoa” rất nhiều của những tư tưởng và<br /> thuật ấy. Thơ Xuân Hương là tiếng lòng của một<br /> hình thức nghệ thuật của văn hóa dân gian,<br /> người đàn bà khao khát được yêu, được sống và<br /> đặc biệt là văn hóa phồn thực.<br /> yêu sống một cách trọn vẹn. Khát vọng ấy làm<br /> Theo Đỗ Lai Thuý trong Hoài niệm phồn cho tiếng nói của Xuân Hương độc đáo, khác lạ<br /> thực, Hồ Xuân Hương đã làm sống lại cả một hơn những người cùng thời với bà. Có thể nói,<br /> truyền thống văn hóa phồn thực hùng hậu viết những tác phẩm mang màu sắc văn hóa<br /> trong sáng tác của mình bằng cách đề cập rất cũng chính là đề cập đến những cái gì thuộc<br /> kĩ lưỡng, sắc sảo tình yêu mang màu sắc tính về con người, cuộc đời Xuân Hương.<br /> dục với những đòi hỏi phải thỏa mãn cuộc sống<br /> 3. Nghệ thuật thơ Nôm Hồ Xuân Hương<br /> ái ân của con người. Sự thể hiện nội dung này<br /> dưới góc nhìn văn hóa<br /> trong tác phẩm của bà đã đẩy vị thế của bà<br /> trước ranh giới mỏng manh giữa nghệ thuật Một điều độc đáo khi tiếp cận thơ Nôm Hồ<br /> thanh cao và nghệ thuật dung tục, đồng thời Xuân Hương, chúng tôi nhận thấy vấn đề văn<br /> các vấn đề tính dục trong thơ bà cũng đưa vào hóa còn được thể hiện trong các thủ pháp nghệ<br /> những cuộc đàm thoại của dư luận, chứ không thuật. Các thủ pháp nghệ thuật luôn là một<br /> đơn thuần là chuyện phiếm khi “trà dư tửu hậu”. phần tạo nên sức hấp dẫn trong các tác phẩm<br /> văn chương. Vì vậy các nhà văn, nhà thơ rất<br /> Thơ Xuân Hương thể hiện khát vọng tình<br /> quan tâm khi sử dụng các thủ pháp nghệ thuật<br /> yêu thuộc về bản chất tự nhiên của con người.<br /> để biểu đạt các nội dung tư tưởng của mình.<br /> Bà thấu hiểu điều đó và nâng lên thành triết<br /> lí sống. Thứ triết lí này không xa lạ mà nó gần 3.1. Biểu tượng tạo nghĩa độc đáo<br /> với triết lí trong dân gian - triết lí vì con người, Văn học nghệ thuật phản ánh cuộc sống<br /> chống lại những gì trái tự nhiên, làm tổn hại, bằng biểu tượng, biểu tượng càng gần gũi bao<br /> què quặt con người (cả phần hồn và xác), để nhiêu với hiện thực càng có sức sống bấy nhiêu<br /> giành lấy khát vọng và tình yêu đầy đủ cho con với cuộc đời. Các tác phẩm nghệ thuật của ta và<br />  KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 9<br /> thế giới chẳng đã có biết bao tác phẩm nghệ Bốn cột khen ai khéo khéo trồng,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỐ 04 NĂM 2019<br /> thuật đã từng vượt qua thời gian, sống mãi với Người thì lên đánh kẻ ngồi trông.<br /> thời gian vì nó không xa lạ với cuộc đời, vì nó<br /> Trai đu gối hạc khom khom cật,<br /> gắn bó máu thịt với cuộc đời, với triết lí muôn<br /> đời mà tinh thần nhân văn luôn tỏa sáng. Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lòng.<br /> Biểu tượng là một điểm độc đáo tạo nên Bốn mảnh hồng quần bay phấp phới,<br /> những cách thức thể hiện lạ lùng trong thơ Hai hàng chân ngọc duỗi song song.<br /> Nôm Hồ Xuân Hương. Bước vào thế giới thơ<br /> Bài thơ Đánh đu đầy những chuyển động<br /> Hồ Xuân Hương như lạc vào rừng biểu tượng<br /> của con người cùng với việc sử dụng từ ngữ<br /> ngôn ngữ, thấp thoáng, gợi đầy những kích<br /> như từ “trồng”, theo cách phát âm của người<br /> thích khám phá, đầy những tín hiệu về xúc cảm<br /> Bắc bộ, “trồng” được đọc như “chồng”, có nghĩa<br /> thẩm mĩ. Có thể nói, biểu tượng trong thơ Hồ<br /> là xếp lên nhau, chồng lên nhau; rồi “uốn lưng”,<br /> Xuân Hương rất đặc biệt - biểu tượng tạo nên ý<br /> nghĩa thứ hai của tác phẩm, những biểu tượng “ngửa lòng”, “chân duỗi song song”... Bài thơ làm<br /> này đa phần là biểu tượng về tính dục. Hệ thống dậy lên một nghĩa khác, hướng đến nghĩa về<br /> ngôn ngữ lấp lánh hai mặt hiện lên qua biểu hành động tính giao của con người. Thế giới<br /> tượng và sự liên tưởng tinh tế của người đọc. nghệ thuật trong thơ bà là một thế giới đầy<br /> biểu tượng tồn tại dưới nhiều dạng thức khác<br /> Những biểu tượng trong thơ Hồ Xuân<br /> nhau muôn màu muôn vẻ. Những biểu tượng<br /> Hương được xây dựng từ thế giới cảm giác<br /> phồn thực đã trở thành ý đồ nghệ thuật, trở<br /> đậm chất dân gian và cực kỳ phong phú: Quả<br /> thành phương tiện chuyển tải ý đồ nghệ thuật<br /> mít, bánh trôi nước, con ốc nhồi, cái quạt, đánh<br /> của nhà thơ.<br /> đu, đèo Ba Dội, hang Cắc Cớ, Thiếu ngữ ngủ ngày,<br /> tranh tố nữ ... Đó là những biểu tượng văn hoá Tóm lại đến với thơ Hồ Xuân Hương là đến<br /> dân gian, văn hoá tôn giáo đã ăn sâu vào tâm với một “rừng” biểu tượng. Những biểu tượng<br /> khảm tiềm thức của dân tộc Việt Nam từ bao có ý nghĩa xã hội sâu sắc và những biểu tượng<br /> đời. Từ những biểu tượng ấy, qua tư duy thơ Hồ phồn thực văn hoá tôn giáo. Nhưng biểu tượng<br /> Xuân Hương được biến hoá thần kỳ lấp lánh ấy đều có hai mặt lấp lửng thanh và tục, nghĩa<br /> nhiều tầng nghĩa, đem đến nhiều cánh lý giải ngầm và nghĩa phô, nghĩa đen và nghĩa bóng.<br /> khác nhau. Thế giới thơ Hồ Xuân Hương là một Hai mặt này kết nối với nhau, chuyển hoá cho<br /> thế giới đầy biểu tượng tồn tại dưới nhiều dạng nhau như âm với dương trong một trạng thái<br /> thức khác nhau với những sắc màu khác nhau cực độ. Bởi vậy, nếu tách chúng ra là phá vỡ cấu<br /> muôn hình vạn trạng. trúc của biểu tượng, dễ đi đến cái nhìn phiến<br /> diện định kiến. Với những cách thể hiện biểu<br /> Vì vậy ta không phải ngạc nhiên thơ Hồ<br /> tượng trong thơ như thế, hình tượng nghệ<br /> Xuân Hương đầy những ám ảnh về biểu tượng<br /> thuật trong thơ Nôm của bà không chỉ đơn<br /> hang động: Động Hương Tích, Hang Cắc Cớ, Đào<br /> thuần là tả cảnh, ca ngợi vẻ đẹp của tự nhiên<br /> Ba Dội, Hang Thanh Hoá, Kẽm Trống, Cửa Dó, Đá<br /> mà qua đó ta còn cảm nhận được những tâm<br /> ông Chồng bà Chồng...<br /> tình, những nỗi niềm của con người.<br /> Cụ thể trong các thi phẩm: Đánh đu, Dệt<br /> 3.2. Ngôn ngữ giàu bản sắc văn hóa<br /> cửi, Trống thủng, Tát nước, Mắng học trò dốt -1,<br /> Mắng học trò dốt -2, Đèo Ba Dội, Tự tình -1, Xướng Khảo sát phần thơ Nôm Hồ Xuân Hương, ta<br /> họa với Chiêu Hổ -1, Xướng họa với Chiêu Hổ -2. thấy bà dùng nhiều thủ thuật chơi chữ, nói lái,<br /> Đánh đu là một trò chơi không thể thiếu được pha trộn nhiều phong cách, vận dụng cả điển<br /> trong những ngày Tết hoặc lễ hội cổ truyền ở cố, điển tích: Bồng Đảo, Đào Nguyên, thỏ ngọc,<br /> nước ta. Xuân Hương miêu tả: Hằng Nga... để ẩn dụ cho vấn đề giới tính; từ<br /> 10 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN<br /> những lời nhẹ nhàng hoặc táo tợn mang khẩu của ông sư, bà vãi, chú tiểu với nhau như người<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> khí bình dân: mặc mẹ, thây cha, trái gió ... nhưng bình dân vẫn nói nôm na “ông sư bà vãi cuộn<br /> tất cả đều được thể hiện với sắc thái tinh tế. tròn lấy nhau”.<br /> Ngoài ra Xuân Hương còn đặc biệt chú ý Tác phẩm nghệ thuật bao giờ cũng là con<br /> đến nghệ thuật chơi chữ. Chơi chữ để hướng đẻ của người nghệ sĩ. Là sản phẩm của một<br /> đến những gì thuộc về trần thế của con người thời đại. Nhận thức phản ánh là quy luật văn<br /> cũng là một thủ pháp nghệ thuật Xuân Hương chương. Vì thế thơ Hồ Xuân Hương là một<br /> sử dụng rất khéo léo. Bài Bỡn bà lang khóc chồng sản phẩm của thời đại. Một thời đại đang trên<br /> có nhiều từ chỉ các vị thuốc: cam thảo, quế chi, đường băng hoại về đạo đức, suy vi về chính<br /> trần bì, thạch nhũ, quy thân, liên nhục, cả những trị, cùng kiệt về kinh tế... Thơ Hồ Xuân Hương<br /> dụng cụ bào chế thuốc: dao cầu, từ chỉ hành là tiếng nói hết sức hồn nhiên tự nhiên mang<br /> động bào chế thuốc: sao, tẩm. Thủ pháp nghệ đậm bản sắc văn hoá dân gian. Nhưng cũng là<br /> thuật này dựa trên sự đa nghĩa của từ. Ngoài tiếng nói phản kháng mạnh mẽ đối với chế độ<br /> giá trị là tên của các vị thuốc, theo nghĩa Hán phong kiến đầy rẫy những bất công ngang trái<br /> Việt, trần bì còn hiểu là da thịt, thạch nhũ: vú lên tiếng bênh vực quyền sống con người đặc<br /> đá, quy thân: phần củ của đương quy, liên nhục: biệt là người phụ nữ. Với một sức sáng tạo tuyệt<br /> thịt của hạt sen. Những từ ngữ luôn lấp lửng chỉ vời. Một nghệ thuật độc đáo có một không hai.<br /> những thứ quen thuộc, những thứ thuộc về đời Thơ Hồ Xuân Hương là hiện tượng giao thoa, là<br /> sống vợ chồng khiến cho bà Lang phải buồn cái gạch nối giữa văn chương bác học và văn<br /> bã, tiếc nuối mới cất tiếng khóc tỉ ti mà không chương bình dân: vừa nôm na dung dị, vừa quý<br /> khóc thảm thiết, khóc cho những thứ đáng để phái cao sang. Những trước tác nghệ thuật của<br /> cho bà ôm ấp thì nay phải tẩm mang đi, những nữ sĩ có sức lay động, sức ám ảnh sâu xa trong<br /> thứ để lại hoá ra vô nghĩa cho một người đàn tâm hồn người đọc.<br /> bà goá bụa. Nhìn nhận và đánh giá thơ Hồ Xuân Hương<br /> Nghệ thuật lái trong mảng thơ Nôm của nói chung, từ góc nhìn văn hoá nói riêng, đem<br /> bà, chắc cũng là hiện tượng vô cùng đặc sắc: đến cho chúng ta một cái nhìn phóng khoáng<br /> suông không đấm, đếm lại đeo, đáo nơi neo, lộn mới mẻ tìm ra cái bản chất, cái mấu chốt trên<br /> lèo, lo cũ, đá đeo, nắng cực, trái gió, đứng tréo, con đường tìm đến chân lý nghệ thuật. Tiếp cận<br /> đẽo đá... Nói lái thường thấy trong văn học dân văn hoá học sẽ mở ra nhiều hứa hẹn mới không<br /> gian, văn học viết có nhưng không nhiều. Ở chỉ nghiên cứu phân tích thơ Hồ Xuân Hương và<br /> đây, Xuân Hương đã khai thác vốn ngôn ngữ thơ trung đại nói riêng mà sẽ là phương pháp<br /> nôm na bình dân để chơi chữ, nói lái. Có lẽ Xuân hữu hiệu áp dụng nghiên cứu các giá trị văn<br /> Hương là một trong số rất ít những nữ sĩ của học nói chung./.<br /> văn học trung đại Việt Nam sử dụng thủ pháp<br /> nghệ thuật này, hơn thế bà dùng khá mạnh TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> tay. Bà tạo ra những câu từ mà độc giả nào vô 1. Trần Nho Thìn - Truyện Kiều dưới góc nhìn văn hoá - NXB<br /> Giáo dục, Hà Nội 2003.<br /> tình sẽ bị “sập bẫy” bà “gài” ngay. “Chùa Quán<br /> 2. Nguyễn Bá Thành - Bản sắc văn hoá Việt Nam qua giao<br /> Sứ” được Xuân Hương tái hiện với lời hỏi thăm lưu văn hoá - NXB ĐHQG Hà Nội,<br /> ông sư trụ trì “đáo nơi neo”, để chú tiểu quên cả 3. Đỗ Lai Thuý - Thơ Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực.<br /> NXB Văn hoá Thông tin.<br /> gõ chày Kình, bà vãi thì ngồi lần tràng hạt hết 4. Lý luận văn học - NXB Giáo dục - ĐHQG Hà Nội.<br /> “đếm lại đeo”. Cụm từ “đáo nơi neo”, “suông không<br /> đấm”, cũng như “đếm lại đeo”... hiểu theo nghĩa<br /> thứ hai của nó thì đây cũng chính là chuyện<br />