Thời tiết và khí hậu - Phần 4 Các nhiễu động - Chương 12

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:38

Thêm vào BST

Báo xấu

91
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo Giáo trình Thời tiết và khí hậu của Edward Aguado và James E. Burt, nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội do Đặng Thị Hồng Thủy và Nguyễn Lan Anh biên dịch - Thời tiết và khí hậu - Phần 4 Các nhiễu động - Chương 12 Bão và xoáy thuận nhiệt đới

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thời tiết và khí hậu - Phần 4 Các nhiễu động - Chương 12

CH¦¥NG 12 B·O V XO¸Y THUËN NHIÖT §íI Kh«ng ai ®· tõng sèng ë miÒn nam Florida, khi c¬n b·o Andrew (h×nh 12.1) quÐt qua vïng n y v o th¸ng 8 n¨m 1992, cã thÓ quªn ® îc nh÷ng g× ®· tr¶i nghiÖm. B·o Andrew cã kÝch th íc t ¬ng ®èi bÐ, nh ng l¹i m¹nh ®Æc biÖt, víi giã giËt lªn tíi 280 km/h (175 dÆm mét giê) v di chuyÓn rÊt nhanh qua b¸n ®¶o. Tho¹t nh×n, trËn b·o n y cã søc t n ph¸ kh«ng lín nh nhiÒu trËn b·o kh¸c; mÆc dï Andrew cã g©y nªn lôt côc bé, song l îng m a kh«ng ®Æc biÖt lín. §iÒu n y rÊt tr¸i ng îc víi nh÷ng g× m Florida ph¶i chÞu ®ùng víi trËn b·o Irene v o th¸ng 10 n¨m 1999. H×nh 12.1. ¶nh vÖ tinh ®· xö lý thÓ hiÖn sù tiÕn triÓn cña b·o Andrew khi nã ®i qua Florida v v o vÞnh Mexico th¸ng 8 n¨m 1992 B·o Irene l ®iÓn h×nh cña c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi m¹nh, ® îc h×nh th nh v o cuèi mïa b·o: kÝch th íc lín v di chuyÓn chËm. MÆc dï nh÷ng c¬n b·o n y kh«ng cã søc giã m¹nh khñng khiÕp nh cña b·o Andrew, nh ng chóng cã thÓ mang theo m a lín trong nhiÒu ng y v g©y lò lôt nÆng nÒ. Víi tr êng hîp b·o Irene, phÇn lín miÒn nam Florida nhËn ® îc l îng m a tíi 27 cm, g©y lò lôt trªn diÖn réng. Nadia Gorriz ë h¹t Miami-Dade l mét trong nhiÒu n¹n nh©n cña c¬n b·o n y. N íc lôt t¹o th nh ®Çm lÇy xung quanh nh cña chÞ ®· biÕn khu vùc n y th nh http://www.ebook.edu.vn 419
mét m«i tr êng con ng êi kh«ng thÓ sèng ® îc, nh ng l¹i l n¬i ngô c ho n to n tuyÖt vêi cho r¾n v c¸. VËy nªn chÞ quyÕt ®Þnh c«ng viÖc thu dän: “Chóng t«i ®· l m ® îc ®iÒu ®ã víi b·o Andrew. ChØ cÇn vøt bá mäi thø. M khi Êy còng kh«ng nhiÒu n íc nh vËy. Cßn b©y giê th× ph¶i dän dÑp khæ së ch a tõng thÊy. Chóng t«i ®· s i hÕt hai thïng Clorox II. ThÕ ®Êy”. Nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi kh«ng chØ giíi h¹n sù giËn d÷ cña m×nh ë c¸c vïng ven biÓn v bªn trong ®Êt liÒn; chóng ®· tõng l thÇn trõng ph¹t ®èi víi nh÷ng ng êi ®i biÓn trong nhiÒu thÕ kû. Chóng nhÊn ch×m v« sè t u biÓn v thËm chÝ cßn ®ãng mét vai trß quan träng trong ThÕ chiÕn 2, khi Êy chØ mét c¬n b·o duy nhÊt (t ¬ng ® ¬ng víi mét b·o nhiÖt ®íi ë T©y Th¸i B×nh D ¬ng) ®· l m ch×m hoÆc h h¹i nÆng nÒ nhiÒu t u chiÕn cña Mü, ph¸ huû h ng tr¨m m¸y bay trªn c¸c chiÕn h¹m v giÕt chÕt h¬n 800 thuû thñ. Con sè tö vong cßn lín h¬n hÇu hÕt c¸c trËn chiÕn trªn biÓn trong cuéc chiÕn tranh n y. Trong ch ¬ng n y, ®Çu tiªn chóng t«i sÏ m« t¶ ph©n bè cña xo¸y thuËn v b·o nhiÖt ®íi. Sau ®ã, sÏ tr×nh b y nh÷ng tÝnh chÊt chung, c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn v c¸c kiÓu di chuyÓn ®Æc tr ng cña b·o v kÕt thóc b»ng nh÷ng hÖ thèng theo dâi v c¶nh b¸o. B·o nhiÖt ®íi trªn Tr¸i §Êt Nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi cùc m¹nh ® îc gäi b»ng c¸c tªn kh¸c nhau tuú thuéc v o n¬i chóng x¶y ra. ë trªn §¹i T©y D ¬ng v §«ng Th¸i B×nh D ¬ng, ng êi ta gäi chóng l b·o nhiÖt ®íi (hurricane). Trªn c¸c vïng biÓn cùc t©y Th¸i B×nh D ¬ng chóng ® îc gäi l b·o (typhoon); cßn ë Ên §é D ¬ng, chóng ® îc gäi ®¬n gi¶n l xo¸y thuËn (cyclone). VÒ cÊu tróc, c¶ ba lo¹i b·o vÒ c¬ b¶n l nh nhau, tuy nhiªn typhoon tá ra lín h¬n v m¹nh h¬n c¸c lo¹i kh¸c. Chóng ta sÏ sö dông thuËt ng÷ b·o nhiÖt ®íi (hurricane) l m mét líp chung c¸c trËn b·o, bÊt kÓ n¬i chóng x¶y ra. PhÇn lín d©n c Mü th êng liªn t ëng c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi víi nh÷ng c¬n b·o ® îc h×nh th nh trªn §¹i T©y D ¬ng hoÆc vÞnh Mexico. ThÕ nh ng, nh÷ng phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi l¹i bÞ ¶nh h ëng nhiÒu h¬n cña c¸c trËn b·o nhiÖt ®íi (b¶ng 12.1 v h×nh 12.2). §¹i T©y D ¬ng v vÞnh Mexico høng chÞu trung b×nh 5,4 c¬n b·o mçi n¨m, trong khi phÇn phÝa ®«ng ë B¾c Th¸i B×nh D ¬ng ngo i kh¬i Mexico cã trung b×nh 8,9 trËn. PhÇn lín c¸c c¬n b·o ë §«ng Th¸i B×nh D ¬ng di chuyÓn vÒ phÝa t©y, ®i xa ra khái nh÷ng trung t©m d©n c , cho nªn chóng Ýt ® îc c«ng chóng chó ý. Tuy nhiªn, ®«i khi chóng ®· di chuyÓn lªn phÝa ®«ng b¾c v mang theo lò lôt d÷ déi v tæn thÊt vÒ ng êi cho miÒn t©y Mexico. Khu vùc cã sè l îng b·o lín nhÊt, v ît xa nh÷ng con sè võa råi l phÇn phÝa t©y cña B¾c Th¸i B×nh D ¬ng. Trong mét n¨m ®Æc tr ng, gÇn 16 c¬n b·o ®æ bé lªn khu vùc. ThËm chÝ trong mïa b·o ho¹t ®éng khiªm tèn nhÊt kho¶ng tõ n¨m 1968 ®Õn 1989, còng ®· cã kho¶ng 11 c¬n b·o trªn vïng biÓn n y. ë th¸i cùc kh¸c, kh«ng cã mét c¬n b·o nhiÖt ®íi n o ® îc h×nh th nh trªn §¹i T©y D ¬ng Nam b¸n cÇu, thËm chÝ ë c¸c vÜ ®é nhiÖt ®íi. Nh chóng ta sÏ thÊy sau ®©y, b·o nhiÖt ®íi phô thuéc v o thñy vùc biÓn lín víi n íc Êm, m ®iÒu kiÖn n y th× kh«ng thÊy ë thñy http://www.ebook.edu.vn 420
vùc Nam §¹i T©y D ¬ng t ¬ng ®èi nhá. B¶ng 12.1. Sè l îng b·o nhiÖt ®íi cùc ®¹i, cùc tiÓu v trung b×nh trong mét n¨m trªn c¸c vïng cña §¹i d ¬ng ThÕ giíi thêi kú 1968-1989 (1968-1990 ®èi víi Nam b¸n cÇu) Thñy vùc Cùc ®¹i Cùc tiÓu Trung b×nh §¹i T©y D ¬ng 12 2 5,4 §«ng Th¸i B×nh D ¬ng 14 4 8,9 T©y Th¸i B×nh D ¬ng 24 11 16,0 B¾c Ên §é D ¬ng 6 0 2,5 T©y Nam Ên §é D ¬ng 10 0 4,4 §«ng Nam Ên §é D ¬ng - ¤txtralia 7 0 3,4 ¤txtralia - T©y Nam Th¸i B×nh D ¬ng 11 2 4,3 To n cÇu 65 34 44,9 Nguån: §¹i häc Colorado §iÒu kiÖn nhiÖt ®íi ë ch ¬ng 8, chóng ta ®· thÊy r»ng phÇn lín thêi gian trong n¨m, kh«ng khÝ chuyÓn ®éng xoay h íng ra khái c¸c nh©n ¸p suÊt cao khæng lå cho¸n nh÷ng phÇn réng lín cña §¹i T©y D ¬ng v Th¸i B×nh D ¬ng. Kh«ng khÝ ë tÇng gi÷a v tÇng trªn cña khÝ quyÓn däc theo r×a phÝa ®«ng cña nh÷ng xo¸y nghÞch n y chuyÓn ®éng gi¸ng khi tiÕn dÇn ®Õn bê phÝa t©y cña c¸c lôc ®Þa l©n cËn. Do kh«ng khÝ kh«ng ch×m xuèng ®Õn tËn bÒ mÆt, nªn mét nghÞch nhiÖt gi¸ng (xem ch ¬ng 6) ® îc h×nh th nh ë phÝa bªn trªn bÒ mÆt ®Êt. NghÞch nhiÖt gi¸ng n y ® îc gäi l nghÞch nhiÖt giã mËu dÞch (trade wind inversion). Kh«ng khÝ ë bªn d íi nghÞch nhiÖt, gäi l líp gÇn biÓn, th êng m¸t v t ¬ng ®èi Èm. H×nh 12.2. Ph©n bè cña b·o nhiÖt ®íi trªn to n cÇu http://www.ebook.edu.vn 421
§é d y cña líp gÇn biÓn v ®é cao cña ®¸y nghÞch nhiÖt biÕn ®æi trªn c¸c vïng ®¹i d ¬ng nhiÖt ®íi kh¸c nhau. NghÞch nhiÖt cã ®é cao thÊp nhÊt däc theo r×a phÝa ®«ng cña c¸c ®¹i d ¬ng, n¬i ®ã n íc tråi v c¸c h¶i l u l¹nh gi÷ cho líp gÇn biÓn t ¬ng ®èi m¸t. ë ®©y, nghÞch nhiÖt n»m ë kho¶ng v i tr¨m mÐt bªn trªn mùc n íc biÓn. Xa h¬n vÒ phÝa t©y, n íc bÒ mÆt Êm h¬n s ëi Êm líp gÇn biÓn khiÕn cho nã lan lªn tíi mét ®é cao lín h¬n. Trªn c¸c phÇn phÝa ®«ng cña c¸c ®¹i d ¬ng, líp nghÞch nhiÖt thÊp c¶n trë sù ph¸t triÓn th¼ng ®øng cña m©y, nªn m©y tÇng thÊp th êng phæ biÓn ë khu vùc n y. Xa h¬n vÒ phÝa t©y, nghÞch nhiÖt ë cao h¬n (hoÆc thËm chÝ chóng cã thÓ biÕn mÊt) cho phÐp ®èi l u m¹nh h¬n, c¸c ®¸m m©y ®èi l u d y dÔ h×nh th nh h¬n. ChÝnh v× thÕ m nhiÒu trËn b·o nhiÖt ®íi h¬n th êng x¶y ra ë phÇn phÝa t©y cña c¸c thñy vùc ®¹i d ¬ng. C¸c ®Æc tr ng cña b·o nhiÖt ®íi B·o nhiÖt ®íi l b·o m¹nh lín nhÊt trong c¸c lo¹i b·o. N¨ng l îng tiÒm tr÷ cña mét c¬n b·o biÖt ®íi cã thÓ v ît c¶ l îng tiªu thô ®iÖn n¨m cña Mü v Cana®a. Cô thÓ, b·o nhiÖt ®íi cã c¸c tèc ®é giã æn ®Þnh cì 120 km/h hoÆc lín h¬n. MÆc dï tèc ®é giã cña chóng nhá h¬n cña c¸c xo¸y lèc, nh ng b·o nhiÖt ®íi cã kÝch th íc lín h¬n nhiÒu v tån t¹i l©u h¬n. ¸p suÊt kh«ng khÝ t¹i mùc biÓn ë gÇn t©m cña mét c¬n b·o ®iÓn h×nh b»ng kho¶ng 950 mb, nh ng ¸p suÊt xuèng tíi 870 mb còng ®· tõng thÊy trong nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi cùc m¹nh. Nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi yÕu nhÊt cã ¸p suÊt t¹i t©m v o kho¶ng 990 mb. Tr¸i ng îc víi tè lèc, cã ® êng kÝnh trung b×nh v o kho¶ng v i chôc mÐt, b·o nhiÖt ®íi cã ® êng kÝnh ®Æc tr ng kho¶ng 600 km (350 h¶i lý). Nh vËy, b·o nhiÖt ®íi nh×n chung cã ® êng kÝnh lín gÊp h ng ngh×n lÇn ® êng kÝnh cña tè lèc. Nhí r»ng diÖn tÝch cña h×nh trßn tØ lÖ víi b×nh ph ¬ng b¸n kÝnh, cßn b·o v tè lèc ®Òu cã d¹ng gÇn trßn, ta cã thÓ thÊy diÖn tÝch bao phñ bëi mét c¬n b·o lín v o kho¶ng h ng triÖu lÇn diÖn tÝch cña mét c¬n tè lèc. H¬n n÷a, tè lèc chØ tån t¹i nhiÒu nhÊt trong kho¶ng v i giê, cßn mét trËn b·o b·o nhiÖt ®íi cã thêi gian tån t¹i mét sè ng y hoÆc thËm chÝ mét tuÇn v h¬n n÷a. Bëi v× c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi nhËn ® îc phÇn lín n¨ng l îng cña chóng tõ nhiÖt l îng Èn ® îc gi¶i phãng trong qu¸ tr×nh ng ng tô, nªn chóng xuÊt hiÖn phæ biÕn nhÊt ë nh÷ng n¬i cã líp n íc d y nãng ë phÝa d íi cÊp nhiªn liÖu cho chóng. NÕu biÕt r»ng c¸c ®¹i d ¬ng ë miÒn nhiÖt ®íi cã nhiÖt ®é bÒ mÆt cao nhÊt v tèc ®é bay h¬i lín nhÊt v o cuèi mïa hÌ v ®Çu mïa thu, nªn kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy th¸ng 8 v th¸ng 9 l nh÷ng th¸ng b·o chñ yÕu ë B¾c b¸n cÇu, c¸c th¸ng tõ 1 ®Õn 3 l mïa b·o chÝnh ë Nam b¸n cÇu. * B·o nhiÖt ®íi kh«ng cÊu t¹o chØ tõ mét nh©n ®èi l u. Ng îc l¹i, nã gåm kh¸ nhiÒu c¸c khu vùc d«ng xo¸y ® îc s¾p xÕp th nh mét th nh t¹o vßng xo¸y, trong ®ã nh÷ng d¶i m©y d y ®Æc v m a d«ng lín xoay ng îc chiÒu kim ®ång hå (ë B¾c b¸n * Trung t©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi cña Hoa Kú ®Þnh nghÜa mïa b·o l thêi kú tõ 1/6 ®Õn 30/11. C¸c b·o nhiÖt ®íi trong nh÷ng th¸ng kh¸c th êng l nh÷ng sù kiÖn hiÕm - tõ n¨m 1871 ®Õn 1996 chØ cã 6 trËn b·o h×nh th nh trong th¸ng 12. http://www.ebook.edu.vn 422
cÇu) xung quanh t©m b·o (h×nh 12.3). Nh÷ng d¶i m©y ®èi l u m¹nh bÞ ph©n c¸ch bëi c¸c khu vùc th¨ng yÕu h¬n v gi¸ng thñy Ýt m¹nh h¬n. Tèc ®é giã v c êng ®é gi¸ng thñy c¶ hai t¨ng lªn vÒ phÝa t©m cña hÖ thèng, ®¹t tíi mét cùc ®¹i ë kho¶ng 10 ®Õn 20 km c¸ch t©m, n¬i ®ã ® îc gäi l th nh m¾t b·o (® îc m« t¶ ë mét môc sau ®©y). MÆc dï b·o nhiÖt ®íi th êng cã kÝch th íc b»ng kho¶ng mét phÇn ba kÝch th íc cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh, song chªnh lÖch ¸p suÊt trong b·o nhiÖt ®íi l¹i lín h¬n gÊp kho¶ng hai lÇn. V× vËy, b·o nhiÖt ®íi cã gra®ien ¸p suÊt theo ph ¬ng ngang rÊt lín sinh ra giã rÊt m¹nh: nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi cì trung b×nh cã giã ®Ønh ®iÓm v o kho¶ng 150 km/h (90 dÆm mét giê), cßn nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi m¹nh nhÊt cã giã tíi 350 km/h (210 dÆm mét giê). Ngo i viÖc nhá h¬n v m¹nh h¬n so víi c¸c xo¸y thuËn ë vÜ ®é trung b×nh, c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi cßn kh¸c biÖt ë chç chóng kh«ng cã c¸c front nh trong c¸c xo¸y thuËn ngo¹i nhiÖt ®íi. H×nh 12.3. L¸t c¾t qua mét c¬n b·o nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh B·o nhiÖt ®íi cßn kh¸c biÖt víi c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ë chç chóng l nh÷ng xo¸y thuËn cã nh©n nãng. Khi kh«ng khÝ chuyÓn ®éng vÒ phÝa ¸p suÊt thÊp ë t©m b·o, mÆt ®¹i d ¬ng Êm cung cÊp nh÷ng l îng lín Èn nhiÖt v hiÓn nhiÖt cho líp kh«ng khÝ n»m bªn trªn. Do ¸p suÊt bªn trong kh«ng khÝ chuyÓn ®éng sÏ gi¶m khi kh«ng khÝ di chuyÓn vÒ n¬i cã ¸p suÊt thÊp, sù gi·n në ®o¹n nhiÖt gi÷ cho nhiÖt ®é kh«ng t¨ng lªn qu¸ nhiÒu, cho nªn ë d íi ®¸y b·o chØ cã mét chót chªnh lÖch nhiÖt ®é. MÆc dï vËy, rÊt nhiÒu n¨ng l îng nhiÖt ® îc bæ sung thªm ë vïng t©m (do kh«ng khÝ chuyÓn ®éng xo¸y v o mang theo Èn nhiÖt v hiÓn nhiÖt), t¹o nªn http://www.ebook.edu.vn 423
mét “nh©n nãng”. ë phÝa trªn cao, sau khi ng ng tô v gi¶i phãng Èn nhiÖt, sù nãng lªn ® îc ph¶n ¸nh qua nhiÖt ®é, th nh thö nhiÖt ®é kh«ng khÝ ë gÇn t©m lín h¬n nhiÒu so víi nhiÖt ®é cña kh«ng khÝ xung quanh (h×nh 12-4). V× l mét ¸p thÊp cã nh©n nãng, ¸p suÊt trong ph¹m vi mét b·o nhiÖt ®íi gi¶m t ¬ng ®èi chËm khi t¨ng ®é cao (ch ¬ng 10). V× vËy, gra®ien ¸p suÊt ph ¬ng ngang trong ph¹m vi b·o dÇn dÇn gi¶m theo ®é cao. ë kho¶ng 7,5 km - kho¶ng mùc 400 mb - ¸p suÊt kh«ng khÝ ë t©m t ¬ng tù nh ¸p suÊt ë ngay phÝa ngo i cña b·o. Tõ ®é cao n y cho tíi nh÷ng tÇng thÊp cña b×nh l u quyÓn, b·o nhiÖt ®íi cã ¸p suÊt cao t ¬ng ®èi. Nh vËy, kh«ng gièng nh ë phÇn d íi cña b·o nhiÖt ®íi, n¬i m kh«ng khÝ xoay theo kiÓu xo¸y thuËn, kh«ng khÝ ë phÇn trªn cña nã xoay theo kiÓu h×nh xo¾n nghÞch tõ t©m ra ngo i (theo chiÒu kim ®ång hå ë B¾c b¸n cÇu). H×nh 12.4. Nh÷ng chªnh lÖch nhiÖt ®é trong b·o nhiÖt ®íi so víi kh«ng khÝ xung quanh. ë gÇn bÒ mÆt, nhiÖt ®é chØ t¨ng nhÑ vÒ phÝa m¾t b·o. Nh ng ë trªn cao, c¸c nhiÖt ®é lín h¬n so víi xung quanh kho¶ng 10oC ë c¸c mùc trªn cïng cña b·o, c¸c nhiÖt ®é thÊp l m cho nh÷ng giät n íc bÞ ®ãng b¨ng th nh c¸c tinh thÓ b¨ng. Khi c¸c tinh thÓ b¨ng chuyÓn ®éng xoay tõ t©m b·o ra phÝa ngo i, chóng t¹o th nh nh÷ng m n m©y ti tÇng bao phñ v l m mê nh¹t cÊu tróc vßng xo¸y cña b·o. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao trªn nh÷ng tÊm ¶nh vÖ tinh c¸c b·o nhiÖt ®íi th êng cã vÎ cã mét ®é d y v c êng ®é ®ång nhÊt, song thùc ra chóng ph©n ®íi rÊt râ nÐt. http://www.ebook.edu.vn 424
M¾t b·o v th nh m¾t b·o Mét trong nh÷ng ®Æc tr ng næi bËt nhÊt cña mét nhiÖt ®íi l m¾t b·o, mét vïng cã bÇu trêi t ¬ng ®èi quang m©y, kh«ng khÝ chuyÓn ®éng gi¸ng yÕu ít v giã nhÑ. C¸c m¾t b·o nhiÖt ®íi cã ® êng kÝnh trung b×nh kho¶ng 25 km, phÇn lín b·o cã ® êng kÝnh m¾t b·o n»m trong kho¶ng tõ 20 ®Õn 50 km. § êng kÝnh m¾t b·o biÕn ®æi mét c¸ch ®¸ng kÓ gi÷a c¸c c¬n b·o kh¸c nhau, c¬n nhá nhÊt cã m¾t b·o v o kho¶ng 6 km v con b·o lín nhÊt cã thÓ tíi 100 km. Sù thay ®æi kÝch th íc m¾t b·o theo thêi gian cã thÓ l mét dÊu hiÖu chØ thÞ b·o nhiÖt ®íi ®ang m¹nh lªn hay yÕu ®i. Nãi chung, m¾t b·o nhá l¹i chØ thÞ sù m¹nh lªn cña b·o. Quanh r×a cña m¾t b·o l th nh m¾t b·o, mét ®íi ho¹t ®éng b·o m¹nh nhÊt. Th nh m¾t b·o l n¬i cã giã m¹nh nhÊt, th¶m m©y d y nhÊt v l n¬i cã m a lín nhÊt cña to n bé khu vùc b·o. Ngay d íi th nh m¾t b·o, c êng ®é m a lªn tíi 2500 mm mét ng y kh«ng ph¶i l ®iÒu hiÕm gÆp. Sù chuyÓn biÕn ®ét ngét tõ m¾t b·o tíi th nh m¾t b·o l m cho thêi tiÕt thay ®æi rÊt m¹nh v rÊt nhanh. H·y t ëng t îng mét c¬n b·o s¾p ®æ bé th¼ng v o mét ®¶o nhá. Khi t©m b·o tiÕn gÇn ®Õn ®¶o, c êng ®é giã v m a m¹nh dÇn v trë nªn m¹nh nhÊt khi th nh m¾t b·o ®Õn n¬i. Nh ng ngay khi m¾t b·o ®¹t tíi ®¶o, c¬n b·o cã vÎ nh ®· ®ét ngét tiªu tan, bÇu trêi trë nªn trong xanh v lÆng giã. TÊt nhiªn l c¬n b·o ch a hÒ bÞ tan. Tr¸i l¹i, ®ã chØ l mét kho¶nh kh¾c ng¾n nhñi b×nh lÆng tr íc khi nöa ®èi diÖn cña th nh m¾t b·o Ëp tíi ®¶o v thêi tiÕt m a giã d÷ déi trë l¹i. Do ® êng kÝnh trung binh cña m¾t b·o b»ng kho¶ng 20 km v b·o di chuyÓn víi vËn tèc trung b×nh kho¶ng 20 km/h, ®iÒu kiÖn b×nh lÆng g¾n liÒn víi t©m b·o ®i qua th êng kÐo d i kho¶ng mét giê. Râ r ng, nÕu nh m¾t b·o chØ chím qua ®¶o, th× kho¶ng thêi gian lÆng giã sÏ ng¾n h¬n n÷a. NhiÖt ®é kh«ng khÝ t¹i bÒ mÆt trong m¾t b·o nãng h¬n so víi ë phÝa ngo i m¾t b·o mét sè ®é bëi v× kh«ng khÝ bÞ nÐn do chuyÓn ®éng gi¸ng ë m¾t b·o l m nã nãng lªn ®o¹n nhiÖt. Kh«ng khÝ ë ®©y còng kh« h¬n, bëi v× sù nãng lªn cña kh«ng khÝ ch a b·o hßa l m gi¶m ®é Èm t ¬ng ®èi cña nã. Tuy nhiªn, tr¸i ng îc víi nh÷ng g× m nhiÒu ng êi t ëng, vïng m¾t b·o kh«ng ho n to n quang m©y, ng îc l¹i, nh÷ng ®¸m m©y tÝch thêi tiÕt ®Ñp vÉn lo¸ng tho¸ng tr«i trªn nÒn bÇu trêi xanh. Sù h×nh th nh b·o nhiÖt ®íi MÆc dï phÇn lín c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi ®¹t tíi t×nh thÕ b·o m¹nh ë nh÷ng phÇn phÝa t©y cña c¸c ®¹i d ¬ng, song nh÷ng mÇm mèng ban ®Çu cña chóng l¹i ë rÊt xa vÒ phÝa ®«ng, ®ã l nh÷ng ®èm m©y gi«ng nhá bÐ ® îc gäi l c¸c nhiÔu ®éng nhiÖt ®íi. C¸c nhiÔu nhiÖt ®íi l nh÷ng nhãm m©y gi«ng kÐm tæ chøc cã gra®ien ¸p suÊt yÕu v ®é xo¸y yÕu hoÆc ho n to n kh«ng xo¸y. MÆc dï ®a phÇn c¸c nhiÔu nhiÖt ®íi bÞ tiªu tan tr íc khi trë th nh nh÷ng hÖ thèng lín, mét sè Ýt chÞu ¶nh h ëng cña mét qu¸ tr×nh ®Ó råi lín lªn vÒ kÝch th íc, liªn kÕt l¹i víi nhau v xoay quanh mét t©m chung. Nh÷ng nhiÔu nhiÖt ®íi h×nh th nh trong c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr êng kh¸c nhau. Mét sè ® îc h×nh th nh khi c¸c r·nh thÊp vÜ ®é trung b×nh di chuyÓn xuèng vïng http://www.ebook.edu.vn 425
nhiÖt ®íi; mét sè kh¸c ph¸t triÓn nh l mét bé phËn ®èi l u b×nh th êng cña d¶i héi tô nhiÖt ®íi (ITCZ). Nh ng phÇn lín c¸c nhiÔu nhiÖt ®íi di chuyÓn ®Õn phÝa t©y §¹i T©y D ¬ng v trë th nh c¸c b·o nhiÖt ®íi ®Òu cã nguån gèc c¸c sãng ®«ng, ®ã l nh÷ng chuyÓn ®éng d¹ng sãng hoÆc c¸c xung ®éng trong hÖ thèng giã tÝn phong b×nh th êng. H×nh 12.5 m« t¶ mét sãng ®«ng ®iÓn h×nh. Do gra®ien ¸p suÊt ë vïng nhiÖt ®íi th êng bÐ h¬n so víi cña c¸c vïng ngo¹i nhiÖt ®íi, nªn c¸c sãng ®«ng th êng ® îc biÓu lé râ h¬n bëi nh÷ng ® êng ph©n bè h íng giã (gäi l c¸c ® êng dßng) thay v× c¸c ® êng ®¼ng ¸p. Kh«ng khÝ trong sãng lóc ®Çu ch¶y vÒ phÝa t©y, dÇn dÇn ®æi h íng lªn phÝa cùc v sau ®ã ®æi h íng ng îc l¹i ch¶y xuèng phÝa xÝch ®¹o. To n bé côc diÖn hÖ thèng sãng tr¶i réng trªn kho¶ng c¸ch tõ 2000 ®Õn 3000 km. ë phÝa ®ãn giã (phÝa ®«ng) kÓ tõ trôc, c¸c ® êng dßng sÝt v o nhau, cho thÊy chuyÓn ®éng cña kh«ng khÝ mùc bÒ mÆt l héi tô. V× héi tô nªn xuÊt hiÖn chuyÓn ®éng th¨ng (ch ¬ng 6) v nh vËy nhiÔu nhiÖt ®íi n»m ë phÝa ®ãn giã so víi trôc sãng ®«ng (® êng g¹ch nèi). Ph©n kú ë mùc bÒ mÆt x¶y ra ë phÝa khuÊt giã so víi trôc sãng khiÕn cho bÇu trêi quang m©y. (ViÖc gi¶i thÝch v× sao c¸c ® êng dßng héi tô v ph©n kú t ¬ng ®èi phøc t¹p; nh©n tè quan träng nhÊt liªn quan tíi nh÷ng biÕn thiªn cña ®é xo¸y t ¬ng ®èi xuÊt hiÖn trong khi kh«ng khÝ chuyÓn ®éng vÒ h íng cùc hay vÒ h íng xÝch ®¹o). H×nh 12.5. C¸c sãng ®«ng cã héi tô bÒ mÆt v th¶m m©y ë phÝa ®«ng trôc v ph©n kú ë phÝa t©y C¸c nhiÔu ®éng nhiÖt ®íi t¸c ®éng ®Õn §¹i T©y D ¬ng, biÓn Caribª v ch©u Mü phÇn lín h×nh th nh ë phÝa t©y ch©u Phi, vÒ phÝa nam hoang m¹c Sahara. V× n»m trong ®íi giã tÝn phong, nh÷ng nhiÔu ®éng n y cã xu h íng di chuyÓn sang phÝa t©y. Khi ®Õn bê t©y ch©u Phi, chóng bÞ yÕu ®i do ph¶i ®i qua h¶i l u l¹nh Canary ë phÝa ®«ng §¹i T©y D ¬ng. ë ®ã, n íc biÓn cã nhiÖt ®é thÊp l m l¹nh líp kh«ng khÝ http://www.ebook.edu.vn 426
gÇn bÒ mÆt v l m cho kh«ng khÝ trë nªn æn ®Þnh tÜnh. Tuy nhiªn, nÕu nh c¸c nhiÔu ®éng di chuyÓn v ît qua ® îc ®íi bê biÓn cã n íc tråi n y, n íc biÓn ë ngo i kh¬i Êm h¬n sÏ l m t¨ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ v ®é Èm cña líp khÝ quyÓn phÝa d íi v l m cho kh«ng khÝ trë nªn bÊt æn ®Þnh. Sau ®ã, khi nhiÔu ®éng tiÕp tôc tiÕn vÒ phÝa t©y, mét sè Ýt trong ®ã ph¸t triÓn th nh nh÷ng hÖ thèng m©y gi«ng m¹nh v cã tæ chøc h¬n. C¸c sãng ®«ng di chuyÓn vÒ phÝa t©y víi tèc ®é kho¶ng 15 ®Õn 35 km/h v nh vËy cÇn kho¶ng mét tuÇn hoÆc 10 ng y ®Ó mét nhiÔu nhiÖt ®íi du nhËp di chuyÓn qua ® îc §¹i T©y D ¬ng. §¹i bé phËn (cã lÏ h¬n 90 %) c¸c nhiÔu nhiÖt ®íi bÞ tiªu t¸n kh«ng hÒ ® îc tæ chøc th nh nh÷ng hÖ thèng lín m¹nh h¬n. Nh ng mét sè bÞ ¶nh h ëng cña vïng ¸p suÊt thÊp v b¾t ®Çu xoay theo kiÓu xo¸y thuËn. Khi mét nhiÔu nhiÖt ®íi ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é cã Ýt nhÊt mét ® êng ®¼ng ¸p khÐp kÝn trªn b¶n ®å thêi tiÕt, th× nhiÔu ®ã ® îc xÕp lo¹i nh mét ¸p thÊp nhiÖt ®íi. NÕu ¸p thÊp c êng hãa tiÕp v gi÷ æn ®Þnh tèc ®é giã trªn 60 km/h, nã trë th nh mét giã xo¸y nhiÖt ®íi. NÕu tiÕp tôc ph¸t triÓn víi tèc ®é giã æn ®Þnh tíi 120 km/h giã xo¸y nhiÖt ®íi sÏ trë th nh mét b·o nhiÖt ®íi thùc thô. Trong khi chØ mét phÇn nhá c¸c nhiÔu nhiÖt ®íi kh«ng thÓ trë th nh nh÷ng ¸p thÊp nhiÖt ®íi, th× mét bé phËn lín h¬n trong sè c¸c ¸p thÊp trë th nh giã xo¸y nhiÖt ®íi v thËm chÝ mét tû lÖ c¸c giã xo¸y nhiÖt ®íi lín h¬n n÷a trë th nh b·o nhiÖt ®íi. VÞ trÝ m t¹i ®ã c¸c b·o nhiÖt ®íi hay h×nh th nh nhÊt biÕn ®æi theo mïa. V o ®Çu mïa b·o ë §¹i T©y D ¬ng, nh÷ng front yÕu ë trªn c¸c vïng n íc phÝa t©y ®¹i d ¬ng lÊn xuèng phÝa nam tíi vïng n íc nhiÖt ®íi nãng. Sù ®øt giã gÇn c¸c front t¹o nªn ho n l u cÇn thiÕt cho xo¸y thuËn ph¸t triÓn. V o cuèi mïa, c¸c front tËp trung ë nh÷ng vÜ ®é cao h¬n v kh«ng cã vai trß trong sù ph¸t sinh xo¸y thuËn. Tr¸i l¹i, c¸c vïng n íc nãng tÞnh tiÕn xa vÒ phÝa ®«ng, cho nªn nh÷ng nhiÔu ®éng rêi bá lôc ®Þa ch©u Phi di chuyÓn sang phÝa ®«ng cã thÓ lín lªn th nh c¸c xo¸y thuËn ®ñ quy m«. KÕt côc l , n¬i sinh cña c¸c xo¸y thuËn nhiÖt ®íi dÞch chuyÓn tõ phÝa t©y sang phÝa ®«ng qua vïng n íc ®¹i d ¬ng nhiÖt ®íi trong nöa ®Çu cña mïa b·o. V o cuèi mïa thu, n¬i sinh chuyÓn dÞch vÒ phÝa t©y v× ho¹t ®éng front xuÊt hiÖn trë l¹i nh mét t¸c nh©n chÝnh cña sù ph¸t sinh xo¸y thuËn. Gièng nh nh÷ng ng êi anh em ë §¹i T©y D ¬ng cña m×nh, c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi Th¸i B×nh D ¬ng di chuyÓn vÒ phÝa t©y trong c¸c giai ®o¹n h×nh th nh. NhiÒu c¬n b·o ®Õn gÇn Hawaii, nh ng phÇn lín ®i vßng qua quÇn ®¶o n y hoÆc tan d· tr íc khi ®¹t tíi quÇn ®¶o. §¸ng tiÕc, kh«ng ph¶i bao giê còng thÕ. Trong th¸ng 11 n¨m 1992, b·o Iniki ®· tÊn c«ng ®¶o Kauai víi giã giËt tíi 258 km/h v g©y ngËp lôt nÆng cho c¸c khu nghØ d ìng ven bê. B·o ®· ph¸ hñy v l m h h¹i nÆng mét nöa sè tßa nh trªn ®¶o v l m tan hoang phÇn lín nh÷ng c¬ së du lÞch. C¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù h×nh th nh cña b·o MÆc dï c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc cña b·o cùc kú phøc t¹p, c¸c nh khÝ t îng häc tõ l©u ®· nhËn thøc ® îc c¸c ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho b·o ph¸t triÓn. CÇn nh÷ng l îng nhiÖt khæng lå ®Ó nu«i d ìng c¸c c¬n b·o v nguån cung cÊp chñ yÕu l sù http://www.ebook.edu.vn 427
gi¶i phãng Èn nhiÖt cña h¬i n íc tõ mÆt ®¹i d ¬ng. V× tèc ®é bay h¬i cao tïy thuéc v o sù tån t¹i cña n íc Êm, b·o chØ h×nh th nh ë nh÷ng n¬i n o ®¹i d ¬ng cã líp n íc bÒ mÆt d y (v i chôc mÐt) víi nhiÖt ®é trªn 27 oC. ChÝnh yªu cÇu cã n íc ®¹i d ¬ng Êm ®· lo¹i trõ b·o h×nh th nh ë kho¶ng 20 ®é phÝa cùc bëi v× c¸c nhiÖt ®é mÆt biÓn th êng qu¸ l¹nh ë nh÷ng n¬i ®ã. §iÒu ®ã cßn gi¶i thÝch v× sao b·o hay ph¸t triÓn v o cuèi mïa hÌ v ®Çu mïa thu, lóc n y c¸c vïng n íc nhiÖt ®íi l nãng nhÊt. Sù h×nh th nh cña b·o cßn phô thuéc v o lùc Coriolis, lùc n y ph¶i ®ñ lín ®Ó ng¨n ngõa kh«ng lÊp ®Çy vïng ¸p thÊp trung t©m. HiÖu øng lùc Coriolis b»ng kh«ng hoÆc cã gi¸ trÞ rÊt nhá t¹i xÝch ®¹o ®· lo¹i trõ sù h×nh th nh b·o ë c¸c vÜ ®é gi÷a 0 v 5 ®é ë c¶ hai b¸n cÇu. Nh©n tè n y kÕt hîp víi yªu cÇu ph¶i cã nhiÖt ®é n íc ®¹i d ¬ng cao th× b·o míi h×nh th nh ®· gi¶i thÝch cho bøc tranh ph©n bè thÓ hiÖn trong h×nh 12.2, ë ®ã nh÷ng trËn b·o nhiÖt ®íi ®¹t tíi ®Þa vÞ mét b·o nhiÖt ®íi thùc thô thuéc v o ®íi vÜ ®é gi÷a 5o v 20o. §é æn ®Þnh còng rÊt quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña b·o, trong ®ã ®iÒu kiÖn bÊt æn ®Þnh trong kh¾p ®èi l u quyÓn l ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt tuyÖt ®èi. Däc theo r×a phÝa ®«ng cña c¸c ®¹i d ¬ng, nh÷ng dßng h¶i l u l¹nh v n íc tråi l m cho líp d íi cña ®èi l u quyÓn trë nªn æn ®Þnh tÜnh, ng¨n c¶n cqu¸ tr×nh th¨ng. Ngo i ra, sù hiÖn diÖn cña nghÞch nhiÖt giã tÝn phong t¹o nªn mét c¸i mò ng¨n chÆn mäi qu¸ tr×nh x¸o trén cã thÓ xuÊt hiÖn. Xa xa vÒ phÝa t©y, nhiÖt ®é n íc ®¹i d ¬ng th êng t¨ng lªn v líp nghÞch nhiÖt giã tÝn phong còng t¨ng ®é cao hoÆc ho n to n biÕn mÊt, cho nªn cho nh ng c¬n b·o nhiÖt ®íi trë nªn lîi thÕ. Cuèi cïng, qu¸ tr×nh h×nh th nh b·o ®ßi hái ph¶i kh«ng cã ®é ®øt lín tr¸nh l m gi¸n ®o¹n sù vËn chuyÓn Èn nhiÖt theo ph ¬ng th¼ng ®øng. Khi ®· h×nh th nh, nh÷ng c¬n b·o nhiÖt ®íi cã thÓ tù lan truyÒn (gièng nh c¸c b·o ngo¹i nhiÖt ®íi tù duy tr×). Cã nghÜa l , sù gi¶i phãng Èn nhiÖt bªn trong c¸c ®¸m m©y tÝch khiÕn cho kh«ng khÝ nãng lªn v në lªn phÝa trªn. Kh«ng khÝ në ra t¹o ®iÒu kiÖn cho ph©n kú ë mùc cao, ®iÒu n y l¹i l«i cuèn kh«ng khÝ chuyÓn ®éng lªn trªn v khuyÕn khÝch ¸p suÊt thÊp v héi tô t¹i bÒ mÆt. Qu¸ tr×nh n y dÉn ®Õn chuyÓn ®éng th¨ng, ng ng tô v gi¶i phãng Èn nhiÖt liªn tôc. VËy, nÕu b·o nhiÖt ®íi cã thÓ tù ho¹t ®éng, liÖu chóng cã thÓ m¹nh lªn v« tËn, cho ®Õn khi ®¹t tèc ®é siªu ©m? Kh«ng, bëi v× b·o ho n to n bÞ h¹n chÕ bëi nguån cung cÊp Èn nhiÖt, m nguån n y vÒ phÝa nã l¹i bÞ ¶nh h ëng cña nhiÖt ®é n íc ®¹i d ¬ng phÝa d íi v bëi c¸c qu¸ tr×nh liªn quan ®Õn bèc h¬i v ®èi l u. Sù quan träng cña nhiÖt ®é ®¹i d ¬ng ¸m chØ r»ng nÕu ®¹i d ¬ng trë nªn nãng h¬n, vÒ nguyªn t¾c b·o sÏ trë nªn m¹nh h¬n. Chñ ®Ò n y gÇn ®©y ®· rÊt ® îc quan t©m do kh¶ n¨ng khÝ hËu nãng lªn, rÊt cã thÓ kÐo theo nh÷ng nhiÖt ®é ®¹i d ¬ng cao h¬n. Sù di chuyÓn v tan r· cña b·o nhiÖt ®íi Sù di chuyÓn cña c¸c hÖ thèng nhiÖt ®íi liªn quan tíi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng. C¸c nhiÔu ®éng v ¸p thÊp nhiÖt ®íi ® îc dÉn ® êng chñ yÕu bëi giã tÝn phong, do ®ã, cã xu thÕ chuyÓn dÞch vÒ phÝa t©y. ¶nh h ëng cña giã tÝn http://www.ebook.edu.vn 428
phong th êng trë nªn gi¶m thiÓu sau khi c¸c ¸p thÊp m¹nh lªn th nh b·o. Khi ®ã, hÖ thèng giã mùc cao v ph©n bè kh«ng gian cña nhiÖt ®é n íc ®¹i d ¬ng trë th nh quan träng h¬n quyÕt ®Þnh vËn tèc v h íng cña b·o (c¸c c¬n b·o cã xu h íng di chuyÓn vÒ phÝa cã nhiÖt ®é n íc ®¹i d ¬ng cao h¬n). Mét khi ®· ph¸t triÓn ho n to n, b·o nhiÖt ®íi cã nhiÒu kh¶ n¨ng di chuyÓn vÒ phÝa cùc, nh trong c¸c h×nh 12.2, 12.6 v 12.7. H×nh 12.6. C¸c c¬n b·o v b·o nhiÖt ®íi cã xu h íng di chuyÓn tõ vïng nhiÖt ®íi lªn phÝa b¾c v ®«ng b¾c däc theo bê phÝa ®«ng nam cña B¾c Mü. § êng ®i cña chóng rÊt kh«ng æn ®Þnh C¸c c¬n b·o th êng cã ® êng ®i rÊt thÊt th êng. VÝ dô, mét c¬n b·o cã thÓ di chuyÓn theo mét h íng kh«ng ®æi trong mét kho¶ng thêi gian, sau ®ã ®ét ngét thay ®æi tèc ®é v h íng, råi thËm chÝ quay ng îc l¹i quÜ ®¹o võa ®i qua. H×nh 12.6 minh häa tÝnh chÊt biÕn ®éng cña chuyÓn ®éng b·o th«ng qua mét sè ® êng ®i ®Æc biÖt phøc t¹p cña c¸c c¬n b·o gÇn bê phÝa ®«ng cña B¾c Mü. MÆc dï c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi ë §¹i T©y D ¬ng cã thÓ di chuyÓn nh÷ng kho¶ng c¸ch rÊt lín däc bêi phÝa ®«ng cña B¾c Mü, nh ng chóng th êng bÞ suy yÕu ®¸ng kÓ khi tiÕp cËn vïng ®«ng b¾c n íc Mü v c¸c tØnh gÇn biÓn cña Cana®a. C¸c b·o n y th êng kh«ng cã giã m¹nh ®Æc tr ng cña b·o ë vÜ ®é thÊp, nh ng vÉn cã thÓ g©y m a lín v ngËp lôt. Tuy nhiªn, trong mét sè tr êng hîp h·n h÷u, c¸c c¬n b·o cã http://www.ebook.edu.vn 429
thÓ duy tr× giã m¹nh thËm chÝ sau khi ®· dêi khái vïng cËn nhiÖt ®íi mét kho¶ng c¸ch rÊt lín. VÝ dô, mét trËn b·o nhiÖt ®íi lín v o th¸ng 9 n¨m 1938 ®· mang theo giã m¹nh 200 km/h tíi vïng Long Island, New York, khi nã di chuyÓn vÒ phÝa New England. Con sè íc tÝnh 600 ca rñi ro vÒ ng êi cña trËn b·o n y ®· khiÕn nã trë th nh c¬n b·o th¶m khèc ®øng h ng thø t trong tÊt c¶ nh÷ng trËn b·o ë Mü. GÇn ®©y h¬n, th¸ng 9 n¨m 1985, b·o Gloria mang giã rÊt m¹nh v g©y thiÖt h¹i nÆng nÒ do lò lôt tíi vïng Long Island v Connecticut (h×nh 12.7). H×nh 12.7. § êng ®i cña b·o Gloria MÆc dï c¸c c¬n b·o cã thÓ di chuyÓn tíi vïng ®«ng b¾c n íc Mü, däc theo vïng bê t©y, chóng l¹i kh«ng di chuyÓn xa lªn phÝa b¾c ® îc nh vËy m kh«ng bÞ suy yÕu th nh nh÷ng ¸p thÊp nhiÖt ®íi. Nguyªn nh©n cña hiÖn t îng n y l chªnh lÖch vÒ nhiÖt ®é n íc däc theo hai vïng bê. Bê Th¸i B×nh D ¬ng cã n íc tråi v h¶i l u l¹nh California ngù trÞ, trong khi h¶i l u nãng Gulf Stream ch¶y däc theo bê ®«ng l nguån cung øng Èn nhiÖt khæng lå. Tuy nhiªn, ®«i khi, c¸c c¬n b·o ngo i kh¬i Mexico di chuyÓn theo h íng ®«ng b¾c qua Baja California v v o phÝa nam California. Nh÷ng c¬n b·o n y bÞ mÊt nguån cung cÊp Èn nhiÖt v suy gi¶m c êng ®é khi di chuyÓn v o s©u ®Êt liÒn, nh ng vÉn cã thÓ mang m a lín g©y ngËp lôt. C¬n b·o Kathleen n¨m 1976 g©y nªn ngËp lôt diÖn réng cho hoang m¹c Nam California v quÐt tr«i mét phÇn xa lé liªn bang sè 8. http://www.ebook.edu.vn 430
Sau khi ®æ bé lªn ®Êt liÒn, b·o cã thÓ tan r· ho n to n trong vßng v i ng y. ThËm chÝ khi c¬n b·o bÞ suy yÕu, nã vÉn cã thÓ mang tíi mét l îng khæng lå h¬i n íc v g©y m a rÊt lín trªn h ng tr¨m kilomet trong ®Êt liÒn. §iÒu n y c ng trë nªn nghiªm träng khi t n d cña b·o di chuyÓn vÒ phÝa cùc v kÕt hîp víi xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh di chuyÓn sang phÝa ®«ng. ChÝnh ®iÒu n y ®· x¶y ra v o n¨m 1969, khi mét trong nh÷ng c¬n b·o khÐt tiÕng nhÊt ë n íc Mü, b·o Camille, di chuyÓn lªn phÝa b¾c tõ bê biÓn Mississipi (h×nh 12.8). Sau khi giã m¹nh v ngËp lôt do triÒu c êng g©y h¹i th¶m khèc cho bê vÞnh Mexico, c¬n b·o n y di chuyÓn theo h íng ®«ng b¾c vÒ phÝa s ên phÝa t©y cña d·y nói Appalachians. ë ®ã, chuyÓn ®éng th¨ng ®Þa h×nh kÕt hîp víi hÖ thèng ¸p thÊp v tr÷ l îng h¬i n íc cao cña b·o Camille t n d ®· dÔ d ng g©y ngËp lôt nghiªm träng. Nh ng ®Ó l m cho t×nh h×nh tåi tÖ h¬n, mét front l¹nh di chuyÓn sang phÝa ®«ng ®· Ëp ®Õn vïng nói n y ®óng v o thêi ®iÓm víi c¬n b·o nhiÖt ®íi. Sù kÕt hîp gi÷a kh«ng khÝ Èm, ¸p suÊt thÊp, http://www.ebook.edu.vn 431
front l¹nh ®ang tíi v hiÖu øng ®Þa h×nh ®· t¹o nªn nh÷ng c¬n m a cùc lín, g©y lò quÐt v l m thiÖt m¹ng h¬n 150 ng êi. Sù t n ph¸ v nh÷ng rñi ro do b·o g©y ra Theo ®Þnh nghÜa, giã trong b·o nhiÖt ®íi cã tèc ®é trªn 120 km/h v nhiÒu trËn b·o cßn m¹nh h¬n. V× vËy kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi giã b·o cÊp b·o nhiÖt ®íi cã thÓ t n ph¸ d÷ déi v thËm chÝ ph¸ ®æ c¶ nh÷ng ng«i nh ® îc x©y dùng kiªn cè. Nh chóng t«i ®· nªu, c¸c trËn b·o nhiÖt ®íi cßn g©y m a lín dai d¼ng víi tèc ®é cì h ng mÐt n íc mét ng y ë d íi th nh m¾t b·o. Tèc ®é m a ®èi víi mét ®Þa ®iÓm n o ®ã lu«n gi÷ æn ®Þnh bªn d íi mét c¬n b·o ®i qua th× cã thÓ nhá h¬n, nh ng vÉn kh¸ lín, cì 25 cm/ng y. H×nh 12.9. Tè lèc th êng hay h×nh th nh ë cung phÇn t phÝa tr íc bªn ph¶i cña b·o. H×nh n y dùa trªn d÷ liÖu tõ 373 trËn tè lèc do b·o mang theo trong nh÷ng n¨m 1948-1972. Mçi ®iÓm chÊm biÓu diÔn sù xuÊt hiÖn cña mét tè lèc. Ký hiÖu ch÷ X trong vßng trßn chØ vÞ trÝ trung b×nh cña c¸c trËn tè lèc so víi t©m b·o http://www.ebook.edu.vn 432
NhiÒu trËn b·o cßn mang theo nh÷ng c¬n tè lèc, vßi rång, phÇn lín xuÊt hiÖn ë cung phÇn t bªn ph¶i phÝa tr íc so víi h íng di chuyÓn cña b·o (h×nh 12.9). Chóng th êng xuÊt hiÖn kh¸ xa t©m, nªn xung quanh tè lèc th× cã giã yÕu. ThÊy r»ng sù h×nh th nh vßi rång liªn quan tíi gi¶m tèc ®é giã do ma s¸t khi b·o ®æ bé lªn ®Êt liÒn. Tè lèc do b·o th êng cã thêi gian kÐo d i ng¾n h¬n so víi nh÷ng trËn tè lèc ë miÒn trung t©m cña n íc Mü. Mét vÝ dô cho ®iÒu n y ®· x¶y ra ng y 24/8/1992, khi c¬n b·o Andrew t n ph¸ phÇn lín miÒn nam Florida. B·o Andrew tiÕn gÇn tíi miÒn nam Florida gÇn nh th¼ng tõ h íng ®«ng, di chuyÓn theo h íng t©y ngang qua b¸n ®¶o, víi m¾t b·o ®i qua c¸ch bê biÓn nam Miami kho¶ng 40 km. C¸c thiÖt h¹i do ngËp lôt ven biÓn (bëi n íc d©ng) hoÆc m a lín hÇu nh kh«ng ®¸ng kÓ, nh ng giã m¹nh ®· ho n to n san ph¼ng thÞ trÊn Homestead, l m chÕt 24 ng êi v l m cho 180 ngh×n ng êi r¬i v o c¶nh v« gia c , tr íc khi b·o tiÕn v o vÞnh Mexico. Bªn c¹nh nguy c¬ do m a lín, giã m¹nh v tè lèc, khu vùc ven biÓn cßn bÞ ®e däa bëi mét vÊn ®Ò ®Æc biÖt l n íc d©ng, ®ã l sù d©ng lªn cña n íc biÓn d íi ¶nh h ëng cña b·o. Cã hai qu¸ tr×nh dÉn ®Õn n íc d©ng, quan träng h¬n c¶ l qu¸ tr×nh dån n íc v o mét vïng khi giã m¹nh l«i kÐo n íc bÒ mÆt vÒ phÝa tr íc. Giã m¹nh thæi vÒ phÝa vïng ven bê khiÕn cho n íc bÞ d¹t dån tíi phÝa gÇn bê t¹o nªn mùc n íc cao h¬n, kÌm theo sãng lín. ¸p suÊt thÊp ë t©m b·o còng gãp phÇn g©y n íc d©ng, gièng nh c¸ch m ®é cao cña cét thñy ng©n trong m¸y ¸p suÊt kÕ thay ®æi tïy theo ¸p suÊt cña khÝ quyÓn. Víi mçi ®¬n vÞ gi¶m ¸p 1 mb, mùc n íc cao lªn 1 cm. §èi víi phÇn lín c¸c c¬n b·o, n íc d©ng b·o chØ l m d©ng mùc n íc cao lªn kho¶ng 1 hoÆc 2 mÐt. Nh ng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cùc ®oan, n íc d©ng do b·o cã thÓ l m t¨ng mùc n íc nhiÒu ®Õn 7 m, ®ã l tr êng hîp b·o Camille n¨m 1969 ®èi víi vïng ven bê Mississippi. H×nh 12.10. Khu chung c Richelieu tr íc (a) v sau (b) b·o Camille n¨m 1969 N íc d©ng do b·o däc nh÷ng vïng ®ång b»ng thÊp ven biÓn cã thÓ cã søc t n ph¸ cùc kú lín, bëi v× n íc biÓn cã thÓ lÊn rÊt s©u v o ®Êt liÒn. H¬n n÷a, sãng biÓn lín g©y nªn trong giã m¹nh cã thÓ cuèn b¨ng c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, vËt liÖu vì http://www.ebook.edu.vn 433
vôn ® îc sãng mang ®i còng g©y thªm vÊn ®Ò. Trong tr êng hîp c¬n b·o Camille, b·o ®· ph¸ hñy ho n to n khu chung c Richelieu trªn bê Mississippi (h×nh 12.10). BÊt chÊp c¸c khuyÕn c¸o yªu cÇu s¬ t¸n tr íc ®ã, kho¶ng v i chôc c d©n n¬i ®©y ®· quyÕt ®Þnh ë l¹i “®ãn b·o”, viÖn cí r»ng nÕu n íc d©ng do b·o lªn qu¸ cao th× hä cã thÓ di chuyÓn lªn tÇng ba cña tßa nh . Kh«ng may cho hä, n íc d©ng ®· l m xãi nÒn mãng cña tßa nh v h¬n hai chôc ng êi ®· bÞ thiÖt m¹ng khi tßa nh n y sôp ®æ. N íc d©ng do b·o cã søc t n ph¸ m¹nh nhÊt khi nã xuÊt hiÖn trïng khíp víi thêi gian n íc lín cña thñy triÒu, ®Æc biÖt l ë c¸c vïng vÞnh v vòng biÓn, n¬i cã biªn ®é ®é cao triÒu rÊt lín gi÷a n íc lín v n íc rßng. NÕu tÊt c¶ c¸c tªn trong b¶ng cña mét mïa b·o ®· ® îc dïng hÕt, c¬n b·o tiÕp theo cña mïa ®ã sÏ ® îc dïng ch÷ 12-1 Chuyªn ®Ò: c¸i Hy l¹p ®Ó ®Æt tªn. Nh vËy, c¬n b·o §Æt tªn cho b·o thø 22 cña mïa b·o sÏ tªn l Alpha. §iÒu n y ®· x¶y ra v o th¸ng 10 n¨m 2005, khi c¬n b·o Alpha xuÊt hiÖn ë phÝa t©y Trong mïa b·o, mét sè c¬n b·o v §¹i T©y D ¬ng - ®©y l lÇn ®Çu tiªn b·o nhiÖt ®íi cã thÓ xuÊt hiÖn ®ång thêi danh s¸ch tªn b·o kh«ng ®ñ chç cho tÊt trªn c¸c ®¹i d ¬ng kh¸c nhau. C¸c nh c¶ c¸c c¬n b·o cña mét mïa. khÝ t îng häc ph©n ®Þnh c¸c hÖ thèng Tªn cña c¸c c¬n b·o ®Æc biÖt cã thÓ n y b»ng c¸ch ®Æt tªn cho chóng khi bÞ WMO g¸n thªm ch÷ “lo¹i bá” (retired) chóng b¾t ®Çu ®¹t tíi cÊp ®é b·o nhiÖt nÕu quèc gia bÞ ¶nh h ëng cña c¬n b·o ®íi. Tæ chøc KhÝ t îng ThÕ giíi ®· ®Æt ra n y ®Ò nghÞ xo¸ tªn ®ã ra khái danh s¸ch. nhiÒu danh môc tªn cña c¸c c¬n b·o ë c¸c TÊt c¶ c¸c tªn thay thÕ sÏ ph¶i cã cïng ®¹i d ¬ng kh¸c nhau. Tªn c¸c c¬n b·o giíi v cïng ng«n ng÷. Cho ®Õn n¨m trong mçi danh môc ® îc s¾p xÕp theo 2004, ®· cã 62 tªn bÞ lo¹i khái b¶ng danh thø tù ch÷ c¸i, b¾t ®Çu bëi ch÷ A v t¨ng s¸ch tªn b·o. lªn cho tíi ch÷ W. Khi mét ¸p thÊp nhiÖt ViÖc ®Æt tªn cho c¸c c¬n b·o ® îc b¾t ®íi ®¹t tíi c êng ®é b·o, chóng ® îc ®Æt ®Çu trong ThÕ chiÕn II, khi c¸c nh khÝ b»ng mét tªn tiÕp theo ch a ® îc dïng t îng häc ë Th¸i B×nh D ¬ng b¾t ®Çu trong danh môc tªn b·o cña n¨m ®ã. Khi dïng c¸c tªn phô n÷ (cã thÓ l theo tªn b¾t ®Çu mïa b·o tiÕp theo, tªn b·o ® îc cña vî v ng êi yªu cña hä) ®Æt cho c¸c lÊy tõ danh môc môc tiÕp sau, kh«ng phô c¬n b·o. TruyÒn thèng n y b¾t ®Çu ® îc kÕ tôc bëi C¬ quan Thêi tiÕt Quèc gia Hoa thuéc v o sè l îng tªn c¸c c¬n b·o ch a Kú (lóc ®ã gäi l Nha KhÝ t îng) v o n¨m ® îc dïng tíi trong danh s¸ch cña mïa 1953 v duy tr× ®Õn n¨m 1979, khi tªn b·o tr íc. Cã 6 danh môc ® îc dïng cho cña ® n «ng b¾t ®Çu ® îc cho v o danh §¹i T©y D ¬ng v c¸c tªn trong mçi danh s¸ch. Tªn cña c¸c c¬n b·o ë §¹i T©y môc ® îc quay vßng l¹i sau mçi chu kú 6 D ¬ng v ®«ng Th¸i B×nh D ¬ng cho c¸c n¨m. C¸c tªn kiÓu Anh, Ph¸p v T©y Ban n¨m tõ 2006 ®Õn n¨m 2011 ® îc dÉn Nha ® îc dïng ®Ó ®Æt tªn cho c¸c c¬n b·o trong c¸c b¶ng 1 v 2. ë §¹i T©y D ¬ng. http://www.ebook.edu.vn 434
B¶ng 1. Tªn c¸c c¬n b·o ë T©y §¹i T©y D ¬ng 2006 2007 2008 2009 2010 2011 * Alberto Andrea Arthur Ana Alex Arlene Beryl Barry Bertha Bill Bonnie Bret Chris Chantal Cristobal Claudette Colin Cindy Debby Dean Dolly Danny Danielle Dennis Ernesto Erin Edouard Erika Earl Emily Florence Felix Fay Fred Fiona Franklin Gordon Gabrielle Gustav Grace Gaston Gert Helene Humberto Hanna Henri Hermine Harvey Isaac Ingrid Ike Ida Igor Irene Joyce Jerry Josephine Joaquin Julia Jose Kirk Karen Kyle Kate Karl Katrina Leslie Lorenzo Laura Larry Lisa Lee Michael Melissa Marco Mindy Matthew Maria Nadine Noel Nana Nicholas Nicole Nate Oscar Olga Omar Odette Otto Ophelia Patty Pablo Paloma Peter Paula Philippe Rafael Rebekah Rene Rose Richard Rita Sandy Sebastien Sally Sam Shary Stan Tony Tanya Teddy Teresa Tomas Tammy Valerie Van Vicky Victor Virginie Vince William Wendy Wilfred Wanda Walter Wilma B¶ng 2. Tªn c¸c c¬n b·o ë §«ng Th¸i B×nh D ¬ng 2006 2007 2008 2009 2010 2011 * Aletta Alvin Alma AndrÐ Agatha Adrian Bud Barbara Boris Blance Blas Beatriz Carlotta Cosme Cristina Carlos Celia Calvin Daniel Dalila Douglas Dolores Darby Dora Emilia Erick Elida Enrique Estelle Eugene Fabio Flossie Fausto Felicia Frank Fernada Gilma Gil Genevieve Guillermo Georgette Greg Hector Henriette Hernan Hilda Howard Hilary Ileana Ivo Eselle Ignacio Isis Irwin John Juliette Julio Jimena Javier Jova Kristy Kiko Karina Kevin Kay Kenneth Lane Lorena Lowell Linda Lester Lidia Miriam Manuel Marie Marty Madeline Max Norman Narda Norbert Nora Newton Norma Olivia Octave Odile Olaf Orlene Otis Paul Priscilla Polo Patricia Paine Pilar Rosa Raymond Rachel Rick Roslyn Ramon Sergio Sonia Simon Sandra Seymour Selma Tara Tico Trudy Terry Tina Todd Vicente Velma Vance Vivian Virgil Veronica Willa Wallis Winnie Waldo Winifred Wiley Xavier Xina Xavier Xina Xavier Xina Yolanda York Yolanda York Yolanda York Zeke Zelda Zeke Zelda Zeke Zelda * Mét sè tªn b·o ® îc dù ®Þnh ®Ó dïng cho n¨m 2011 sÏ cã thÓ kh«ng ® îc dïng. Chi tiÕt n y ch a râ t¹i thêi ®iÓm quyÓn s¸ch n y xuÊt b¶n. http://www.ebook.edu.vn 435
Giã b·o v n íc d©ng do b·o cã c êng ®é m¹nh nhÊt ë m¹n bªn ph¶i cña b·o t ¬ng ®èi so víi h íng di chuyÓn cña b·o. §Ó hiÓu v× sao, h·y h×nh dung mét c¬n b·o gi¶ ®Þnh ho¹t ®éng trªn vÞnh Mexico, chuyÓn ®éng lªn phÝa b¾c víi tèc ®é 50 km/h v cã th nh m¾t b·o ®ång nhÊt víi giã m¹nh 200 km/h (h×nh 12.11). Däc theo phÝa t©y cña th nh m¾t b·o, giã chØ m¹nh 150 km/h (200 km/h trõ ®i 50 km/h). M¹n bªn ph¶i cña b·o sÏ cã n íc d©ng cao h¬n do giã m¹nh dån n íc vÒ phÝa bê, thay v× ra khái bê. H×nh 12.11. C êng ®é giã kh¸c nhau ë m¹n tr¸i v m¹n ph¶i cña b·o. H íng v tèc ®é cña c¸c th nh phÇn giã tuÇn tù ® îc thÓ hiÖn b»ng h íng v ®é d i cña c¸c mòi tªn. C¬n b·o gi¶ ®Þnh di chuyÓn lªn phÝa b¾c víi tèc ®é 50 km/h. ë m¹n ph¶i, giã 200 km/h cïng h íng nh di chuyÓn cña b·o, nªn tèc ®é giã rßng sÏ l 250 km/h. ë m¹n tr¸i, giã thæi ng îc h íng di chuyÓn cña b·o, nªn giã rßng h íng vÒ phÝa nam víi tèc ®é 150 km/h MÆc dï n íc d©ng do b·o chøa ®ùng tiÒm n¨ng t n ph¸ hñy diÖt lín nhÊt v chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ h ng ngh×n sinh m¹ng ng êi Mü trong v i thÕ kû võa qua, trong mÊy thËp niªn gÇn ®©y tö n¹n do n íc d©ng trong b·o ®· t¨ng lªn m¹nh, song nã vÉn kh«ng ph¶i l nguyªn nh©n cña phÇn lín nh÷ng thiÖt h¹i vÒ ng êi. http://www.ebook.edu.vn 436
Mét c«ng tr×nh míi ®©y cña mét nh nghiªn cøu ë Trung t©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi ®· cho biÕt r»ng trong kho¶ng tõ n¨m 1970 ®Õn 2002, gi nöa thiÖt h¹i vÒ ng êi do b·o g©y nªn ë vïng B¾c Mü kh«ng ph¶i do nh÷ng vô n íc d©ng b·o, m do ngËp lò lôt trong s«ng bëi m a lín. ChØ kho¶ng mét phÇn t sè tö n¹n g¾n liÒn víi b·o (hoÆc dít b·o) x¶y ra ë nh÷ng ®Þa ph ¬ng ven bê biÓn. C¸c con sè n y kh«ng cã nghÜa r»ng nh÷ng vô n íc d©ng do b·o kh«ng cßn l cùc kú nguy hiÓm n÷a; ho n to n kh«ng ph¶i vËy. Sù suy gi¶m vÒ sè tö n¹n liªn quan tíi n íc d©ng do b·o mét phÇn l do sè l îng nh÷ng trËn b·o lín ®æ bé lªn c¸c khu vùc duyªn h¶i ®«ng d©n trong vßng 30 n¨m gÇn ®©y ®· gi¶m ®i mét c¸ch ngÉu nhiªn, céng víi kh¶ n¨ng dù b¸o chuyÓn ®éng cña b·o kh¸ h¬n v c«ng t¸c s¬ t¸n ® îc c¶i thiÖn. C¸c chuyªn gia vÒ b·o lo ng¹i r»ng cã thÓ sè l îng b·o v nh÷ng trËn b·o m¹nh l m s¹t ®Êt ë n íc Mü ®ang t¨ng lªn ®¸ng kÓ. MÆc dï giai ®o¹n tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970 ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 1990 ®· ® îc ghi nhËn l cã sè l îng b·o §¹i T©y D ¬ng thÊp h¬n møc chuÈn, song thêi kú 8 n¨m tõ n¨m 1995 ®Õn 2002 b·o trë l¹i ho¹t ®éng cùc kú m¹nh mÏ. C¸c nh khoa häc cho r»ng biÕn thiªn trong chu tr×nh nhiÒu n¨m cña c¸c nhiÖt ®é bÒ mÆt ®¹i d ¬ng ë B¾c §¹i T©y D ¬ng cã thÓ ®· cung cÊp nhiªn liÖu gia t¨ng cho sù ph¸t triÓn b·o, nã dÉn tíi ho¹t ®éng b·o t¨ng lªn v nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy cã thÓ kÐo d i mét sè thËp kû tíi. Chóng ta ®ang nh¹y c¶m h¬n bao giê hÕt víi tiÒm n¨ng ph¸ ho¹i cña b·o v× mét lý do ®¬n gi¶n l : sè c d©n ë nh÷ng khu vùc duyªn h¶i §¹i T©y D ¬ng v vïng vÞnh ®ang gia t¨ng m¹nh mÏ trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y, ®· ®¹t tíi 139 triÖu ng êi. KÕt qu¶ l , mét sè l îng ng êi rÊt lín trong khu vùc cã thÓ ®ang xem th êng kh¶ n¨ng bÞ tÊn c«ng bëi b·o m¹nh v sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng ®ñ chèng chäi næi víi c¬n giËn d÷ cña b·o tè. §Ó l m cho sù viÖc tåi tÖ h¬n, nh÷ng c¶i thiÖn trong hÖ thèng ® êng cao tèc cÇn thiÕt cho mét cuéc s¬ t¸n ®Çy ®ñ cßn ch a theo kÞp víi tèc ®é t¨ng tr ëng trong vïng. Theo dâi v c¶nh b¸o b·o Tr¸ch nhiÖm theo dâi v dù b¸o nh÷ng c¬n b·o trªn §¹i T©y D ¬ng v §«ng Th¸i B×nh D ¬ng thuéc vÒ Trung T©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi (NHC) t¹i Miami, Florida. Trong mïa b·o, c¬ quan trùc thuéc C¬ quan Thêi tiÕt Quèc gia (NWS) n y liªn tôc nhËn ® îc nh÷ng b¶n tin quan tr¾c trªn mÆt ®Êt v d÷ liÖu vÖ tinh cËp nhËt ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh th nh hiÖn t¹i cña b·o. C¸c m« h×nh sè phøc t¹p ch¹y trªn siªu m¸y tÝnh dù b¸o sù h×nh th nh, ph¸t triÓn v di chuyÓn cña c¸c xo¸y thuËn v b·o nhiÖt ®íi. Khi mét c¬n b·o ho¹t ®éng tiÕp cËn ®Êt liÒn, m¸y bay trang bÞ ®Æc biÖt sÏ bay v o trong b·o v cung cÊp th«ng tin bæ sung thu thËp ® îc tõ c¸c ra®a m¸y bay v c¸c m¸y th¸m s¸t - nh÷ng tËp hîp thiÕt bÞ gåm c¸c c¶m biÕn nhiÖt ®é, ¸p suÊt v ®é Èm v m¸y truyÒn ph¸t ® îc th¶ v o trong b·o tõ m¸y bay. Trung t©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi ®ang sö dông c¸c m« h×nh m¸y tÝnh tiªu chuÈn ®Ó dù b¸o thêi tiÕt h ng ng y (tr×nh b y trong ch ¬ng 13), còng nh mét sè m« h×nh kh¸c chuyªn dông cho dù b¸o b·o. C¸c m« h×nh lo¹i n y ® îc chia th nh http://www.ebook.edu.vn 437
ba lo¹i: thèng kª, ®éng lùc v lai ghÐp gi÷a hai lo¹i trªn. C¸c m« h×nh thèng kª sö dông nh÷ng th«ng tin vÒ quÜ ®¹o cña c¸c c¬n b·o qu¸ khø l m nh÷ng nh©n tè tiªn l îng dù b¸o cho c¬n b·o hiÖn t¹i. C¸c m« h×nh ®éng lùc lÊy th«ng tin vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ quyÓn v bÒ mÆt ®¹i d ¬ng hiÖn t¹i v ¸p dông c¸c ®Þnh luËt vËt lÝ c¬ b¶n v o d÷ liÖu hiÖn t¹i. C¸c m« h×nh lai kÕt hîp nh÷ng yÕu tè cña c¶ hai lo¹i m« h×nh thèng kª v ®éng lùc. C¸c m« h×nh liªn tôc dù b¸o sù di chuyÓn v nh÷ng thay ®æi bªn trong cña c¬n b·o cho nh÷ng b íc thêi gian ng¾n v sau ®ã in ra th«ng tin vÒ vÞ trÝ, ¸p suÊt kh«ng khÝ v giã cña c¬n dù tÝnh trong tõng h¹n 6 giê. Ho n to n kh«ng ng¹c nhiªn, c¸c dù b¸o cña m« h×nh sÏ kÐm chÝnh x¸c h¬n khi h¹n dù b¸o t¨ng lªn v th êng kh«ng cßn tin cËy khi h¹n dù b¸o lín h¬n 72 giê. Dù b¸o b·o ®ßi hái mét l îng sè liÖu khæng lå v yªu cÇu cao vÒ phÇn cøng m¸y tÝnh. V× c¶ hai lÝ do n y, Trung t©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi ®ang ® îc hiÖn ®¹i hãa vÒ c¬ b¶n. C¬ quan Qu¶n lý §¹i d ¬ng v KhÝ quyÓn Quèc gia (NOAA) gÇn ®©y ®· khai th¸c c¸c vÖ tinh ®Þa tÜnh míi (lo¹i vÖ tinh lu«n ë nh÷ng vÞ trÝ cè ®Þnh so víi mÆt ®Êt), GOES 10 v 12, ®Ó ®¸p øng nhu cÇu th«ng tin tèt h¬n. NOAA còng míi mua mét m¸y bay ®éng c¬ ph¶n lùc, cho phÐp bay cao h¬n trong b·o so víi c¸c lo¹i m¸y bay cò dïng ®éng c¬ c¸nh qu¹t. Ngo i ra, mét m¸y siªu tÝnh míi ®· ® îc c i ®Æt n¨m 1995 cã thÓ ch¹y ® îc c¸c m« h×nh phøc t¹p h¬n víi ®é chÝnh x¸c cao h¬n. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c«ng t¸c dù b¸o b·o cã nh÷ng tiÕn bé v ît bËc. V o n¨m 1965, sai sè trung b×nh vÖ vÞ trÝ dù b¸o b·o h¹n 24 giê cho mét c¬n b·o ë §¹i T©y D ¬ng v o kho¶ng 250 km. §Õn cuèi thÕ kû hai m ¬i, con sè ®ã ®· ® îc gi¶m xuèng cßn 160 km. Nh mong ®îi, sai sè dù b¸o cho h¹n 48 giê sÏ lín h¬n n÷a, trung b×nh v o kho¶ng 260 km. Tuy nhiªn, dù b¸o ® êng ®i cña b·o vÉn cßn l b i to¸n khã. Khi c¸c nh dù b¸o ë Trung t©m Quèc gia vÒ B·o nhiÖt ®íi dù b¸o ® îc r»ng mét c¬n b·o ®ang tiÕn gÇn v sÏ ®æ bé sau h¬n 24 giê, hä sÏ c«ng bè mét b¶n tin theo dâi b·o. NÕu b·o cã kh¶ n¨ng ®æ bé lªn ®Êt liÒn ë n íc Mü trong vßng 24 giê, hä sÏ c«ng bè b¶n tin c¶nh b¸o b·o. C¸c b¶n tin c¶nh b¸o b·o kh«ng ®¶m b¶o r»ng mét c¬n b·o cô thÓ cã thÓ ®æ bé v o mét ®Þa ®iÓm cô thÓ n o. Thay v o ®ã, c¸c b¶n tin n y cho biÕt nh÷ng kh¶ n¨ng mét c¬n b·o ®æ bé lªn nh÷ng ®iÓm nhÊt ®Þnh. VÝ dô, mét b¶n tin c¶nh b¸o b·o cô thÓ cã thÓ bao qu¸t mét d¶i bê biÓn d i 500 km, víi x¸c suÊt 25 % c¬n b·o sÏ “tr n” tíi gÇn trung t©m cña khu vùc c¶nh b¸o v kh¶ n¨ng 5 % ®æ bé tíi r×a cña khu vùc. Tãm l¹i, tØ lÖ “tróng ®Ých” cña c¶nh b¸o v o kho¶ng 20%. Nãi c¸ch kh¸c, kh¶ n¨ng ®Ó c¬n b·o cã thÓ ®æ bé v o ®©u ®ã trong khu vùc c¶nh b¸o l 1 trong 5. B¶n chÊt thÊt th êng cña c¸c c¬n b·o khiÕn chóng rÊt khã dù b¸o. Khi dù b¸o di chuyÓn cña b·o, c¸c nh dù b¸o ph¶i c©n nh¾c nh÷ng hÖ qu¶ cña b¶n tin theo dâi hay b¶n tin c¶nh b¸o ® a ra ®èi víi nh÷ng c¬n b·o sÏ kh«ng bao giê ®æ bé, còng nh nh÷ng hËu qu¶ m mét c¬n b·o rót cuéc sÏ ®æ bé m l¹i kh«ng ® îc c«ng bè tin theo dâi v tin c¶nh b¸o. Râ r ng, nÕu kh«ng c¶nh b¸o ®Ó d©n s¬ t¸n th× cã thÓ dÉn tíi nh÷ng thiÖt h¹i kh«ng ®¸ng cã vÒ ng êi v cña. MÆt kh¸c, c¶nh b¸o khèng còng g©y ra nh÷ng hËu qu¶ rÊt tai h¹i, ®Æc biÖt l khi lÆp l¹i nhiÒu lÇn. C¸c dù b¸o khèng lÆp l¹i nhiÒu lÇn sÏ khiÕn d©n chóng xem th êng, dÇn dÇn sÏ bÊt chÊp c¶ http://www.ebook.edu.vn 438