Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 15

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:30

Thêm vào BST

Báo xấu

128
lượt xem 29
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo Giáo trình Thời tiết và khí hậu của Edward Aguado và James E. Burt, nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội do Đặng Thị Hồng Thủy và Nguyễn Lan Anh biên dịch - Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 15 Khí hậu trái đất

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 15

PhÇn 6 – khÝ hËu hiÖn t¹i, qu¸ khø v t ¬ng lai Ch ¬ng 15 KhÝ hËu tr¸i ®Êt MÆc dï kh«ng ph¶i bao giê chóng ta còng biÕt tr íc kiÓu thêi tiÕt n o sÏ x¶y ra ë n¬i cô thÓ v o mét ng y cô thÓ n o ®ã, nh ng chóng ta cã ý t ëng n o ®ã vÒ kiÓu thêi tiÕt n o ® îc xem l b×nh th êng ®èi víi mét ®Þa ph ¬ng. VÝ dô, Florida ®iÓn h×nh cã nh÷ng mïa hÌ nãng, Èm v nh÷ng mïa ®«ng «n hßa – mÆc dï nh÷ng ®ît bét ph¸t l¹nh ®«i khi vÉn xuÊt hiÖn. Tuy nhiªn, cã nh÷ng lÇn khi nh÷ng sù kiÖn thêi tiÕt thùc sù dÞ th êng x¶y ra t¹i ®Þa ph ¬ng cô thÓ n o ®ã, nh÷ng sù kiÖn ngo i mäi dù ®o¸n cña chóng ta. Nh÷ng sù kiÖn ®ã cã thÓ cã d¹ng cña mét ®ît nãng hoÆc l¹nh bÊt th êng, nh ng chóng còng cã thÓ xuÊt hiÖn nh nh÷ng sù kiÖn thêi tiÕt cùc ®oan, kh«ng phæ biÕn ®èi víi mét vïng cô thÓ. Mét sù kiÖn nh vËy ®· x¶y ra ë Salt Lake City, Utah v o ng y 11/8/1999, khi mét c¬n lèc xo¸y F2 tr n qua khu trung t©m. Nh÷ng c¬n lèc kh«ng ph¶i l l¹ Utah; chóng xuÊt hiÖn trung b×nh kho¶ng hai lÇn mét n¨m, nh ng chóng gÇn nh lu«n lu«n ® îc ph©n lo¹i “yÕu”, F0 hoÆc F1. TrËn lèc ë Salt Lake City l mét trËn lèc F2, ¶nh h ëng trªn qu·ng ® êng d i 3 km. Lèc n y mang theo giã trªn 180 km/h ®Õn khu trung t©m, l m ®æ c©y cèi, xe t¶i v l m h trªn 120 tßa nh . Trung t©m Delta (trô së cña ®éi bãng chuyÒn Utah Jazz) v Trung t©m Héi nghÞ Salt Palace thuéc sè nh÷ng c«ng tr×nh næi tiÕng bÞ hñy ho¹i. David Gross, mét ng êi ®· ë trong s¶nh cña Trung t©m Héi nghÞ khi ®ã, ®· thuËt l¹i r»ng: “M¸i nh tung lªn v giã cuèn ph¨ng cöa ra v o. HiÖn t îng chØ x¶y ra 15 hoÆc 20 gi©y, nh ng lóc ®ã c¶m gi¸c l©u h¬n thÕ nhiÒu”. Mét ng êi ® n «ng ®· chÕt do nh÷ng m¶nh vì bay trong mét c¸i lÒu lín dïng cho mét cuéc häp ngo i trêi cña c¸c th ¬ng gia. §©y l n¹n nh©n ®Çu tiªn do lèc trong lÞch sö ë Utah. 100 ng êi kh¸c bÞ th ¬ng v 40 trong sè n y ph¶i nhËp viÖn. TÊt nhiªn, khÝ hËu cña mét vïng bao gåm nhiÒu thø h¬n l chØ cã thêi tiÕt cùc ®oan; nã liªn quan tíi c¶ mét chuçi nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt trong vïng. KhÝ hËu liªn quan ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn d i h¹n, ng îc l¹i víi nh÷ng sù kiÖn thêi tiÕt h ng ng y diÔn ra. Trong ch ¬ng n y chóng ta xÐt nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ph©n lo¹i khÝ hËu v m« t¶ c¸c vïng khÝ hËu lín trªn Tr¸i §Êt. §Þnh nghÜa khÝ hËu http://www.ebook.edu.vn 538
Chóng ta ®Þnh nghÜa khÝ hËu mét c¸ch h×nh thøc l nh÷ng tÝnh chÊt thèng kª cña khÝ quyÓn. §iÒu n y phï hîp víi nhËn xÐt r»ng nh÷ng chi tiÕt cña mét sù kiÖn riªng lÎ hay mét thêi kh¾c l kh«ng ® îc quan t©m – thay v o ®ã, khÝ hËu liªn quan tíi diÔn biÕn d i h¹n, hay nh÷ng ®iÒu kiÖn nh mong ®îi (®iÓn h×nh). V× vËy, vÝ dô, nhiÖt ®é trung b×nh l mét gi¸ trÞ khÝ hËu, v b»ng c¸ch so s¸nh c¸c nhiÖt ®é trung b×nh ng êi ta cã thÓ cã ® îc th«ng tin vÒ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ khÝ hËu. Nh ng khÝ hËu cßn h¬n l nh÷ng gi¸ trÞ trung b×nh. VÝ dô, hai n¬i cã thÓ cã l îng m a trung b×nh h¹n d i t ¬ng tù. Nh ng nÕu mét n¬i ®iÓn h×nh cã c¶ c¸c gi¸ trÞ rÊt cao v rÊt thÊp, cßn n¬i kia cã xu thÕ nhËn ® îc gÇn nh cïng mét tæng l îng m a v o n¨m ít v n¨m kh«, ch¾c ch¾n chóng ta sÏ nãi hai n¬i n y cã khÝ hËu kh¸c nhau. §é biÕn thiªn n¨m ®Õn n¨m l mét tÝnh chÊt thèng kª kh¸c v do ®ã nã l mét sè ®o cña khÝ hËu. Ngo i ®é biÕn thiªn, chóng ta cßn cã thÓ quan t©m tíi møc ®é m c¸c gi¸ trÞ cao h¬n trung b×nh hoÆc thÊp h¬n trung b×nh cã xu thÕ sÏ x¶y ra theo hay l chóng ph©n t¸n th nh c¸c nhãm ë c¸c n¨m tiÕp nhau. Ch¼ng h¹n, c¸c thêi kú kh« cã xu thÕ xuÊt hiÖn tiÕp theo sau c¸c thêi kú Èm hay kh«ng? Hay c¸c pha cùc nãng v cùc l¹nh cã ph¶i l mét hiÖn t îng phæ biÕn kh«ng? §ã l nh÷ng c©u hái vÒ mét tÝnh chÊt thèng kª kh¸c, cô thÓ l sù t ¬ng quan gi÷a c¸c gi¸ trÞ ë c¸c n¨m liªn tiÕp nhau. Mét lÇn n÷a, ®©y l mét phÇn cña khÝ hËu. VÊn ®Ò m chóng ta muèn nªu ra ë ®©y l : khÝ hËu gåm tÊt c¶ c¸c tÝnh chÊt thèng kª. Víi nh÷ng môc tiªu cña chóng ta, chØ xÐt c¸c gi¸ trÞ trung b×nh sÏ l ®óng, nh ng m« t¶ ®Çy ®ñ vÒ khÝ hËu cßn bao gåm nhiÒu thø h¬n n÷a. MÆc dï viÖc m« t¶ c¸c kiÓu khÝ hËu nhÊt ®Þnh cã thÓ cã vÎ nh l mét c«ng viÖc ®¬n gi¶n, song viÖc x¸c lËp ra nh÷ng tiªu chÝ ®Ó theo ®ã m m« t¶ kiÓu khÝ hËu th× ®ßi hái nç lùc lín. H·y c©n nh¾c xem b¹n sÏ l m g× nÕu nh b¹n ph¶i vÏ mét s¬ ®å m theo ®ã bÒ mÆt cña Tr¸i §Êt sÏ ® îc chia th nh nh÷ng vïng khÝ hËu kh¸c biÖt, mçi vïng cã nh÷ng tÝnh chÊt l m cho nã kh¸c víi c¸c vïng kh¸c. C«ng viÖc n y sÏ ®ßi hái b¹n ph¶i dùng nh÷ng ® êng biªn ph©n c¸ch mét vïng khÝ hËu víi nh÷ng vïng kh¸c. Nh ng trong tù nhiªn, c¸c biªn nh vËy th êng hiÕm. Do ®ã, cã mét sù kh¸c nhau ®¸ng kÓ vÒ nhiÖt ®é v l îng m a däc theo bê ®«ng cña B¾c Mü tõ Florida ®Õn Maritime Provinces cña Canada, v b¹n ch¾c sÏ kh«ng muèn ®Æt Saint Johns, Newfoundland v o cïng mét vïng khÝ hËu nh Tallahassee, Florida. Nh ng chÝnh x¸c ë ®©u b¹n sÏ vÏ ra c¸c ® êng chia t¸ch c¸c kiÓu khÝ hËu kh¸c nhau? V l m thÕ n o ®Ó b¹n quyÕt ®Þnh cã bao nhiªu kiÓu khÝ hËu? NÕu nh qu¸ nhiÒu sÏ l m cho hÖ thèng qu¸ phøc t¹p, nh ng qu¸ Ýt th× sÏ kh«ng th©u tãm ® îc nh÷ng h×nh thÕ m b¹n muèn t¸ch biÖt. C¸c nh khÝ hËu häc nhiÒu n¨m nay ®· rÊt nç lùc ®Ó x¸c lËp ra nh÷ng s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu h÷u Ých. Mét sè s¬ ®å dùa v o nh÷ng tÝnh chÊt biÓu kiÕn cña nhiÖt ®é v l îng m a. Mét sè kh¸c sö dông tÇn suÊt m c¸c kiÓu khèi kh«ng khÝ tr n tíi nh÷ng vïng kh¸c nhau, nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c th nh phÇn cña c©n b»ng n¨ng l îng, hoÆc c¸c ®Æc tr ng mïa cña c©n b»ng n íc trªn bÒ mÆt. Mçi s¬ ®å cã nh÷ng u viÖt riªng cña nã, tïy thuéc v o môc ®Ých ph©n lo¹i. VÝ dô, c¸c nh n«ng http://www.ebook.edu.vn 539
häc cã lÏ rÊt thÝch sö dông kiÓu ph©n lo¹i cho th«ng tin vÒ l îng n íc liªn quan ®Õn nhu cÇu cña c©y trång, ph¶n ¸nh l îng n íc nhËn v mÊt trong phÉu diÖn ®Êt trång trät (l îng m a, tho¸t bèc h¬i, ch¶y ®i v mÊt v o n íc ngÇm). HÖ thèng ph©n lo¹i cña Koeppen §èi víi nhiÒu ng êi, mét s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu dùa trªn nhiÖt ®é v l îng m a l h÷u Ých, v× nã cung cÊp th«ng tin vÒ hai biÕn khÝ t îng ® îc quan t©m réng nhÊt. Nh÷ng hÖ thèng ® îc dïng phæ biÕn nhÊt dùa trªn nh÷ng biÕn n y l theo g ¬ng c«ng tr×nh cña Vladimir Koeppen, mét c«ng d©n §øc gèc Nga. HÖ thèng Koeppen ®· ® îc ph¸t triÓn trong mét giai ®o¹n tõ 1918 ®Õn 1936 liªn tôc xÐt l¹i v tinh chØnh. Koeppen ®· ph©n tÝch sù ph©n bè c¸c lo¹i thùc vËt tù nhiªn cña thÕ giíi, ph©n ®Þnh nh÷ng ® êng biªn ph©n c¸ch cho chóng v x¸c ®Þnh nh÷ng tæ hîp nhiÖt ®é v l îng m a trung b×nh th¸ng n o cã liªn quan ®Õn c¸c ® êng biªn n y. Nh vËy, mÆc dï c¸c kiÓu khÝ hËu ® îc x¸c ®Þnh b»ng nhiÖt ®é v l îng m a, song hÖ thèng Koeppen g¾n bã tõ gèc víi thùc vËt tù nhiªn. Tr¸i víi g× m ng êi ta cã thÓ nghÜ, nã kh«ng xuÊt ph¸t tõ ý t ëng vÒ c¸c chÕ ®é nhiÖt ®é/l îng m a “tù nhiªn”. C¸c ® êng biªn liªn quan tíi nh÷ng quÇn thÓ thùc vËt, chóng cã thÓ hoÆc kh«ng trïng khíp víi nh÷ng g× cã vÎ nh hiÓn nhiªn hoÆc nÐt næi tréi cña gra®ien nhiÖt ®é v l îng m a. Ch ¬ng n y sÏ dïng mét phiªn b¶n cña hÖ thèng Koeppen gièng nh phiªn b¶n do Trewartha c¶i biªn. Mçi phiªn b¶n cña hÖ thèng Koeppen ®Æt c¸c tªn kh¸c nhau cho mçi kiÓu khÝ hËu v cã thÓ cã c¸c chØ tiªu h¬i kh¸c ®Ó ph©n biÖt c¸c kiÓu khÝ hËu. V× vËy, c¸c b¶n ®å v diÔn t¶ cña chóng ta ch¾c ch¾n cã phÇn kh¸c so víi nh÷ng diÔn t¶ kh¸c cña s¬ ®å Koeppen. Ngo i ra, s¬ ®å n y cã tÝnh chÊt m« t¶ ho n to n v kh«ng toan tÝnh gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña c¸c kiÓu khÝ hËu kh¸c nhau. Koeppen ®· dïng mét hÖ thèng ph©n lo¹i ®a líp cã c¸c kiÓu khÝ hËu nguyªn sinh ® îc ph©n biÖt b»ng nh÷ng ch÷ c¸i in hoa tõ A ®Õn E. N¨m lo¹i lín n y cã xu thÕ tù s¾p xÕp trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt theo vÜ ®é, tÝnh lôc ®Þa v ®Þa ph ¬ng liªn quan víi nh÷ng th nh t¹o ®Þa h×nh chÝnh. Ngo i n¨m lo¹i khÝ hËu n y, phiªn b¶n m chóng ta dïng cßn bao gåm mét kiÓu khÝ hËu n÷a cho c¸c m«i tr êng vïng nói cao, ® îc ký hiÖu l H. Nh÷ng nhãm khÝ hËu chÝnh (® îc ký hiÖu b»ng chØ mét ch÷ c¸i) thÓ ® îc m« t¶ ng¾n gän nh sau: A – KhÝ hËu nhiÖt ®íi. §ã l nh÷ng kiÓu khÝ hËu, trong ®ã nhiÖt ®é trung b×nh trong tÊt c¶ c¸c th¸ng lín h¬n 18oC (64oF). HÇu nh n»m gän ë vïng gi÷a xÝch ®¹o v c¸c chÝ tuyÕn B¾c v Nam. B – KhÝ hËu kh«. L îng bèc h¬i tiÒm n¨ng lín h¬n gi¸ng thñy. C – KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh. Th¸ng l¹nh nhÊt trong n¨m cã nhiÖt ®é trung b×nh cao h¬n –3oC (27oF) nh ng thÊp h¬n 18oC (64oF). Mïa hÌ cã thÓ nãng. D – KhÝ hËu kh¾c nghiÖt vÜ ®é trung b×nh. Mïa ®«ng Ýt nhÊt cã th¶m tuyÕt ngÉu nhiªn, th¸ng l¹nh nhÊt cã nhiÖt ®é trung b×nh d íi -3oC (27oF). Mïa hÌ ®iÓn h×nh «n hßa. http://www.ebook.edu.vn 540
E – KhÝ hËu cùc. TÊt c¶ c¸c th¸ng cã nhiÖt ®é trung b×nh d íi 10oC (50oF). B¶ng 15.1. C¸c kiÓu khÝ hËu theo Koeppen KiÓu Phô kiÓu M· ch÷ c¸i §Æc tr ng A - NhiÖt ®íi NhiÖt ®íi Èm Af Kh«ng cã mïa kh« NhiÖt ®íi giã mïa Am Mïa kh« ng¾n NhiÖt ®íi Èm v kh« Aw Mïa ®«ng kh« B - Kh« Hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi BWh Kh« vÜ ®é thÊp Th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi BSh B¸n kh« h¹n vÜ ®é thÊp Hoang m¹c vÜ ®é trung BWk Kh« vÜ ®é trung b×nh b×nh Th¶o nguyªn vÜ ®é trung BSk B¸n kh« h¹n vÜ ®é trung b×nh b×nh C - «n hßa §Þa Trung h¶i Csa Mïa hÌ kh«, nãng VÜ ®é trung b×nh Csb Mïa hÌ kh«, Êm CËn nhiÖt ®íi Èm Cfa Mïe hÌ nãng, kh«ng cã mïa kh« Cwa Mïa hÌ nãng, mïa kh« ng¾n v o mïa ®«ng Vïng bê phÝa t©y Cfb ¤n hßa trong c¶ n¨m, kh«ng cã mïa kh«, mïa hÌ Êm Cfc ¤n hßa trong c¶ n¨m, kh«ng cã mïa kh«, mïa hÌ m¸t D - Kh¾c Lôc ®Þa Èm Dfa Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa nghiÖt vÜ ®é kh«, mïa hÌ nãng trung b×nh Dfb Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa kh«, mïa hÌ Êm Dwa Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o mïa ®«ng, mïa hÌ nãng Dwb Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o mïa ®«ng, mïa hÌ Êm CËn cùc Dfc Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa kh«, mïa hÌ m¸t Dfd Mïa ®«ng cùc kh¾c nghiÖt, kh«ng cã mïa kh«, mïa hÌ m¸t Dwc Mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o mïa ®«ng, mïa hÌ m¸t Dwd Mïa ®«ng cùc kh¾c nghiÖt, mïa kh« v o mïa ®«ng, mïa hÌ m¸t E - Cùc § i nguyªn ET Kh«ng cã mïa hÌ ®Ých thùc Mò b¨ng cùc EF B¨ng vÜnh cöu F - Nói cao Nói cao H Nói cao http://www.ebook.edu.vn 541
H×nh 15.1. B¶n ®å ph©n vïng khÝ hËu thÕ giíi theo Koeppen C¸c ®íi khÝ hËu A, C, D v E dùa trªn c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é. Nh÷ng kiÓu khÝ hËu A (nhiÖt ®íi) cã xu thÕ bao lÊy c¸c vïng xÝch ®¹o; c¸c kiÓu khÝ hËu C, D v E th êng diÔn ra tiÕp sau c¸c chÝ tuyÕn vÒ phÝa c¸c vïng cùc. §íi khÝ hËu nguyªn sinh duy nhÊt cã xÐt tíi l îng m a l khÝ hËu B, chØ c¸c vïng hoang m¹c v b¸n hoang m¹c. C¸c khÝ hËu tõ A ®Õn E ® îc chia nhá th nh nh÷ng ®íi nhá h¬n, ® îc biÓu diÔn b»ng mét ch÷ c¸i thø hai, v nh÷ng ®íi nhá l¹i ® îc chia nhá tiÕp. Chóng ta sÏ chØ sö dông nh÷ng tiÓu vïng ®Õn ba ch÷ c¸i; vËy, mçi kiÓu khÝ hËu ® îc biÓu diÔn b»ng mét tæ hîp ba ch÷ c¸i m« t¶ c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é v l îng m a cña nã. M« t¶ ®èi víi tõng kiÓu khÝ hËu ba ch÷ c¸i ® îc dÉn trong b¶ng 15.1 v ph©n bè cña chóng ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 15.1. HÖ thèng n y ®· ® îc gi¶ng d¹y cho rÊt nhiÒu sinh viªn trong nh÷ng n¨m qua, viÖc nh¾c l¹i nh÷ng gi¸ trÞ nhiÖt ®é v l îng m a quyÕt ®Þnh ranh giíi kiÓu khÝ hËu sÏ kh«ng l m râ g× h¬n mÊy, do ®ã c¸c gi¸ trÞ tíi h¹n bÞ bá qua trong b¶ng. §èi víi c¸c kiÓu khÝ hËu A, c¸c ch÷ c¸i thø hai f, m hay w chØ r»ng nÕu v cã mét mïa kh« x¶y ra. KhÝ hËu Af ho n to n kh«ng cã mïa kh«. KhÝ hËu Am l khÝ http://www.ebook.edu.vn 542
hËu giã mïa, trong ®ã mét mïa kh« th êng ng¾n, thêi gian cßn l¹i cña n¨m cã m a. KhÝ hËu Aw cã mét mïa kh« râ rÖt, th êng trïng khíp víi sù hiÖn diÖn theo mïa cña ¸p cao cËn nhiÖt ®íi cña ho n l u Haddley. C¸c kiÓu khÝ hËu kh« n y ® îc chia ra th nh hai líp: hoang m¹c ®Ých thùc (BW) v b¸n hoang m¹c (BS). Ch÷ c¸i thø hai cña c¸c khÝ hËu C v D diÔn t¶ thêi gian kÐo d i cña mïa kh«. Ch÷ c¸i f chØ ho n to n kh«ng cã mïa kh« (gièng nh víi khÝ hËu A), cßn s v w tuÇn tù biÓu diÔn mïa hÌ v mïa ®«ng kh«. Ch÷ c¸i thø hai cña khÝ hËu E (ch÷ in hoa) ph©n biÖt c¸c vïng ® i nguyªn cùc (ET) víi vïng b¨ng vÜnh cöu (EF). Ch÷ c¸i thø ba cña mçi kiÓu khÝ hËu biÓu diÔn chÕ ®é nhiÖt. Nh b¹n cã thÓ thÊy, ý nghÜa cña kÝ hiÖu thø ba kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm chÝnh. C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Tªn gäi cña nhãm khÝ hËu n y kh«ng thÓ n o ®¬n gi¶n v chÝnh x¸c h¬n ® îc n÷a. C¸c nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi tån t¹i ë hÇu kh¾p khu vùc gi÷a chÝ tuyÕn B¾c v chÝ tuyÕn Nam. Nhãm khÝ hËu nhiÖt ®íi bao gåm ba kiÓu, mçi kiÓu th êng Êm quanh n¨m, biÕn thiªn nhiÖt ®é n¨m nhá v trong mét sè tr êng h¬p - tèi thiÓu. Ba kiÓu khÝ hËu n y kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt mïa cña m a. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm cã l îng m a ®¸ng kÓ trong c¸c tõng th¸ng, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« cã mét mïa kh« râ nÐt, cßn khÝ hËu giã mïa bÞ kh« t ¬ng ®èi tõ 1 ®Õn 3 th¸ng, nh ng nhËn ® îc ®ñ Èm cho thùc vËt kh«ng cÇn ph¶i thÝch nghi víi sù kh« h¹n theo mïa. TÊt c¶ ba kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi n y ®Òu chÞu ¶nh h ëng cña sù di chuyÓn theo mïa cña c¸c nh©n Hadley ®· m« t¶ ë ch ¬ng 8. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm (Af) Ba nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm lín nhÊt gÆp thÊy ë l u vùc Amazon cña Nam Mü, trªn miÒn t©y ch©u Phi xÝch ®¹o v trªn quÇn ®¶o §«ng Ên (xem h×nh 15.1). Nh ®· thÊy trªn b¶n ®å, ®a phÇn c¸c ®Þa ph ¬ng n y n»m trong ph¹m vi 10o cña hai phÝa xÝch ®¹o, mÆc dï mét sè ®Þa ®iÓm namõ xa h¬n vÒ phÝa cùc ®Õn 20o. C¸c nÒn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh«ng cã thêi kú kh« bëi v× vÞ trÝ gÇn xÝch ®¹o l m cho chóng lu«n chÞu ¶nh h ëng cña ®íi héi tô gi÷a hai chÝ tuyÕn. V× lý do n y, m a hÇu nh lu«n lu«n thuéc lo¹i m a ®èi l u, bÒ mÆt bÞ ®èt nãng bøc x¹ MÆt Trêi m¹nh kÝch thÝch m a d«ng v o buæi tr a v chiÒu tèi. ë nh÷ng khu vùc xa h¬n vÒ phÝa cùc, n¬i cã khÝ hËu Af, m a th êng do qu¸ tr×nh th¨ng ®Þa h×nh cña giã mËu dÞch thÞnh h nh. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm trªn vïng bê §¹i T©y d ¬ng cña Trung Mü l mét vÝ dô tuyÖt vêi vÒ hiÖn t îng n y. H×nh 15.2 thÓ hiÖn hai biÓu ®å khÝ hËu (biÓu ®å khÝ hËu diÔn t¶ nhiÖt ®é v l îng m a trung b×nh th¸ng b»ng c¸c ® êng v cét ® îc vÏ ®ång thêi) cña Singapore v BelÐm, Brazil, ®ã l c¸c tr¹m khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm®iÓn h×nh. L u ý r»ng, l îng m a ph©n bè hÇu nh ®ång ®Òu trong c¶ n¨m ®èi víi phÇn lín c¸c vÞ trÝ Af (mÆc dï BelÐm cã tÝnh mïa m¹nh h¬n Singapore) v tÊt c¶ c¸c th¸ng trung b×nh Ýt nhÊt l 22 cm. TÝnh ®ång nhÊt cña c¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng thËm chÝ cßn râ rÖt h¬n n÷a, ë hai n¬i n y chóng chØ biÕn thiªn kho¶ng 2oC. http://www.ebook.edu.vn 543
H×nh 15.2. BiÓu ®å khÝ hËu cña BelÐm, Brazil v Singapore, ®¹i diÖn cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. C¸c cét thÓ hiÖn l îng m a trung b×nh th¸ng (thang chia ë trôc tung bªn ph¶i). C¸c ® êng liªn tôc thÓ hiÖn nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng (thang chia ë trôc tung bªn tr¸i) MÆc dï nhiÖt ®é th êng cao suèt n¨m, nh÷ng nÒn khÝ hËu n y kh«ng ph¶i l nãng nhÊt trªn Tr¸i §Êt. §é Èm th êng xuyªn cã t¹i bÒ mÆt cho phÐp phÇn lín bøc x¹ ®i tíi tõ MÆt Trêi ® îc dïng cho bay h¬i chø kh«ng l m t¨ng nhiÖt ®é bÒ mÆt. H n n÷a, ®èi l u kh«ng khÝ Èm khuyÕn khÝch h×nh th nh m©y tÝch ph¸t t¸n phÇn lín bøc x¹ tíi tõ MÆt Trêi ng îc v o kh«ng gian. V× vËy, c¸c nhiÖt ®é cùc ®¹i kh«ng bao giê gÇn víi nhiÖt ®é vÉn thÊy ë c¸c vïng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. MÆt kh¸c, ®é Èm cao l m chËm qu¸ tr×nh l¹nh ®i ban ®ªm, nªn c¸c biªn ®é ng y cña nhiÖt ®é th êng thÊp so víi nh÷ng n¬i khÝ hËu kh«. Kh¸c víi phÇn lín c¸c nÒn khÝ hËu, biªn ®é ng y cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm th êng lín h¬n biªn ®é n¨m. C¸c nhiÖt ®é tèi thÊp v tèi cao th êng tõ kho¶ng d íi 20oC (70oF) v o buæi s¸ng ®Õn gÇn 30oC (80oF) v o buæi chiÒu. Ngo i sù phong phó vÒ nhiÖt ®é v l îng m a, c¸c vïng cã khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm cã xu h íng cã cïng mét kiÓu thùc vËt tù nhiªn – c¸c rõng m a nhiÖt ®íi, víi nhiÒu t¸n c©y d y ®Æc v ®a d¹ng lo i. KhÝ hËu giã mïa (Am) KhÝ hËu giã mïa cã thÓ xem l mét trung gian gi÷a khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. KhÝ hËu giã mïa th êng xuÊt hiÖn däc theo nh÷ng vïng nhiÖt ®íi ven bê chÞu ¶nh h ëng cña c¸c tr êng giã thÞnh h nh thæi tõ biÓn v o cung cÊp kh«ng khÝ nãng, Èm v o cho khu vùc trong hÇu hÕt thêi gian cña n¨m. Nh÷ng vïng nh vËy thÊy däc theo miÒn ®«ng b¾c cña Nam Mü, t©y nam Ên §é, http://www.ebook.edu.vn 544
gÇn phÝa ®«ng vÞnh Bengal v quÇn ®¶o Philippine. * C¸c vïng n y kh«ng lan réng v o trong ®Êt liÒn nh khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm, bëi v× sù tån t¹i cña chóng phô thuéc nhiÒu v o hiÖu øng cña sù héi tô vËn tèc x¶y ra khi kh«ng khÝ ngo i kh¬i ®¹t tíi bê. L îng m a trong c¸c vïng khÝ hËu n y còng gia t¨ng do qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng th¨ng ®Þa h×nh. V× vËy, sù héi tô côc bé nhê ®èt nãng bÒ mÆt l mét nh©n tè g©y m a yÕu h¬n nhiÒu so víi nh©n tè n y ë nh÷ng vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Trong mïa ®«ng, cã thÓ cã m a tho¶ng hoÆc do c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh bÊt th êng di chuyÓn s©u xuèng phÝa xÝch ®¹o ®i qua. GÇn cuèi mïa hÌ v ®Çu mïa thu, c¸c xo¸y thuËn nhiÖt ®íi v b·o cã thÓ g©y lò lôt nÆng. Nh ®· thÊy trªn h×nh 15.3, m a kh«ng diÔn mét c¸ch æn ®Þnh trong suèt n¨m ë mét vïng khÝ hËu giã mïa nh l ta thÊy ë mét vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Mét sè th¸ng cã thÓ cã m a r o cùc lín, trong khi c¸c th¸ng kh¸c hÇu nh l kh«. Trong nhiÒu tr êng hîp, c¸c th¸ng Èm trong khÝ hËu giã mïa cho l îng m a nhiÒu h¬n nhiÒu so víi th¸ng Èm nhÊt cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. Thùc tÕ, tæng l îng m a n¨m ë mét sè vïng giã mïa thuéc lo¹i cao nhÊt trªn thÕ giíi, víi gi¸ trÞ l îng m a th¸ng trong c¸c thêi kú m a ®Ønh ®iÓm dÔ d ng v ît tréi 80 cm. Tæng l îng m a mïa cã thÓ thËm chÝ v ît ng ìng 10 m! H×nh 15.3. BiÓu ®å khÝ hËu cña Akyab, Myannar v Monrovia, Liberia, ®¹i diÖn cho khÝ hËu giã mïa C¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng trong khÝ hËu giã mïa t ¬ng ® ¬ng víi nhiÖt ®é n y trong khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm; tÊt c¶ c¸c th¸ng ®Òu Êm v cã biÕn thiªn chót Ýt gi÷a c¸c th¸ng. Dï biÕn thiªn nhiÖt ®é nh thÕ n o, nã ®Òu liªn quan ®Õn thêi gian m a. §iÓn h×nh l , nh÷ng th¸ng nãng nhÊt xuÊt hiÖn ngay tr íc khi b¾t ®Çu cña mïa m a chÝnh. T¹i thêi gian n y cã t ¬ng ®èi Ýt m©y, nã cho phÐp mét l îng lín * H·y l u ý r»ng tªn gäi khÝ hËu giã mïa kh«ng ®ång nghÜa víi nh÷ng n¬i chÞu ¶nh h ëng cña sù chuyÓn ®æi giã ®· b n luËn ë ch ¬ng 8. http://www.ebook.edu.vn 545
h¬n bøc x¹ MÆt Trêi ®¹t tíi bÒ mÆt. Dï cã mét mïa kh« ng¾n, nh÷ng vïng khÝ hËu giã mïa th êng hç trî c¸c rõng rËm. Trong m«i tr êng ®ã, ®Êt gi÷ ®ñ Èm ®Ó duy tr× thùc vËt t ¬i tèt thËm chÝ khi kh«ng cã m a lín trong mét phÇn thêi gian cña n¨m. Nãi kh¸c ®i, tæng l îng m a n¨m ®ñ lín ®Ó thùc vËt kh«ng bÞ ¸p lùc vÒ n íc ®¸ng kÓ trong mïa kh«; do ®ã thùc vËt th êng kh«ng yph¶i thÝch nghi víi kh« h¹n. Nh vËy, khÝ hËu Am cã thÓ nãi l cã mét mïa kh« “kh«ng bï trõ”, kh«ng gièng nh khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. Dï kh«ng ® îc xa xØ hoÆc phong phó vÒ ®a d¹ng lo i nh c¸c m«i tr êng nhiÖt ®íi Èm, nh÷ng n¬i n y chøa nhiÒu vËt chÊt sèng h¬n nhiÒu so víi c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« kh« h¬n. ® êng biªn thùc vËt ®· liªn hÖ víi nh÷ng gi¸ trÞ th¸ng cña nhiÖt ®é trung b×nh v l îng m a. §iÒu ®ã cã vÊn ®Ò, bëi v× 15-1 Chuyªn ®Ò: riªng hai biÕn n y kh«ng trùc tiÕp quyÕt Nh÷ng s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu víi môc tiªu ®Þnh nh÷ng giíi h¹n ®Þa lý cña thùc vËt kh¸c nhau tù nhiªn. Mét hÖ thèng tèt h¬n ph¶i dùa trªn nh÷ng nh©n tè cã mét vai trß trùc HÖ thèng Koeppen ch¾c ch¾n ® îc tiÕp h¬n trong viÖc quyÕt ®Þnh c¸c giíi dïng phæ biÕn nhÊt ®Ó ph©n biÖt v lËp h¹n ®Þa lý cña thùc vËt, u tó nhÊt trong b¶n ®å khÝ hËu thÕ giíi, chñ yÕu l do nã sè ®ã l l îng m a v l îng bèc tho¸t h¬i dùa trªn d÷ liÖu dÔ thu thËp v vÏ ® îc tiÒm n¨ng. c¸c ® êng biªn khíp víi ranh giíi thùc Cïng víi nhau, nh÷ng t¸c ®éng vËt quan tr¾c. Thùc sù kh«ng cã g× huyÒn ng îc chiÒu cña bèc tho¸t h¬i v gi¸ng bÝ, ®ã l mét trong c¸c s¬ ®å ® îc ph¸t thñy quyÕt ®Þnh c©n b»ng n íc. Mét khi triÓn qua nhiÒu n¨m. Gièng nh c¸c s¬ ®å bèc tho¸t h¬i v ît l îng m a, l îng Èm kh¸c, nã l mét s¸ng chÕ cña con ng êi, trong ®Êt gi¶m, v× l îng n íc mÊt ®i ® îc t¹o nªn nh»m nh÷ng môc tiªu nhÊt kh«ng ® îc bï l¹i b»ng nh÷ng l îng ®Þnh. Do ®ã suy ra r»ng, nh÷ng kiÓu khÝ nhËp v o ®Êt. Khi l îng v ît l îng bèc hËu xuÊt hiÖn tõ c¸c quy t¾c ph©n lo¹i tho¸t h¬i, ®é Èm ®Êt t¨ng lªn cho tíi khi cña Koeppen còng l nh÷ng s¸ng chÕ cña nã ®¹t l îng n íc cùc ®¹i ®Êt cã thÓ gi÷ con ng êi, chø kh«ng ph¶i l nh÷ng tån ® îc chèng l¹i träng lùc (søc chøa c¸nh t¹i kh¸ch quan cã s½n chê ®Ó ® îc ph¸t ®ång). S¬ ®å ®iÓn h×nh vÒ c¸c c¸n c©n minh bëi Koeppen v nh÷ng kÕ tôc «ng. n íc h ng th¸ng ph¶n ¸nh c¸c l îng ®Õn Nãi c¸ch kh¸c, mÆc dï nghÖ thuËt ph©n v ®i ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 1. lo¹i khÝ hËu bao gåm viÖc ph¸t triÓn v HÖ thèng ph©n lo¹i Thornthwaite sö dông c¸c quy nguyªn lý kh¸ch quan, dùa trªn nguyªn lý c©n b»ng n íc, ph¸t theo nghÜa réng h¬n, ph©n lo¹i khÝ hËu l triÓn qua nhiÒu thËp niªn v ®¹t tíi d¹ng mét qu¸ tr×nh rÊt chñ quan. Mét hÖ ph©n cuèi cïng v o n¨m 1955. HÖ thèng n y sö lo¹i n o l “tèt” rÊt tïy thuéc v o quan dông bèn tiªu chÝ ®Ó ph©n chia c¸c vïng ®iÓm v môc ®Ých. VËy, kh«ng bao giê khÝ hËu. Tiªu chÝ thø nhÊt l chØ sè Èm, ® îc xem s¬ ®å cña Koeppen l “®óng” nã so s¸nh l îng m a trung b×nh cña mçi hay thËm chÝ “tèt nhÊt”. Trong thùc tÕ, th¸ng víi l îng bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. thËm chÝ nh÷ng ng êi h©m mé nã còng Gi¸ trÞ sau rót ra tõ mét c«ng thøc dïng dÔ vÊp ph¶i mét sè sai sãt. c¸c nhiÖt ®é trung b×nh v c¸c gi¸ trÞ Mét trong nh÷ng nh îc ®iÓm quan th¸ng cña chu kú thêi gian s¸ng trung träng nhÊt cña hÖ thèng l nã dùa v o c¸c b×nh (l h m cña vÜ ®é) cña tõng tr¹m ®Ó http://www.ebook.edu.vn 546
H×nh 1. BiÓu ®å c©n b»ng n íc cña Irkutsk, Nga v Memphis, Tennesse x¸c ®Þnh mét chØ sè Èm th¸ng. C¸c gi¸ trÞ Koeppen, nh÷ng tÝnh to¸n c©n b»ng n íc th¸ng n y sau ®ã ® îc céng l¹i ®Ó t¹o cÇn trong ph ¬ng ph¸p cña Thornthwaite th nh mét chØ sè Èm n¨m, gi¸ trÞ cña nã khã v do ®ã c¸c vïng kÕt qu¶ Ýt ®i v× ph©n ®Þnh ® îc c¸c kiÓu khÝ hËu kh« thiÕu sè liÖu khÝ hËu. Do ®ã, s¬ ®å khÝ h¹n, b¸n kh« h¹n, b¸n Èm, Èm v d Èm. hËu thu ® îc rÊt khã lý gi¶i vÒ ph ¬ng C¸c cÊp ®é n y dùa trªn nh÷ng l îng diÖn c¸c qu¸ tr×nh vÜ m«. H¬n n÷a, mÆc biÕn ®æi phÇn tr¨m tïy ý cña chØ sè Èm quan niÖm c¬ së vÒ bèc tho¸t h¬i tiÒm (biÕn ®æi 20% ®èi víi khÝ hËu Èm, biÕn ®æi n¨ng ® îc nhiÒu ng êi chÊp nhËn, song 33% ®èi víi khÝ hËu kh«), chø kh«ng ph¶i ph ¬ng ph¸p do Thornthwaite ®Ò xuÊt tõ nh÷ng quan hÖ víi thùc vËt hay c¸c kh«ng rót ra tõ c¸c nguyªn lý vËt lý, m hiÖn t îng phi khÝ hËu kh¸c. dùa v o sè liÖu thu thËp chñ yÕu ë phÇn miÒn ®«ng n íc Mü. Sè liÖu ®· dïng ®Ó Tiªu chÝ thø hai l hiÖu qu¶ nhiÖt thiÕt lËp c¸c ph ¬ng tr×nh kinh nghiÖm cña mét ®Þa ph ¬ng, hoÆc tæng l îng bèc (dùa trªn sè liÖu quan tr¾c) cho bèc tho¸t tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Hai tiªu chÝ cßn l¹i h¬i tiÒm n¨ng. §¸ng tiÕc, Thornthwaite dùa trªn tÝnh chÊt mïa cña m a v bèc ®· kh«ng c«ng bè c¸c chi tiÕt vÒ c¸c tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Khi kÕt hîp víi ph ¬ng tr×nh ®· x©y dùng nh thÕ n o, nhau, c¶ bèn tiªu chÝ n y t¹o th nh mét v cã nh÷ng nghi vÊn c¸c ph ¬ng tr×nh s¬ ®å ph©n lo¹i khÝ hËu cã c¬ së vËt lý n y cã ®óng víi nh÷ng n¬i kh¸c kh«ng. h¬n so víi hÖ thèng cña Koeppen. VËy, nÕu ph ¬ng ph¸p Thornthwaite VËy t¹i sao hÖ thèng Thornthwaite ® îc ¸p dông cho to n cÇu, th× ch a biÕt kh«ng thay thÕ hÖ thèng Koeppen nh ® îc c¸c vïng ® îc ph©n lo¹i sÏ cã ý mét hÖ thèng phæ biÕn nhÊt? Mét phÇn l nghÜa ra sao. do nã phøc t¹p h¬n. So víi hÖ thèng cña http://www.ebook.edu.vn 547
KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« (Aw) C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« th êng x¶y ra ë c¸c vïng r×a nhiÖt ®íi h íng vÒ phÝa cùc v c¸c vïng khÝ hËu kh« trªn ë vÒ mét bªn v c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm ë mét bªn cßn l¹i. Chóng ® îc ph¸t triÓn nhiÒu nhÊt ë Nam v Trung Mü v phÇn phÝa nam cña ch©u Phi. Do ë xa víi xÝch ®¹o h¬n, c¸c c¸c kiÓu khÝ hËu n y chÞu ¶nh h ëng tÝnh chÊt mïa m¹nh h¬n cña nhiÖt ®é v l îng m a so víi c¸c khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v c¸c khÝ hËu giã mïa. Còng nh víi hai kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh¸c, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« tån t¹i d íi sù ¶nh h ëng cña c¸c nh©n Hadley. Trong mïa mÆt trêi cao, ®íi héi tô néi chÝ tuyÕn t¹o thuËn lîi cho sù h×nh th nh nh÷ng trËn m a d«ng buæi chiÒu. Tuy nhiªn, khi vÞ trÝ cña mÆt trêi th îng ®Ønh chuyÓn tíi b¸n cÇu ®èi lËp, cao ¸p cËn nhiÖt ®íi xuÊt hiÖn ®Ó g©y nªn kh«ng khÝ gi¸ng v gi¶m gi¸ng thñy. Nh÷ng chu kú kh« h¹n ë ®©y thÓ hiÖn râ h¬n v kÐo d i h¬n so víi trong khÝ hËu giã mïa bëi v× kho¶ng c¸ch tíi xÝch ®¹o xa nªn c¸c vïng khÝ hËu n y n»m gÇn s¸t h¬n víi vÞ trÝ trung b×nh cao ¸p cËn nhiÖt ®íi. H×nh 15.4. BiÓu ®å khÝ hËu cña Bamaco, Mali v Acapulco, Mexico, ®¹i diÖn cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« §èi l u côc bé do MÆt Trêi l m nãng trong ph¹m vi d¶i héi tô nhiÖt ®íi kh«ng ph¶i l qu¸ tr×nh duy nhÊt g©y m a cho kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh«. C¸c r·nh thÊp nhiÖt ®íi cã thÓ g©y m a quy m« réng. Däc theo c¸c vïng bê, d«ng v b·o nhiÖt ®íi bÊt th êng cã thÓ l m t¨ng l îng m a tÝch lòy trung b×nh. H×nh 15.4 minh häa tÝnh chÊt theo mïa cña nhiÖt ®é v l îng m a cña c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« ®iÓn h×nh. VÝ dô, ë Acapulco mçi th¸ng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10 nhËn ® îc l îng m a trung b×nh Ýt nhÊt l 12 cm. Th¸ng 9 l th¸ng nhiÒu m a nhÊt víi l îng m a trung b×nh l 36 cm. M a nhiÒu nh vËy l do ®æ bé bÊt th êng http://www.ebook.edu.vn 548
cña nh÷ng trËn d«ng v b·o nhiÖt ®íi cã thÓ ®æ xuèng nh÷ng l îng m a rÊt lín. MÆc dï trong phÇn lín c¸c n¨m kh«ng cã nh÷ng trËn b·o nh thÕ, song nÕu b·o ngÉu nhiªn x¶y ra th× l m t¨ng ®¸ng kÓ l îng m a trung b×nh th¸ng. V o mïa thu, l îng m a th¸ng gi¶m cho ®Õn c¸c th¸ng kh« tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 4. XÐt vÒ to n n¨m th× c¸c vïng khÝ hËu n y nhËn ® îc Ýt m a h¬n so víi c¸c vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v khÝ hËu giã mïa. Kh¸c víi hai kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm kh¸c, khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« biÕn ®éng ®¸ng kÓ tõ n¨m tíi n¨m. V× vËy, nh÷ng n¨m kh« h¹n cã thÓ l m gi¶m h¬n n÷a l îng m a nhËn ® îc trong mïa kh« - nhiÒu khi víi hËu qu¶ tÖ h¹i, nh chóng ta ®· ® îc chøng kiÕn t¹i Sahel ë ch©u Phi (xem ch ¬ng 8). Còng nh vËy, nh÷ng mïa m a Èm bÊt th êng cã thÓ dÉn tíi lò lôt v xãi mßn gay g¾t. Trong ph¹m vi n¨m, c¸c nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng thÓ hiÖn biÕn thiªn nhiÒu h¬n so víi ta thÊy trong c¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi kh¸c. Biªn ®é nhiÖt ®é n¨m th êng tõ 3 ®Õn 10oC. C¸c biÕn thiªn ng y cã phÇn lín h¬n so víi ë c¸c khu vùc Èm h¬n. §iÒu n y ®Æc biÖt ®óng v o mïa kh«, khi kh«ng cã m©y thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ®èt nãng v o ban ng y t¨ng, l¹nh ®i v o ban ®ªm gi¶m v c¸c nhiÖt ®é tèi thÊp, tèi cao tuÇn tù l 15 v 30oC. V o mïa m a, tæ hîp cña ®é Èm cao v th¶m m©y l m gi¶m c¸c biªn ®é ng y xuèng tíi c¸c gi¸ trÞ gièng nh ë nh÷ng vïng nhiÖt ®íi Èm (kho¶ng 10oC). C¸c kiÓu khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm v kh« g¾n liÖn víi mét kiÓu thùc vËt tù nhiªn ®éc ®¸o ë c¸c vïng nhiÖt ®íi – ®ång cá savan. KiÓu thùc vËt n y chñ yÕu gåm c¸c th¶m cá xen gi÷a nh÷ng c©y ®øng riªng lÎ hoÆc ®¸m c©y. Chóng cã chøc n¨ng bï l¹i cho sù thiÕu v¾ng rõng v o mïa kh«, nh ng nhiÒu nh sinh th¸i häc nghi ngê tÝnh nguyªn nh©n cña quan hÖ n y. Ng îc l¹i, hä cho r»ng tæ hîp thùc vËt t¹o nªn tõ nhiÒu nh©n tè, kÓ c¶ ch¸y rõng, ®Êt mÇu thÊm n íc v sù ph¸t triÓn cña c¸c líp ®Êt nÆng trong ®Êt. C¸c kiÓu khÝ hËu kh« NhiÒu ng êi ng¹c nhiªn khi thÊy r»ng ®Þnh nghÜa vÒ khÝ hËu kh« kh«ng ph¶i chØ dùa trªn mçi l îng m a. Nãi kh¸c ®i, kh«ng ph¶i l gi¸ trÞ l îng m a n¨m (vÝ dô 10 cm) l m cho mét vïng ® îc xem l kh«. Ng îc l¹i, sù kh« h¹n cßn tïy thuéc v o l îng bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng còng nh thêi gian m a so víi thêi kú ®Ønh ®iÓm bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng. Víi môc ®Ých cña chóng ta, chØ cÇn kh¼ng ®Þnh r»ng khÝ hËu kh« l kh« khi bèc h¬i tiÒm n¨ng v ît qu¸ l îng m a n¨m. Nh÷ng vïng hËu n y chiÕm 30% bÒ mÆt lôc ®Þa cña Tr¸i §Êt, lín h¬n nhiÒu c¸c nhãm khÝ hËu kh¸c. C¸c vïng kh« cña thÕ giíi cã thÓ ® îc ph©n chia b»ng hai c¸ch: th«ng qua møc ®é kh« h¹n (cã nghÜa l , c¸c hoang m¹c ®Ých thùc v c¸c b¸n hoang m¹c Ýt kh« h¹n) and th«ng qua vÞ trÝ vÜ ®é cña vïng (c¸c khu vùc nãng v c¸c khu vùc kh« l¹nh h¬n). C¸c b¸n hoang m¹c l nh÷ng ®íi chuyÓn tiÕp, nã ph©n c¸ch c¸c vïng hoang m¹c ®Ých thùc víi c¸c vïng khÝ hËu kÕ cËn. Chóng cßn ® îc gäi l c¸c khÝ hËu th¶o nguyªn c¨n cø v o kiÓu thùc vËt liªn quan gåm nh÷ng lo i cá thÊp. Hoang m¹c ®Ých thùc kh« h¹n ®Õn nçi chØ mét th¶m thùc vËt th a thít gåm to n l nh÷ng lo i http://www.ebook.edu.vn 549
chÞu h¹n (xerophytic) míi cã thÓ sèng næi. Hoang m¹c v b¸n hoang m¹c cã thÓ ® îc chia tiÕp th nh cËn nhiÖt ®íi hoÆc vïng vÜ ®é trung b×nh. C¸c vïng kh« cËn nhiÖt ®íi tr¶i réng trªn vïng ®Êt réng gi÷a c¸c vÜ ®é 10 v 30O trªn c¶ hai b¸n cÇu v l hËu qu¶ cña c¸c chuyÓn ®éng kh«ng khÝ gi¸ng quy m« lín trong phÇn lín thêi gian cña n¨m. Nh÷ng vÝ dô râ nhÊt gåm hoang m¹c phÝa nam Nam California-Arizona-Baja California, hoang m¹c Sahara ë B¾c Phi v b¸n ®¶o ArËp, v phÇn lín vïng trung t©m Australia. C¸c hoang m¹c v b¸n hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh chiÕm lÜnh phÇn phÝa ®«ng cña c¸c barie ®Þa h×nh (barie ®Þa h×nh t¹o nªn mét vïng khuÊt m a lín) hoÆc nh÷ng vïng lôc ®Þa s©u kh«ng cã c¸c nguån Èm. Chóng gÆp thÊy ë nhiÒu n¬i trªn miÒn t©y n íc Mü v t©m trong ch©u ¸. HÖ thèng ph©n lo¹i hai bËc dÉn tíi bèn kiÓu khÝ hËu kh«: hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi, hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh v th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh. Hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi (BWh) Nh ®· thÓ hiÖn trªn h×nh 15.1, c¸c khu vùc hoang m¹c réng lín nhÊt tån t¹i trªn c¸c vïng cËn nhiÖt ®íi, ®Æc biÖt trªn c¸c phÇn phÝa t©y cña c¸c lôc ®Þa. Nh©n tè quan träng nhÊt trong sù h×nh th nh c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi l chuyÓn ®éng gi¸ng liªn quan tíi ho n l u Hadley. Nh ta ®· thÊy ë ch ¬ng 8, c¸c cao ¸p cËn nhiÖt ®íi cña ho n l u Hadley kh«ng xuÊt hiÖn nh nh÷ng d¶i liªn tôc trªn bÒ mÆt, m nh©n b¸n vÜnh cöu. MÆc dï c¸c hÖ thèng ¸p cao Hawaii v Bermuda-Azores t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc víi nhau v suy yÕu trong mïa ®«ng, chuyÓn ®éng gi¸ng vÉn ngù trÞ trong líp trung b×nh cña ®èi l u quyÓn. §iÒu ®ã g©y nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn æn ®Þnh trong líp trung b×nh cña ®èi l u quyÓn, h¹n chÕ chuyÓn ®éng th¨ng v l m gi¶m gi¸ng thñy, t¹o nªn nh÷ng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi lín. Mét sè hoang m¹c xuÊt hiÖn trªn vïng cËn nhiÖt ®íi th nh nh÷ng d¶i hÑp däc theo bê t©y cña c¸c lôc ®Þa, kÕ cËn víi c¸c dßng h¶i l u l¹nh. Hoang m¹c Atacama däc theo bê t©y cña Chilª cã l îng m a trung b×nh thÊp nhÊt trªn Tr¸i §Êt v l mét vÝ dô ®¹t nhÊt vÒ hiÖn t îng n y. Khi kh«ng khÝ thæi ra tõ hÖ thèng ¸p cao cËn nhiÖt ®íi trªn phÇn phÝa ®«ng Th¸i B×nh D ¬ng, nã thæi trªn h¶i l u l¹nh Peru v phÇn phÝa d íi cña khÝ quyÓn bÞ l¹nh ®i. Sù l¹nh ®i cã thÓ l m cho nhiÖt ®é gi¶m tíi ®iÓm s ¬ng v kh«ng khÝ trë nªn Èm ít v nhiÒu s ¬ng mï. Nã còng l m gi¶m tèc ®é gi¶m m«i tr êng v l m cho kh«ng khÝ trë nªn rÊt æn ®Þnh. MÆc dï kh«ng khÝ chuyÓn vËn chuyÓn khái bê Èm ít, ®iÒu kiÖn æn ®Þnh ng¨n c¶n chuyÓn ®éng th¨ng th nh thö mét sè n¨m cã thÓ ho n to n kh«ng cã m a ë mét sè khu vùc. Nh ng thËm chÝ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khã kh¨n nh vËy, con ng êi vÉn cã c¸ch thÝch nghi. ë mét sè n¬i cña Nam Mü v Baja California, d©n chóng ë c¸c vïng s©u xa dïng mét hÖ thèng ®¬n gi¶n nh ng rÊt kh«n khÐo ®Ó lÊy n íc uèng tõ s ¬ng mï: nh÷ng tÊm l íi b»ng nylon, mçi tÊm diÖn tÝch kho¶ng 1 m2, ® îc c¨ng ra gi÷a c¸c cét ®ì sao cho s ¬ng mï ®i qua ng ng tô lªn trªn bÒ mÆt. Khi s ¬ng tÝch tô trªn c¸c tÊm l íi, l îng n íc d sÏ nhá giät xuèng mét hÖ thèng thu gom v cung cÊp ®ñ http://www.ebook.edu.vn 550
n íc uèng ®Ó duy tr× nh÷ng céng ®ång nhá. Trªn nhiÒu hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, m a nÕu cã th× th êng l d íi d¹ng nh÷ng trËn m a r o côc bé nhê ho¹t ®éng ®èi l u thêi gian mïa hÌ. Tuy nhiªn, ®iÒu n y kh«ng ph¶i ë tÊt c¶ c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi ®Òu cã, nh ®· minh häa trªn h×nh 15.1. Yuma, Arizona v Cairo, AicËp ®Òu n»m trªn gÇn cïng mét vÜ ®é, ë chÝnh gi÷a c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. Trong khi c¶ hai nhËn ® îc l îng m a khiªm tèn trong n¨m, m a ë Cairo xuÊt hiÖn chñ yÕu trong mïa ®«ng, cßn m a ë Yuma ph©n ®Òu gi÷a c¸c th¸ng cuèi hÌ v mïa ®«ng. NhiÒu n¬i ë phÇn phÝa nam cña Arizona nh vËy, th¸ng 8 th êng ® îc coi l ®Ønh ®iÓm cña c¸i m d©n ®Þa ph ¬ng gäi l giã mïa Arizona. MÆc dï cã chót t ¬ng tù víi mïa Èm cña giã mïa ch©u ¸, nh ng phiªn b¶n Arizona chÞu ¶nh h ëng mét sù chuyÓn ®æi dßng kh«ng khÝ mang kh«ng khÝ Èm tíi khu vùc v o cuèi hÌ. Dßng Èm tíi n y l nguyªn nh©n g©y l m ®èt nãng bÒ mÆt m¹nh, cã thÓ n©ng kh«ng khÝ lªn ®ñ cao ®Ó ph¸t sinh nh÷ng trËn m a d«ng biÖt lËp. MÆc dï nh÷ng trËn m a d«ng cã thÓ m¹nh v g©y lò cuèn, song chóng võa kh«ng th êng xuyªn võa kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó l m cho vïng n y cã g× kh¸c víi mét hoang m¹c ®Ých thùc. M a mïa ®«ng ë Yuma l do c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®i qua. Trong khi nh÷ng hÖ thèng n y cã thÓ g©y m a trªn vïng réng lín cña ®Êt n íc, th êng d íi d¹ng m a r o hoÆc b·o tuyÕt, cßn trªn hoang m¹c l îng Èm cung cÊp th êng qu¸ nhá ®Ó g©y ® îc nhiÒu m a. §ã l v× ®é Èm tõ Th¸i B×nh D ¬ng bÞ chÆn c¶n bëi d·y nói phÝa t©y, cßn kh«ng khÝ vÞnh Mexico kh«ng th êng xuyªn thæi xa nh thÕ theo h íng t©y. H×nh 15.5. BiÓu ®å khÝ hËu cña Yuma, Arizona v Cairo, Ai cËp, ®¹i diÖn cña khÝ hËu sa m¹c cËn nhiÖt ®íi C¸c nhiÖt ®é ban ng y mïa hÌ trªn hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi cã thÓ rÊt cao. Thùc tÕ, nh÷ng n¬i nãng nhÊt trªn thÕ giíi l ë ®©y. Trong thêi gian mïa hÌ, tæ hîp http://www.ebook.edu.vn 551
®é Èm thÊp, MÆt Trêi cao v bÇu trêi quang cho phÐp l îng bøc x¹ MÆt Trêi cao tíi bÒ mÆt ®Ó hÊp thô. H¬n n÷a, sù thiÕu hôt ®é Èm ®Êt (trõ khi sau m a r o) l m cho nhiÖt ®é bÒ mÆt ®Êt cùc cao v× chi phÝ nhiÖt cho bèc h¬i kh«ng nhiÒu. V× vËy, nhiÖt ®é ban ng y ®¹t tíi 45oC hoÆc cao h¬n kh«ng ph¶i l hiÕm. Sau MÆt Trêi lÆn, bÇu trêi quang v ®é Èm thÊp l¹i l m cho kh«ng khÝ l¹nh ®i nhanh. KÕt qu¶ l c¸c biªn ®é nhiÖt ®é ng y cã thÓ rÊt lín. §iÒu t ¬ng tù ¸p dông cho biªn ®é nhiÖt ®é n¨m. VÝ dô, ë Bagh®a, Iraq, nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng 8 l 35oC, gi¸ trÞ n y lín h¬n 25o so víi nhiÖt ®é trung b×nh cña th¸ng 1 (10oC). KiÓu biªn ®é nhiÖt ®é n y lín h¬n so víi bÊt kú mét kiÓu khÝ hËu n o kh¸c ë vïng nhiÖt ®íi v c©n nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, nh chóng ta sÏ thÊy, c¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh th êng cã biªn ®é nhiÖt ®é cßn lín h¬n. Chóng ta th êng hay nghe mét tiªn ®Ò trong khÝ hËu häc khu vùc r»ng nh÷ng khu vùc víi l îng m a n¨m thÊp th× còng cã ®é biÕn thiªn gi÷a c¸c n¨m lín nhÊt. §iÒu n y ch¾c ch¾n ¸p dông cho c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, n¬i h ng nhiÒu n¨m tr«i qua chØ víi tèi Ýt trËn m a, ®Ó råi tiÕp ®Õn mét mïa ®Çy nh÷ng trËn m a r o, mang l¹i mét l îng m a b»ng c¶ mét sè n¨m. VËy, trung b×nh n¨m chØ l mét chØ thÞ yÕu vÒ m a nh thÕ n o trong mét n¨m ®ang xÐt. H×nh 15.6 thÓ hiÖn l îng m a n¨m t¹i Borego Springs, California trong thêi kú 45 n¨m quan tr¾c víi t c¸ch l mét vÝ dô. H×nh 15.6. L îng m a n¨m t¹i Borrego, Springs, California (1951-1995). C¸c vïng khÝ hËu kh« nh vïng n y th êng cã ®é biÕn thiªn n¨m ®Õn n¨m vÒ l îng m a rÊt lín Th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi (BSh) TÊt c¶ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ph©n biÖt mét hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi còng ¸p dông ® îc cho c¸c kiÓu khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi – mÆc dï ë møc ®é thÊp h¬n. http://www.ebook.edu.vn 552
Gièng nh c¸c b¶n sao hoang m¹c tiªu biÓu h¬n, c¸c th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi ® îc ®Æc tr ng b»ng ®é kh« h¹n, c¸c biÕn thiªn l îng m a n¨m ®Õn n¨m cao, nhiÖt ®é mïa hÌ cùc ®oan v c¸c biªn ®é nhiªt ®é n¨m v ng y lín. V× thÕ, kh«ng ng¹c nhiªn, c¸c vïng khi khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi th êng ë bªn c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. V mÆc dï chóng l nh÷ng kiÓu khÝ hËu chuyÓn tiÕp gi÷a hoang m¹c v vïng kh«ng kh« h¹n xÐt vÒ c¸c ®Æc tr ng khÝ hËu häc, chóng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i l nh÷ng vïng ®Öm hÑp. VÝ dô, phÇn lín miÒn t©y nam n íc Mü v miÒn b¾c Mexico l th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi. Cloncurry, Autralia v Monterrey, Mexico (h×nh 15.7) cã nh÷ng tæng l îng m a lín h¬n, ®iÒu kiÖn l¹nh h¬n chót Ýt v biªn ®é nhiÖt ®é n¨m thÊp h¬n liªn quan víi c¸c kiÓu khÝ hËu n y. Hai vÝ dô n y cßn thÓ hiÖn tÝnh chÊt mïa râ nÐt trong chÕ ®é m a ®iÓn h×nh cña c¸c th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi n»m ë c¹nh phÝa xÝch ®¹o cña c¸c hoang m¹c. ë c¸c khu vùc n y, m a th êng xuyªn h¬n v o c¸c th¸ng mïa hÌ so víi trong mïa ®«ng nhê ®èi l u côc bé v c¸c nhiÔu ®éng nhiÖt ®íi. Ng îc l¹i, c¸c vïng th¶o nguyªn ë bªn phÝa cùc cña c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi tr¶i nghiÖm nhiÒu m a nhÊt v o c¸c th¸ng mïa ®«ng d íi ¶nh h ëng cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®i qua. H×nh 15.7. BiÓu ®å khÝ hËu cña Cloncurry, Australia v Monterrey, mexico, ®¹i diÖn cña khÝ hËu th¶o nguyªn cËn nhiÖt ®íi Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh (BWk) C¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh l hÖ qu¶ cña tÝnh lôc ®Þc cao. Nh÷ng vïng nh thÕ n»m s©u bªn trong c¸c lôc ®Þa hoÆc ë phÝa khuÊt giã cña c¸c barie ®Þa h×nh chÆn mÊt nguån cung cÊp Èm tõ ®¹i d ¬ng. DiÖn tÝch lín nhÊt cña hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh ë ch©u ¸ - kh«ng l¹, nÕu tÝnh ®Õn kÝch th íc khæng lå cña lôc ®Þa n y. Hai vïng hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh lín ë ch©u ¸ n»m ë ngay phÝa ®«ng cña biÓn http://www.ebook.edu.vn 553
Caspi v phÝa b¾c d·y Himalaya. C¶ hai c¸ch xa phÇn phÝa ®«ng cña §¹i T©y D ¬ng, th nh thö phÇn lín l îng Èm liªn quan tíi c¸c xo¸y thuËn chuyÓn ®éng vÒ phÝa ®«ng bÞ triÖt tiªu tr íc khi ®¹t tíi hai khu vùc. C¸c d·y ë phÝa nam chÆn mÊt dßng h¬i n íc tõ Ên §é D ¬ng ®i lªn phÝa b¾c. DiÖn tÝch lín thø hai cña hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh thuéc l·nh thæ t©y b¾c n íc Mü. Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh n y më réng xuèng phÝa nam v hîp víi hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi cña miÒn t©y nam. MÆc dï hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh n»m vÒ h íng cùc cña hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi, kh«ng nªn nghÜ r»ng nã sÏ kh«ng kh« v còng kh«ng nãng v o mïa hÌ nh hoang m¹c ë phÝa nam. Thùc tÕ, Death Valley, California, mét trong nh÷ng n¬i nãng v kh« nhÊt trªn thÕ giíi, n»m trong ph¹m vi hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh. Hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh ë Nam b¸n cÇu giíi h¹n trong mét ®íi hÑp ë Nam Mü, phÝa ®«ng cña d·y Andes. Nh×n l ít trªn h×nh 15.1 thÊy r»ng c¸c vÜ ®é trung b×nh cña Nam b¸n cÇu ® îc bao phñ gÇn hÕt bëi ®¹i d ¬ng. Do ®ã, rÊt hiÕm khi thÊy ® îc mét kiÓu khÝ hËu lôc ®Þa ë vïng n y, nã l hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh. H×nh 15.8 dÉn hai biÓu ®å khÝ hËu ®iÓn h×nh cña c¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh. C¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh cã biªn ®é nhiÖt ®é lín h¬n, c¶ biªn ®é n¨m v biªn ®é ng y, so víi c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. Trong khi c¶ hai kiÓu hoang m¹c trë nªn cùc nãng trong nh÷ng ng y hÌ, th× hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh cã thêi gian l¹nh ®i ban ®ªm v l¹nh ®i trong mïa ®«ng nhanh h¬n. Víi l îng m a nhiÒu h¬n v bèc tho¸t h¬i tiÒm n¨ng thÊp h¬n, chóng th êng Èm h¬n so víi c¸c hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi. V× vËy, mÆc dï thùc vËt thÝch nghi víi c¸c ®iÒu kiÖn kh«, líp phñ thùc vËt trªn mÆt ®Êt sÏ liªn tôc, kh«ng cã nh÷ng kho¶ng ®Êt trÇn trôi xen kÏ phæ biÕn nh ë nh÷ng vïng hoang m¹c cËn nhiÖt ®íi nãng h¬n. H×nh 15.8. BiÓu ®å khÝ hËu cña Lovelock, Nevada v Kuqa, Trung Quèc, ®¹i diÖn cña khÝ hËu hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh http://www.ebook.edu.vn 554
Th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh (BSk) Th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh gåm phÇn lín nh÷ng vïng kh« ë miÒn t©y B¾c Mü. Nã ¸n ng÷ phÇn phÝa b¾c cña hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh v hîp víi th¶o nguyªn cËn nhiÖt ë phÝa nam. Mét d¶i lín cña th¶o nguyªn cßn më réng tõ vïng b×nh nguyªn Great Plains, phÝa ®«ng cña d·y nói Rocky, to n bé tõ ®«ng b¾c cña Mexico ®Õn phÝa t©y cña Canada. Vïng th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh cña ch©u ¸ ë nhiÒu n¬i l mét d¶i ®Êt kh¸ hÑp bao quanh c¸c hoang m¹c ®Ých thùc. C¸c th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh cã cïng c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é nh c¸c hoang m¹c vÜ ®é trung b×nh. Kh¸c biÖt chñ yÕu gi÷a hai kiÓu l l îng m a lín h¬n ë trªn c¸c th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh, phæ biÕn l 50 cm mçi n¨m (xem h×nh 15.9). H×nh 15.9. BiÓu ®å khÝ hËu cña Denver, Colorado v Semey, Kazakhstan, ®¹i diÖn cña khÝ hËu th¶o nguyªn vÜ ®é trung b×nh C¸c kiÓu khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh n»m trong vïng vÜ ®é tõ 30 ®Õn 60o ë c¶ hai b¸n cÇu. Nã xuÊt hiÖn nh nh÷ng d¶i ®Êt hÑp d i däc theo c¸c bê phÝa ®«ng cña B¾c v Nam Mü v miÒn nam Autralia. ë B¾c v Nam Mü, biªn phÝa ®«ng cña khÝ hËu n y giíi h¹n bëi mét d·y nói. Mét vïng khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh bê ®«ng n÷a – trªn thùc tÕ l lín nhÊt - bao quanh §Þa Trung H¶i. KhÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh cßn bao trïm nh÷ng diÖn tÝch lín ë c¸c phÇn phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa, ®Æc biÖt ë B¾c v Nam Mü v ch©u ¸. Tuy c¸c vïng n y lÊn xa h¬n v o bªn trong ®Êt liÒn so víi c¸c vïng khÝ hËu däc theo bê t©y, nh ng khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh cã quy m« vÜ ®é hÑp h¬n. Trong khi c¸c vïng khÝ hËu vÜ ®é trung b×nh bê t©y cã thÓ gÆp thÊy ë xa h¬n vÒ phÝa cùc, chØ cßn c¸ch vßng http://www.ebook.edu.vn 555
Cùc B¾c v i ®é, th× ë c¸c bê phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa chóng kh«ng v ¬n tíi phÝa cùc qu¸ vÜ ®é 40o. C¸c kiÓu khÝ hËu riªng biÖt trong nhãm chung n y kh«ng cã chung mét chÕ ®é m a nh nhau. Thùc tÕ, chÕ ®é m a cã thÓ kh¸c nhau tõ vïng n y ®Õn vïng kh¸c. §Ó cã ý niÖm vÒ sù biÕn thiªn ®a d¹ng n y, chóng ta xÐt hiÖn tr¹ng däc theo bê t©y cña n íc Mü, khÝ hËu «n hßa vÜ ®é trung b×nh gåm San Diego, California, nhËn ® îc kho¶ng 25 cm l îng m a n¨m v rõng m a Olympic ë bang Washington, n¬i l îng m a ®«i chç v ît trªn 375 cm (150 inch) mçi n¨m. Chuyªn tõ «n hßa dùa v o c¸c nhiÖt ®é mïa ®«ng v kh«ng nhÊt thiÕt l nhiÖt ®é mïa hÌ. VÝ dô, ë B¾c Mü, nhãm khÝ hËu n y ® îc thÊy trªn c¸c khu vùc bªn trong ®Êt liÒn cña California, n¬i mïa hÌ nhiÖt ®é th êng xuyªn v ît 38 oC, còng nh ë c¸c bang quanh vÞnh nh Florida, Georgia, Alabana, Mississippi v Lousiana – nh÷ng n¬i khã cã thÓ gäi l cã nh÷ng mïa hÌ «n hßa. V× vËy, kh¸i niÖm «n hßa ngô ý Ýt hoÆc kh«ng cã th¶m tuyÕt. Nhãm khÝ hËu n y ® îc ph©n chia nhá th nh ba kiÓu khÝ hËu, hai kiÓu tån t¹i däc theo c¸c bê t©y cña c¸c lôc ®Þa v kiÓu cßn l¹i ë bê ®«ng. KhÝ hËu §Þa Trung H¶i cã thÓ thÊy däc theo bê t©y gi÷a vÜ ®é 25o v 40o. Trong ph¹m vi cïng kho¶ng vÜ ®é n y ë phÝa ®«ng cña c¸c lôc ®Þa l khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm. KhÝ hËu biÓn ven bê phÝa t©y n»m bªn c¹nh v h íng vÒ cùc tõ khÝ hËu §Þa Trung H¶i. KhÝ hËu §Þa Trung H¶i (Csa, Csb) KiÓu khÝ hËu §Þa Trung H¶i l kiÓu khÝ hËu duy nhÊt cã mét mïa kh« râ rÖt v o mïa hÌ v tËp trung m a v o mïa ®«ng. H×nh 15.10 thÓ hiÖn râ kiÓu khÝ hËu n y ®èi víi hai vÞ trÝ, Athen, Hy L¹p v Los Angeles, California. TÝnh chÊt kh« h¹n mïa hÌ cña khÝ hËu §Þa Trung H¶i l do thuéc tÝnh cña c¸c hÖ thèng cao ¸p cËn nhiÖt b¸n vÜnh cöu ngo i kh¬i. §èi víi B¾c Mü, hÖ thèng cao ¸p Hawaii ë phÝa t©y “ng¨n chÆn” sù di chuyÓn h íng ®«ng cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh trong thêi gian mïa hÌ v l m chóng lÖch h íng lªn phÝa b¾c. ¸p thÊp di chuyÓn lÖch h íng lªn phÝa b¾c, cïng víi chuyÓn ®éng gi¸ng x¶y ra däc theo bé phËn phÝa ®«ng cña cao ¸p cËn nhiÖt ®íi, sÏ triÖt tho¸i c¸c c¬ chÕ th¨ng ë vïng ven bê Nam California cÇn thiÕt ®Ó g©y m a. Trong c¸c th¸ng mïa ®«ng, cao ¸p Hawaii suy yÕu, thu hÑp vÒ kÝch th íc v di chuyÓn vÒ phÝa xÝch ®¹o. T×nh huèng n y më ® êng cho c¸c xo¸y thuËn Th¸i B×nh D ¬ng ®i qua. L îng m a n¨m t¨ng theo vÜ ®é v theo cao ®é däc theo s ên ®ãn giã trong c¸c kiÓu khÝ hËu §Þa Trung H¶i. Gra®ien theo vÜ ®é l do c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®i qua trªn vïng vÜ ®é cao th êng xuyªn h¬n. §ång thêi, c¸c s ên nói l m gi¶m chuyÓn ®éng th¨ng ®Þa h×nh cña dßng kh«ng khÝ h íng t©y thÞnh h nh. Trong khi c¸c biÓu ®å khÝ hËu trªn h×nh 15.10 thÓ hiÖn c¸c biÕn tr×nh l îng m a trung b×nh cña hai vÞ trÝ, nã kh«ng thÓ hiÖn ®é biÕn thiªn cùc trÞ liªn quan tíi m a mïa ®«ng. ThËt vËy, mét sè mïa ®«ng cã thÓ l rÊt kh«, trong khi mét sè mïa ®«ng kh¸c liªn tôc d«ng b·o g©y lò lôt v xãi mßn s ên nói. Nh÷ng ®Æc ®iÓm khÝ hËu n y ®Æc biÖt næi râ tõ nh÷ng n¨m 1970 ë Nam California, n¬i n y ®· tr¶i qua http://www.ebook.edu.vn 556
mét sè n¨m kh« kØ lôc xen gi÷a nh÷ng n¨m víi mïa ®«ng Èm cùc trÞ. C¸c nhiÖt ®« mïa ®«ng trong khÝ hËu §Þa Trung H¶i th êng l «n hßa, ®Æc biÖt l ë s¸t theo bê biÓn. C¸c nhiÖt ®é bªn trong ®Êt liÒn tho¶ng hoÆc gi¶m xuèng d íi ®iÓm ®ãng b¨ng v ®«i khi ®e däa c¸c vïng trång c©y ¨n qu¶ víi thiÖt h¹i s¶n l îng lín. MÆt kh¸c, m a chñ yÕu l do sù di chuyÓn qua cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh, vËn chuyÓn kh«ng khÝ ®¹i d ¬ng vïng cùc t ¬ng ®èi Êm. V× vËy, gi¸ng thñy ë nh÷ng n¬i cao ®é thÊp phÇn lín l m a chø kh«ng ph¶i tuyÕt. H×nh 15.10. BiÓu ®å khÝ hËu cña Los Angeles, California v Athen, Hy L¹p, ®¹i diÖn cña khÝ hËu §Þa Trung H¶i C¸c nhiÖt ®é mïa hÌ thay ®æi tõ «n hßa ®Õn nãng, c¸c gi¸ trÞ tèi cao ng y ®iÓn h×nh gi¶m dÇn vÒ phÝa bê v ë nh÷ng vÜ ®é cao h¬n. Trung t©m California l mét vÝ dô tèt vÒ c¸c nhiÖt ®é mïa hÌ biÕn ®æi nh thÕ n o trong khÝ hËu §Þa Trung H¶i. San Francisco ® îc ghi nhËn nh l n¬i cã nh÷ng mïa hÌ ®Æc biÖt l¹nh, trong khi Sacramento chØ c¸ch kho¶ng 120 km vÒ phÝa ®«ng b¾c tr¶i nghiÖm nh÷ng ®iÒu kiÖn nãng, kh«. KhÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm (Cfa, Cwa) C¸c khÝ hËu cËn nhiÖt ®íi Èm x¶y ra trong ph¹m vi c¸c vÜ ®é trung b×nh thÊp h¬n ë miÒn ®«ng cña B¾c Mü, Nam Mü v ch©u ¸. C¸c biÕn tr×nh nhiÖt ®é v l îng m a ®iÓn h×nh ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 15.11. MÆc dï chóng tån t¹i ë c¸c vÜ ®é trung b×nh, c¸c khÝ hËu n y d¸ng vÎ nhiÖt ®íi râ rÖt trong c¸c mïa hÌ kÐo d i cña chóng. V× ®Þnh vÞ ë phÝa ®«ng cña c¸c xo¸y nghÞch b¸n vÜnh cöu lín v c¸c h¶i l u nãng, nªn c¸c giã thÞnh h nh mang kh«ng khÝ nãng, Èm tíi cho c¸c vïng khÝ hËu n y. C¸c nhiÖt ®é ban ng y mïa hÌ th êng b»ng gÇn 30oC, cßn ®iÓm s ¬ng kho¶ng 20oC l m chËm qu¸ tr×nh sù l¹nh ®i v o ban http://www.ebook.edu.vn 557