Thời tiết và khí hậu - Phần 3 Phân bố và chuyển động của không khí - Chương 9

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

111
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo Giáo trình Thời tiết và khí hậu của Edward Aguado và James E. Burt, nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội do Đặng Thị Hồng Thủy và Nguyễn Lan Anh biên dịch - Thời tiết và khí hậu - Phần 3 Phân bố và chuyển động của không khí - Chương 9 Các khối khí và front

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thời tiết và khí hậu - Phần 3 Phân bố và chuyển động của không khí - Chương 9

Ch ¬ng 9 c¸c khèi khÝ v front Kh«ng mét ai nghÜ sÏ cã nh÷ng mïa ®«ng Êm ¸p ë Alaska, nh ng ®«i khi ®iÒu kiÖn thêi tiÕt ë ®©y kh¾c nghiÖt h¬n c¶ th«ng th êng. §iÒu n y ®Æc biÖt ®óng ®èi víi nh÷ng ng y cuèi th¸ng 1 v ®Çu th¸ng 2 n¨m 1999, khi ®ã mét thêi kú l¹nh cùc ®oan kÐo d i ®· g©y nªn mét ®ît rÐt ®ét ngét tåi tÖ nhÊt trong c¶ thËp kû. Galena, n»m ë phÇn phÝa b¾c cña bang, ®· ph¸ kû lôc vÒ nhiÖt ®é tèi thÊp khi sè ®o nhiÖt kÕ tôt xuèng tíi -53 oC (-64 oF) trong th¸ng 2. T×nh h×nh kh¾c nghiÖt ®Õn nçi chÝnh quyÒn th nh phè ph¶i chÝnh thøc ngõng mäi ho¹t ®éng, ngo¹i trõ c¸c dÞch vô khÈn cÊp. NÕu nh vËy ch a ®ñ l¹nh, h·y xem chØ sè l¹nh do giã -75 oC (-103 oF) ë Kotzebue, gÇn bê phÝa t©y b¾c. T×nh tr¹ng còng kh«ng mÊy dÔ chÞu ë Fairbanks, v o ng y 15 th¸ng 2 nhiÖt ®é tèi thÊp ®· tôt xuèng d íi -37 oC (-35 oF) trong mét ng y cña ®ît rÐt kû lôc liªn tiÕp 19 ng y. Khái cÇn nãi thªm r»ng, kh«ng khÝ còng ®Æc biÖt kh«, bëi v× ®iÒu ®ã lu«n lu«n x¶y ra trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt l¹nh. H·y so s¸nh nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt n y víi nh÷ng g× m Texas ®· tr¶i qua nöa n¨m vÒ tr íc. Vïng College Station l mét vÝ dô, n¬i n y cã nhiÖt ®é trung b×nh c¸c th¸ng 5, 6 v 7 cao nhÊt ch a tõng thÊy, nhiÖt ®é tèi cao v ît qu¸ 38 oC (100 oF) ®· xuÊt hiÖn 51 lÇn trong thêi gian tõ ng y 31/5 ®Õn 3/9. Kh«ng khÝ nãng l¹i ®i kÌm víi ®é Èm cao v m a r o hiÕm bÊt th êng trong suèt thêi kú n y. B¹n ®· bao giê ph©n v©n vÒ nh÷ng t×nh huèng gièng nh hai tr êng hîp trªn ®©y ch a, khi m c¸c vïng réng lín tr¶i qua nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt Ýt nhiÒu gièng nhau? Trong nh÷ng dÞp nh vËy, nh÷ng ng êi l m c«ng t¸c truyÒn th«ng th êng dïng nh÷ng côm tõ nh “kh¾p miÒn Midwest,” hoÆc “trªn kh¾p miÒn duyªn h¶i phÝa ®«ng”, hoÆc “H«m nay vïng t©y b¾c gi¸p Th¸i B×nh D ¬ng ®· tr¶i qua...”. Nh ng tr¸i l¹i, còng th êng hay x¶y ra nh÷ng tr êng hîp cã c¸c khu vùc chØ c¸ch nhau mét giê ch¹y xe l¹i cã thêi tiÕt rÊt kh¸c nhau, gÇn nh kh«ng cã g× chung. T¹i sao cã nh÷ng diÔn biÕn nh vËy? V× sao ®«i khi khÝ quyÓn tù s¾p xÕp nã th nh nh÷ng vïng réng lín ®ång nhÊt, råi nh÷ng lóc kh¸c l¹i biÕn ®æi rÊt nhanh qua nh÷ng kho¶ng c¸ch nhá? Ch ¬ng n y sÏ nãi vÒ nh÷ng hiÖn t îng ®ã v nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan, sö dông mét sè kh¸i niÖm rÊt ®¬n gi¶n, nh ng rÊt tiÖn Ých. C¸c t×nh huèng ë Alaska v Texas võa nãi tíi ë trªn thÓ hiÖn hai tr êng hîp th¸i cùc, trong ®ã nh÷ng khu vùc réng lín bÞ bao phñ bëi mét khèi khÝ cã nhiÖt ®é v ®é Èm Ýt nhiÒu ®ång nhÊt. Nh÷ng vïng kh«ng khÝ lín ®ã ® îc gäi l c¸c khèi khÝ. Th«ng th êng, mét vïng réng cì nh B¾c Mü sÏ bÞ phñ bëi mét sè khèi khÝ trong cïng mét lóc v do ®ã, lÊy vÝ dô, phÇn ®«ng b¾c n íc Mü v phÇn ®«ng nam Cana®a cã thÓ cã ®iÒu kiÖn l¹nh, kh«, trong khi miÒn nam n íc Mü kh«ng khÝ http://www.ebook.edu.vn 319
nãng, Èm ngù trÞ. KÕt qu¶ l , mét ng êi cã thÓ lªn m¸y bay ë Nashville c¶m thÊy ho n to n tho¶i m¸i víi chiÕc ¸o s¬ mi ng¾n tay, ®Ó sau ®ã bÞ rÐt run khi h¹ c¸nh ë Boston. Ngo i ra, c¸c khèi khÝ ®ã th êng ph©n c¸ch víi nhau bëi nh÷ng vïng biªn r¸p gianh kh¸ hÑp, ® îc gäi l c¸c front, ngang qua ranh giíi front c¸c ®iÒu kiÖn thêi tiÕt thay ®æi rÊt nhanh. Sù ®i qua cña c¸c front l sù kiÖn thêi tiÕt ®¸ng chó ý, bëi v× nã th êng kÌm theo nh÷ng thay ®æi ®ét ngét vÒ nhiÖt ®é, ®é Èm v giã. Nã cßn t¹o ra mét c¬ chÕ th¨ng trong kh«ng khÝ cã thÓ dÉn tíi h×nh th nh m©y v gi¸ng thñy. Trong ch ¬ng n y, chóng ta sÏ m« t¶ sù h×nh th nh v b¶n chÊt cña c¸c khèi khÝ, c¸c front ph©n c¸ch chóng v ¶nh h ëng cña chóng ®Õn thêi tiÕt ®Þa ph ¬ng. Sù h×nh th nh cña c¸c khèi khÝ C¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é, ¸p suÊt v ®é Èm cña khÝ quyÓn ® îc h×nh th nh chñ yÕu nhê sù trao ®æi nhiÖt v h¬i n íc liªn tôc ë gÇn bÒ mÆt. Khi c¸c l îng nhiÖt nhËn ® îc lín h¬n c¸c l îng nhiÖt mÊt, nhiÖt ®é kh«ng khÝ t¨ng lªn. Mét c¸ch t ¬ng tù, khi x¶y ra bèc h¬i nhiÒu h¬n gi¸ng thñy, tr÷ l îng h¬i n íc cña khÝ quyÓn gi¶m ®i. Nh ng do nhiÖt l îng v n íc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trªn Tr¸i §Êt, nªn khÝ quyÓn bÞ l¹nh ®i hay nãng lªn kh¸c nhau gi÷a c¸c n¬i, dßng h¬i n íc rßng ®i v o khÝ quyÓn còng nh vËy. Do ®ã, vÝ dô, kh«ng khÝ trªn khu vùc xÝch ®¹o cña Th¸i B×nh D ¬ng cã nh÷ng ®Æc tr ng kh¸c víi kh«ng khÝ ë miÒn b¾c Cana®a. C¸c khu vùc nguån Nh÷ng vïng trªn Tr¸i §Êt m c¸c khèi khÝ h×nh th nh ® îc gäi l nh÷ng khu vùc nguån. Qu¸ tr×nh l m nãng hay l m l¹nh nh÷ng khèi kh«ng khÝ lín ®ßi hái nhiÒu ng y, thay ®æi vÒ tr÷ l îng n íc còng nh vËy, cho nªn kh«ng khÝ ph¶i tån t¹i æn ®Þnh ë trªn mét vïng nguån trong mét kho¶ng thêi gian kh¸ d i ®Ó cho mét khèi khÝ cã thÓ h×nh th nh. C¸c vïng nguån cña khèi khÝ chØ xuÊt hiÖn ë c¸c vÜ ®é cao hoÆc ë c¸c vÜ ®é thÊp; khu vùc c¸c vÜ ®é trung b×nh rÊt biÕn ®éng, do ®ã kh«ng cã nh÷ng thêi kú “b×nh lÆng” cÇn thiÕt ®Ó mét khèi kh«ng khÝ cã ® îc nh÷ng ®Æc tr ng cña bÒ mÆt ë d íi. H¬n n÷a, mét vïng cÇn ph¶i kh¸ réng lín, nhiÒu chôc ngh×n kil«mÐt vu«ng, ®Ó cã thÓ t¸c ®éng nh mét vïng nguån. VÝ dô, dï l ë gÇn cùc, Iceland qu¸ nhá ®Ó cã thÓ h×nh th nh nªn c¸c khèi khÝ. MÆc dï c¸c khèi khÝ cã nhiÖt ®é v tr÷ l îng Èm kh¸ ®ång nhÊt theo ph ¬ng ngang, nh ng nhiÖt ®é v ®é Èm kh«ng ®ång nhÊt tõ bÒ mÆt tíi khÝ quyÓn tÇng cao. ThËt vËy, c¸c gra®ien th¼ng ®øng kh¸ lín cña nhiÖt ®é cã thÓ dÔ xuÊt hiÖn trong mét khèi khÝ. Nh÷ng kh¸c biÖt theo ph ¬ng ®øng cña nhiÖt ®é nh vËy ¶nh h ëng ®Õn ®é æn ®Þnh cña khÝ quyÓn (ch ¬ng 6), ®ã l nh÷ng mÇm mèng quan träng vÒ ph ¬ng diÖn kh¶ n¨ng gi¸ng thñy. Do ®ã, mét sè khèi khÝ víi nh÷ng tÝnh chÊt tù nhiªn cña chóng, th êng hay t¹o ra gi¸ng thñy h¬n so víi nh÷ng khèi khÝ kh¸c. C¸c khèi khÝ ® îc ph©n lo¹i theo c¸c ®Æc tr ng nhiÖt ®é v ®é Èm cña nh÷ng vïng nguån. Dùa v o dung l îng Èm, c¸c khèi khÝ cã thÓ ® îc ph©n chia th nh khèi khÝ lôc ®Þa (kh«) hay khèi khÝ biÓn (Èm). Dùa theo nhiÖt ®é, chóng ® îc ph©n http://www.ebook.edu.vn 320
lo¹i th nh khèi khÝ nhiÖt ®íi (nãng), khèi khÝ cùc ®íi (l¹nh) hay khèi khÝ B¾c B¨ng D ¬ng (rÊt l¹nh). C¸c nh khÝ t îng häc sö dông mét hÖ thèng hai ch÷ c¸i viÕt t¾t ®Ó ph©n biÖt c¸c khèi khÝ. Mét ch÷ c¸i th êng c hoÆc m chØ thÞ tÝnh chÊt Èm, tiÕp sau l mét ch÷ c¸i hoa T, P hoÆc A ®Ó thÓ hiÖn nhiÖt ®é. Nh vËy, vÝ dô, khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi ® îc ký hiÖu l cP, cßn khèi khÝ biÓn nhiÖt ®íi l mT. MÆc dï tæ hîp c¸c ch÷ c¸i n y vÒ lý thuyÕt dÉn tíi 6 kiÓu khèi khÝ kh¸c nhau, song khèi khÝ biÓn B¾c B¨ng D ¬ng kh«ng tån t¹i trong tù nhiªn, bëi v× c¸c bån n íc ë ®ã kh«ng ®ñ l¹nh ®Ó t¹o ra kh«ng khÝ B¾c B¨ng D ¬ng (h¬i n íc trong kh«ng khÝ ë ®ã bÞ kÕt b¨ng t¹i c¸c nhiÖt ®é cùc B¾c, l m mÊt ®i phÇn lín tÝnh chÊt biÓn). Nh vËy, cã tÊt c¶ 5 kiÓu khèi khÝ. C¸c vïng nguån chÝnh cña c¸c khèi khÝ ho¹t ®éng ë B¾c Mü ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 9.1. H×nh 9.1. C¸c khu vùc nguån cña nh÷ng khèi khÝ B¾c Mü http://www.ebook.edu.vn 321
NÕu biÕt r»ng nhiÖt ®é v ®é Èm thùc tÕ cña kh«ng khÝ thay ®æi trong mét biªn réng, sù ph©n chia tïy tiÖn c¸c khèi khÝ th nh cã 5 kiÓu khèi khÝ cã thÓ tá ra cã h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. VÝ dô nh , b¹n sÏ xÕp lo¹i nh thÕ n o ®èi víi mét ng y cã nhiÖt ®é 20 oC (68 oF) v ®iÓm s ¬ng 10 oC (50 oF)? Thùc sù kh«ng cã c©u tr¶ lêi cho tr êng hîp n y, bëi v× khã m x¸c ®Þnh ®ã l kh«ng khÝ xÝch ®¹o hay kh«ng khÝ cùc ®íi? Hay nÕu nh×n nhËn vÊn ®Ò theo mét c¸ch kh¸c, vËy thËm chÝ t¹i sao ph¶i ph©n lo¹i c¸c khèi khÝ nh vËy? §¸p ¸n cho c©u hái n y l kh¸i niÖm khèi khÝ sÏ h÷u Ých khi chóng ta muèn ph©n ®Þnh kh«ng khÝ ë hai bªn cña c¸c biªn ranh giíi front, hoÆc khi chóng ta chØ cÇn mét m« t¶ ®¬n gi¶n vÒ khèi khÝ l ®ñ. C¸c khèi khÝ kh«ng bÞ gi÷ vÜnh viÔn ë c¸c vïng nguån cña chóng; chóng cã thÓ di chuyÓn tíi nh÷ng vïng cã ®iÒu kiÖn thêi tiÕt Ýt th¸i cùc h¬n. Sù di chuyÓn cña mét khèi khÝ ra khái vïng nguån cña nã g©y ra hai hÖ qu¶: (1) khu vùc m khèi khÝ di chuyÓn tíi bÞ thay ®æi m¹nh vÒ nhiÖt ®é v ®é Èm v (2) khèi khÝ trë nªn «n hßa h¬n. B©y giê chóng ta sÏ xem xÐt mét sè kiÓu khèi khÝ, thêi tiÕt m chóng t¹o ra v sù biÕn tÝnh cña chóng khi di chuyÓn. C¸c khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi (cP) v khèi khÝ lôc ®Þa B¾c B¨ng D ¬ng (cA) C¸c khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi (cP) ® îc h×nh th nh trªn c¸c khèi lôc ®Þa réng lín ë c¸c vÜ ®é cao, nh miÒn b¾c Cana®a hoÆc Siberia. V o mïa ®«ng, nh÷ng khu vùc n y cã ng y ng¾n v ®é cao MÆt Trêi nhá. Nh÷ng vïng ®ã cßn th êng bÞ tuyÕt trong mïa ®«ng v do ®ã, ph¶n x¹ phÇn lín phÇn l îng bøc x¹ MÆt Trêi Ýt ái ®¹t tíi bÒ mÆt. Sù kÕt hîp nh÷ng ho n c¶nh n y thùc sù l m cho kh«ng khÝ sÏ mÊt n¨ng l îng bøc x¹ trong mïa ®«ng nhiÒu h¬n l nhËn ® îc. Sù l¹nh ®i cña líp kh«ng khÝ tõ phÝa d íi kh«ng chØ l m h¹ nhiÖt ®é kh«ng khÝ, m cßn t¹o ra nghÞch nhiÖt bøc x¹ v nh÷ng ®iÒu kiÖn æn ®Þnh cao. Ngo i viÖc cã nÒn nhiÖt ®é rÊt thÊp, c¸c khèi khÝ cP mïa ®«ng còng rÊt kh«. H·y nhí l¹i tõ ch ¬ng 5 r»ng, kh«ng thÓ cã nhiÒu h¬i n íc tån t¹i trong kh«ng khÝ l¹nh, v r»ng ®iÓm s ¬ng (hoÆc ®iÓm ®ãng b¨ng) lu«n thÊp h¬n hoÆc b»ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ. Nh vËy, nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ rÊt thÊp, vÝ dô -30 oC (-22 oF) – mét kil«gam kh«ng khÝ ë ®é cao mùc n íc biÓn chØ cã thÓ chøa tèi ®a 0,24 g h¬i n íc. NÕu nh kh«ng khÝ ch a b·o hßa, l îng h¬i n íc thùc tÕ sÏ cßn thÊp h¬n. Sù kÕt hîp cña c¸c ®iÒu kiÖn kh«ng khÝ kh« v ®é æn ®Þnh cao b¶o ®¶m r»ng cã rÊt Ýt m©y nÕu nh cã, h×nh th nh ë vïng nguån cña khèi khÝ cP. Thªm n÷a, sù thiÕu hôt h¬i n íc sÏ l m suy gi¶m qu¸ tr×nh hÊp thô cña khÝ quyÓn ®èi víi bøc x¹ tíi cña MÆt Trêi. Do ®ã, mÆc dï nhiÖt ®é thÊp, ë c¸c vïng nguån cña khèi khÝ cP th êng cã bÇu trêi trong v cã n¾ng. MÆt kh¸c, ®é æn ®Þnh cña khÝ quyÓn c¶n trë qu¸ tr×nh x¸o trén th¼ng ®øng, cho nªn nh÷ng chÊt « nhiÔm ®i lªn tõ bÒ mÆt sÏ tËp trung ë gÇn mÆt ®Êt. Do ®iÒu kiÖn thêi tiÕt l¹nh l m t¨ng møc tiªu thô nhiªn liÖu cÊp nhiÖt (th êng l than v dÇu), cho nªn kh«ng cã g× ng¹c nhiªn l kh«ng khÝ cP th êng g¾n liÒn víi chÊt l îng kh«ng khÝ thÊp trªn c¸c khu vùc ®« thÞ. C¸c khèi khÝ cP mïa hÌ còng t ¬ng tù, nh ng Ýt kh¾c nghiÖt h¬n. Tøc l , chóng Êm h¬n v Èm h¬n so víi mïa ®«ng. Chóng cã xu h íng gi÷ æn ®Þnh ë c¸c vÜ http://www.ebook.edu.vn 322
®é cao h¬n so víi c¸c khèi khÝ cP mïa ®«ng, nªn chóng kh«ng ¶nh h ëng nhiÒu tíi nhiÒu phÇn cña Tr¸i §Êt nh nh÷ng phiªn b¶n cña chóng trong mïa ®«ng. NghÞch nhiÖt kh«ng h×nh th nh, bëi v× khèi khÝ ph¸t triÓn trªn mét mÆt ®Öm kh«ng bÞ phñ b¨ng tuyÕt trong khi thêi gian ban ng y d i. Thùc tÕ, kh«ng ph¶i l hiÕm thÊy chuyÓn ®éng th¨ng ®èi l u, t¹o ra nh÷ng ®¸m “m©y tÝch thêi tiÕt ®Ñp” (nh÷ng ®¸m m©y m¶nh mai r¶i r¸c trong mét bÇu trêi nãi chung l trong xanh). Ngo i ra, nh÷ng khèi khÝ n y ® îc h×nh th nh trªn ®Êt liÒn v v× vËy, kh«ng cã ®ñ ®é Èm ®Ó cho gi¸ng thñy ®¸ng kÓ. Kh«ng khÝ lôc ®Þa B¾c B¨ng D ¬ng (cA) l¹nh h¬n so víi kh«ng khÝ lôc ®Þa cùc ®íi, nh ng kh¸c biÖt gi÷a hai khèi khÝ kh«ng chØ l vÊn ®Ò vÒ møc ®é nhiÖt ®é l¹nh h¬n. Quan träng h¬n, kh«ng khÝ cA v cP bÞ ph©n c¸ch bëi mét vïng chuyÓn tiÕp t ¬ng tù nh front cùc ®íi (ch ¬ng 8), ® îc gäi l front B¾c B¨ng D ¬ng. Kh«ng nh front cùc ®íi cã thÓ më réng lªn cao ®Õn v i kil«mÐt tÝnh tõ bÒ mÆt, front B¾c B¨ng D ¬ng n«ng v th êng kh«ng cao qu¸ 1 hoÆc 2 km bªn trªn bÒ mÆt (h×nh 9.2). Do ®ã, chóng ta cã thÓ c¶m nhËn sù thay ®æi nhiÖt ®é khi cã front B¾c B¨ng D ¬ng ®i qua, nh ng front t ¬ng ®èi n«ng n y kh«ng t¹o ra mét chuyÓn ®éng th¨ng m¹nh cã thÓ g©y m a tuyÕt. Trong mét v i tr êng hîp hiÕm hoi, kh«ng khÝ cA cã thÓ më réng xa vÒ phÝa nam, nh tíi vïng biªn giíi Cana®a – Mü. H×nh 9.2. Front B¾c B¨ng D ¬ng ph©n c¸ch mét líp máng kh«ng khÝ B¾c B¨ng D ¬ng cùc l¹nh víi kh«ng khÝ l¹nh cùc ®íi. Nã kh¸c víi front cùc ®íi ë quy m« th¼ng ®øng h¹n chÕ h¬n cña nã Sù biÕn ®æi cña c¸c khèi khÝ cP. Khi rêi khái vïng nguån, c¸c khèi khÝ cP ®em theo thêi tiÕt l¹nh xuèng nh÷ng vÜ ®é « hßa h¬n. H×nh 9.3 minh häa sù di chuyÓn cña mét khèi kh«ng khÝ lôc ®Þa cùc ®íi gi¶ ®Þnh. Trong h×nh 9.3a, biªn front n»m ë phÝa b¾c cña Minneapolis, v c¸c nhiÖt ®é « hßa hiÖn diÖn ë hÇu kh¾p miÒn trung n íc Mü. 24 giê sau (h×nh 9.3b), biªn cña khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi ®· ®i qua Minneapolis, khiÕn cho nhiÖt ®é ë ®©y gi¶m ®i 20oC (36 oF). Xa h¬n vÒ phÝa nam, St. Louis v Birmingham cã nhiÖt ®é Ýt thay ®æi so víi h«m tr íc, bëi v× kh«ng khÝ l¹nh ch a lÊn xa vÒ phÝa nam. Tuy nhiªn, ®Õn ng y thø ba (h×nh 9.3c), kh«ng khÝ l¹nh ®· x©m nhËp tíi vïng bê vÞnh Mexico v g©y nªn gi¶m nhiÖt ®é ®¸ng kÓ t¹i St. Louis v Birmingham, cßn Minneapolis th× chÞu ¶nh h ëng cña kh«ng khÝ cùc l¹nh. http://www.ebook.edu.vn 323
H·y chó ý r»ng, t¹i mçi ®Þa ph ¬ng nèi tiÕp, møc ®é gi¶m nhiÖt ®é do front ®i qua ®Òu Ýt h¬n so víi vÞ trÝ l©n cËn ë phÝa b¾c. Nãi c¸ch kh¸c, Minneapouis bÞ gi¶m nhiÖt ®é nhiÒu nhÊt, cßn St. Louis v Birmingham bÞ l¹nh ®i Ýt h¬n. §ã l do kh«ng khÝ cP dÇn dÇn biÕn tÝnh khi rê bá vïng nguån cña nã. H×nh 9.3. Mét chuçi b¶n ®å thêi tiÕt mÆt ®Êt cho thÊy sù di chuyÓn xuèng phÝa nam cña khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi http://www.ebook.edu.vn 324
C¸c khèi khÝ biÓn cùc ®íi (mP) Khèi khÝ biÓn cùc ®íi t ¬ng tù nh khèi khÝ lôc ®Þa cùc ®íi, nh ng «n ho h¬n vÒ nhiÖt ®é còng nh tÝnh chÊt kh«. Kh«ng khÝ biÓn cùc ®íi h×nh th nh trªn B¾c Th¸i B×nh D ¬ng khi kh«ng khÝ cP di chuyÓn ra khái phÇn bªn trong cña lôc ®Þa ch©u ¸. H¶i l u nãng NhËt B¶n bæ sung nhiÖt v h¬i n íc cho kh«ng khÝ l¹nh, kh« v chuyÓn nã tõ cP th nh mP. C¸c khèi khÝ ®ang ph¸t triÓn n y di c vÒ phÝa ®«ng ngang qua Th¸i B×nh D ¬ng, mét bé phËn lín ®i qua vÞnh Alaska tr íc khi ®¹t tíi miÒn bê phÝa t©y cña B¾c Mü. Chóng tiÕp cËn ®Õn phÝa b¾c cña bê t©y B¾c Mü trong suèt n¨m, nh ng ¶nh h ëng ®Õn vïng bê t©y California chñ yÕu trong mïa ®«ng. Kh«ng khÝ biÓn cùc ®íi còng ¶nh h ëng ®Õn nhiÒu vïng cña miÒn bê phÝa ®«ng, nh ng cung c¸ch tiÕp cËn miÒn bê phÝa ®«ng th× cã kh¸c. KiÓu kh«ng khÝ n y g¾n liÒn víi ho n l u cña kh«ng khÝ quanh c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh sau khi chóng ®i qua mét vïng xo¸y thuËn. Do kh«ng khÝ xoay theo kiÓu xo¸y thuËn (ng îc chiÒu kim ®ång hå ë B¾c b¸n cÇu), nã quÐt qua hÖ thèng ¸p thÊp v tiÕp cËn vïng ven biÓn tõ phÝa ®«ng b¾c. Giã kÕt qu¶ l nh÷ng tr o giã ®«ng b¾c quen théc, g©y nªn nh÷ng c¬n giã l¹nh v tuyÕt r¬i d y (xem chuyªn môc 9-1: Chuyªn ®Ò: C¸c khèi khÝ biÓn x©m nhËp miÒn ®«ng cña B¾c Mü). ®é trung b×nh xuèng phÝa nam ®Õn vÞnh Mexico v mét front nãng ch¹y däc theo miÒn duyªn h¶i ®Õn mòi Hatteras, B¾c 9-1 Chuyªn ®Ò: C¸c Carolina. Ho n l u ng îc chiÒu kim ®ång khèi khÝ biÓn x©m nhËp miÒn ®«ng hå trªn khu vùc ®«ng nam n íc Mü mang B¾c Mü theo kh«ng khÝ biÓn cùc ®íi tõ §¹i T©y D ¬ng cïng víi m a tõ Maryland ®Õn Sù di chuyÓn cña c¸c khèi khÝ g©y ra Giorgia. rÊt nhiÒu biÕn ®éng ®ét ngét v nghiªm träng trong thêi tiÕt. C¸c vÝ dô vÒ nh÷ng §Õn ng y thø hai (h×nh 1c v 1d), hÖ ®ît chuyÓn ®æi nh vËy kh«ng bao giê kÓ thèng ® îc t¨ng c êng v di chuyÓn ®Õn hÕt v lu«n míi mÎ. Ba tr êng hîp x¶y ra miÒn bê New Jersey. Giã ®«ng b¾c m¹nh gÇn ®©y ë vïng ®«ng b¾c Hoa Kú v ®«ng mang kh«ng khÝ nãng, Èm tõ ngo i kh¬i Cana®a cho thÊy c¸c ®ît thay thÕ nh÷ng v o, nã bÞ héi tô khi nhËp v o t©m ¸p khèi khÝ cã thÓ ¶nh h ëng m¹nh mÏ tíi thÊp. Sù kÕt hîp gi÷a ®é Èm phong phó m«i tr êng ®Þa ph ¬ng nh thÕ n o: v héi tô m¹nh ®· t¹o nªn m a tuyÕt lín, nh÷ng c¬n b·o lín trong mïa ®«ng c¸c ë Martinsburg, T©y Virginia lªn ®Õn 34 n¨m 1994, 1995 v 1996. cm. C¬n b·o n y cßn ® îc c êng hãa tiÕp §ît b·o c¸c ng y 2-4/3/1994 khi nã di chuyÓn vÒ phÝa b¾c ®Õn New D©n c vïng bê phÝa ®«ng cßn nhí England v c¸c tØnh ven biÓn cña Cana®a nh in mïa ®«ng n¨m 1993–1994 nh (h×nh 1e v 1f), g©y nªn tæng l îng m a mét mïa ®«ng b¨ng gi¸ nhÊt trong lÞch tuyÕt mïa h¬n 215 cm ë khu vùc Boston. sö. Ng y 3/3, trËn b·o tuyÕt lín thø 15 Cuèi cïng, hÖ thèng n y ®· di chuyÓn ra cña mïa ®«ng n¨m ®ã ®· ®æ bé ®Õn vïng §¹i T©y D ¬ng. ®«ng b¾c n íc Mü, tê b¸o New York §ît b·o ng y 5/2/1995 Times gäi ®ã l “giã ®«ng b¾c mÉu mùc”. Kh¸c víi mïa ®«ng n¨m tr íc, nöa C¬n b·o ®· b¾t ®Çu ë vïng ®«ng nam ®Çu mïa ®«ng n¨m 1994–1995 «n hßa n íc Mü v o s¸ng ng y 2/3 (h×nh 1a v mét c¸ch bÊt th êng ë vïng ®«ng b¾c cña 1b). Mét front l¹nh kÐo d i tõ ¸p thÊp vÜ http://www.ebook.edu.vn 325
H×nh 1. TrËn b·o tíi tõ phÝa ®«ng b¾c th¸ng 3 n¨m 1994. C¸c b¶n ®å ë m¹n bªn tr¸i v ¶nh m©y vÖ tinh ë m¹n bªn ph¶i cho thÊy vÞ trÝ b·o lóc 7 giê s¸ng theo giê chuÈn cña miÒn ®«ng n íc Mü, víi nhiÖt ®é nh×n chung dÔ chÞu n y di chuyÓn vÒ phÝa b¾c däc theo bê §¹i v Ýt tuyÕt. T×nh h×nh ®ã kÕt thóc ®ét T©y D ¬ng v l«i cuèn theo kh«ng khÝ ngét v o ng y 5 th¸ng 2 (h×nh 2). Gièng biÓn cùc ®íi tõ ngo i kh¬i v o. T©m cña nh ®ît b·o th¸ng 3 n¨m 1994, hÖ thèng hÖ thèng n»m ë gÇn vÞnh Chesapeake v o http://www.ebook.edu.vn 326
H×nh 2. TrËn b·o tíi tõ phÝa ®«ng b¾c th¸ng 2 n¨m 1995 s¸ng ng y 4 (h×nh 2a v 2b) v m¹nh lªn kh¾p miÒn ®«ng b¾c. rÊt nhiÒu khi nã di chuyÓn trªn New §ît b·o c¸c ng y 6–8/1/1996 England v c¸c tØnh ven biÓn cña Cana®a Kh«ng sù kiÖn lín n o trong c¸c v o ng y 5 (h×nh 2c v 2d). Trong kho¶ng n¨m 1994 v 1995 cã thÓ so s¸nh víi ®ît thêi gian 24 h, ¸p suÊt t¹i t©m ¸p thÊp ®· b·o d÷ déi th¸ng 1/1996. Nã ®· b¾t ®Çu gi¶m tõ 995 mb xuèng 962 mb. v o ng y 6/1 nh mét r·nh thÊp tr¶i d i ë khu vùc th nh phè New York, New tõ Louisiana ®Õn phÝa t©y Mariland v Jersey, tuyÕt b¾t ®Çu r¬i ngay tõ gi÷a ®«ng Kentucky (h×nh 3a v 3b). Trong ®ªm v ®Õn s¸ng tæng l îng tuyÕt ®o vßng 24 giê, b·o ®· m¹nh lªn v di ® îc ë Princeton, New Jersey l 38 cm. chuyÓn vÒ phÝa ®«ng ®Õn Georgia – vïng MÆc dï m a tuyÕt m¹nh chØ kÐo d i mét bê Nam Carolina (h×nh 3c v 3d), v giê kÓ tõ khi b¾t ®Çu, song giã b·o lín tuyÕt r¬i tõ cì võa ®Õn m¹nh trªn mét bé kÌm nh÷ng c¬n giã giËt m¹nh ®Õn 80 phËn lín cña miÒn ®«ng n íc Mü. km/h (50 dÆm/h) ®· g©y nªn lèc tuyÕt §Õn s¸ng ng y 8/1 (h×nh 3e v 3f), m¹nh. D©n chóng buéc ph¶i ngõng ®i l¹i tuyÕt ®· tÝch tô d y ®Õn 1 m ë Virginia v trong ng y h«m sau khi c¸c ®éi b¶o B¾c Carolina. VËy nh ng mét diÖn tÝch d ìng ® êng dän tuyÕt v b¨ng, v h ng réng lín cña vïng ®«ng b¾c vÉn ph¶i tiÕp ngh×n h nh kh¸ch ®· bÞ kÑt ë c¸c s©n bay tôc høng chÞu nh÷ng g× tåi tÖ nhÊt m trong vïng do c¸c chuyÕn bay tr× ho·n ë mét c¬n b·o cã thÓ g©y nªn. C¸c s©n bay ë http://www.ebook.edu.vn 327
H×nh 3. C¬n b·o tíi tõ phÝa ®«ng b¾c th¸ng 1 n¨m 1996 kh¾p miÒn ®«ng n íc Mü ph¶i ®ãng cöa, khëi h nh ë n íc Mü – ®· bÞ hñy bá do v ng êi d©n ë c¸c th nh phè xa b·o nh hËu qu¶ cña c¬n b·o. St. Louis ®· ph¶i qua nh÷ng ®ªm bÊt tiÖn §é d y líp tuyÕt ®Æc biÖt lín mét sau khi c¸c chuyÕn bay nèi víi vïng bê phÇn l do tuyÕt trong ®ît b·o n y ®Æc miÒn ®«ng bÞ hñy. TÊt c¶ cã 7600 chuyÕn biÖt nhÑ v xèp – ë mét sè n¬i, tØ lÖ tuyÕt bay – mét phÇn ba trong sè ®ã ®· cã lÞch – n íc v ît qu¸ 18:1; nãi mét c¸ch kh¸c, http://www.ebook.edu.vn 328
18 cm tuyÕt t ¬ng ® ¬ng víi 1 cm gi¸ng b·o. §iÒu ®ã ®· t¹o cho d©n chóng ®Þa ph ¬ng v c¸c c¬ së bÞ h¹i cã ®ñ thêi gian thñy thùc, cao h¬n rÊt nhiÒu so víi tØ lÖ ®èi phã víi sù tÊn c«ng ®iªn cuång cña th«ng th êng l 10:1. §Õn thêi ®iÓm b·o kh«ng khÝ biÓn. tan, Philadelphia ®· tr¶i qua ®ît tuyÕt r¬i kû lôc ch a tõng thÊy, tíi 73 cm trªn H·y chó ý l c¸c ®Æc tr ng cña khèi mÆt ®Êt. Providence, Rhode Island ®· khÝ l nh÷ng yÕu tè quan träng trong tÊt høng chÞu mét ®ît tuyÕt r¬i lín thø hai c¶ nh÷ng c¬n b·o n y, nh ng ch a ph¶i cña vïng, cßn Washington v New York l tÊt c¶. Trong mçi tr êng hîp, ®· cã ghi nhËn l îng tuyÕt d y ®øng thø ba nh÷ng kiÓu ho n l u ®Æc tr ng xung trong lÞch sö. quanh mét nh©n ¸p thÊp (xo¸y thuËn), nã Ýt nhÊt 86 ng êi chÕt do hËu qu¶ cña vËn chuyÓn c¸c khèi khÝ theo mét c¸ch cã c¬n b·o. Song ngo i sù mÊt m¸t vÒ ng êi, hÖ thèng. Mèi liªn hÖ gi÷a c¸c khèi khÝ, sù viÖc cßn cã thÓ trë nªn tåi tÖ h¬n. Còng c¸c front v c¸c xo¸y thuËn l mét chñ ®Ò may l c¸c dù b¸o ®èi víi khu vùc n y qu¸ lín kh«ng thÓ ®Ò cËp ë ®©y – nh ng kh«ng sao, nã sÏ ® îc ®Ò cËp ë ch ¬ng cña C¬ quan Thêi tiÕt Quèc gia ®· rÊt chÝnh x¸c vÒ thêi gian, vÞ trÝ v c êng ®é tiÕp sau. C¸c khèi kh«ng khÝ lôc ®Þa nhiÖt ®íi (cT) Kh«ng khÝ lôc ®Þa nhiÖt ®íi (cT) h×nh th nh trong thêi gian mïa hÌ trªn c¸c vïng vÜ ®é thÊp, nãng, vÝ dô nh vïng t©y nam n íc Mü v b¾c Mexico. C¸c vïng hoang m¹c, n¬i nh÷ng khèi khÝ cT h×nh th nh, cã rÊt Ýt n íc bÒ mÆt v mét l îng thùc vËt cùc tiÓu cã thÓ hót n íc tõ trong ®Êt ë phÝa d íi. NhËp l îng bøc x¹ MÆt Trêi cùc cao trong mïa hÌ. §iÒu n y céng víi sù thiÕu hôt h¬i n íc sÏ t¹o nªn c¸c nhiÖt ®é ®Êt rÊt cao ®èt nãng líp kh«ng khÝ phÝa trªn th«ng qua qu¸ tr×nh vËn chuyÓn nhiÖt hiÖn. KÕt qu¶ l c¸c khèi khÝ ë ®©y v« cïng nãng v kh«, th êng quang m©y. C¸c nhiÖt ®é mÆt ®Öm cùc kú cao l m cho kh«ng khÝ s¸t mÆt ®Êt bÞ ®èt nãng m¹nh, g©y nªn tèc ®é gi¶m nhiÖt ®é rÊt cao v ®iÒu kiÖn bÊt æn ®Þnh. Tuy nhiªn, cho dï bÊt æn ®Þnh, c¸c khèi khÝ cT th êng quang m©y do tÝnh chÊt kh« cña nã. VÝ dô, ta xÐt mét khèi khÝ nãng, kh« ë gÇn bÒ mÆt, víi nhiÖt ®é tíi 45 oC (113 oF) v ®iÓm s ¬ng 0 oC (32 oF). Do nhiÖt ®é cña mét phÇn tö kh«ng khÝ ch a b·o hßa ®ang n©ng lªn sÏ tiÕn dÇn ®Õn ®iÓm s ¬ng víi tèc ®é 0,8 oC/100 m, cho nªn kh«ng khÝ ph¶i bÞ n©ng lªn 5,6 km nã míi cã thÓ trë nªn b·o hßa *. Nh ng ®é d y cña líp bÊt æn ®Þnh cã xu h íng nhá h¬n nhiÒu so víi ®é cao n y, cã nghÜa r»ng, c¸c phÇn tö t¹i bÒ mÆt cã thÓ kh«ng ® îc n©ng lªn ®ñ cao ®Ó m©y ph¸t triÓn. MÆt kh¸c, nÕu nh líp bÊt æn ®Þnh d y, hoÆc nÕu nh cã l îng Èm n o ®ã trong kh«ng khÝ, th× d«ng tè m¹nh cã thÓ ph¸t triÓn. D«ng cßn cã thÓ ® îc h×nh th nh ë gÇn c¸c ®Ønh nói, n¬i ®©y chuyÓn ®éng th¨ng ® îc thóc ®Èy nhê c¸c giã thung lòng héi tô. * Nhí l¹i r»ng DALR = 1,0 oC/100 m, nh ng ®ång thêi tèc ®é gi¶m ®iÓm s ¬ng = 0,2 oC/100 m. Do ®ã, mét phÇn tö kh«ng khÝ ch a b·o hßa ®ang n©ng lªn sÏ tiÕn dÇn tíi ®iÓm s ¬ng víi tèc ®é 0,8 oC/100 m. http://www.ebook.edu.vn 329
C¸c khèi khÝ biÓn nhiÖt ®íi (mT) C¸c khèi khÝ biÓn nhiÖt ®íi (mT) ph¸t triÓn trªn c¸c vïng n íc ®¹i d ¬ng nhiÖt ®íi nãng. Chóng nãng (tuy kh«ng nãng nh cT), Èm v bÊt æn ®Þnh ë gÇn bÒ mÆt – lý t ëng ®èi víi sù ph¸t triÓn m©y v gi¸ng thñy. Kh«ng khÝ biÓn nhiÖt ®íi cã mét ¶nh h ëng to lín ®Õn vïng ®«ng nam n íc Mü, ®Æc biÖt trong mïa hÌ. Nh÷ng khèi khÝ n y h×nh th nh trªn §¹i T©y D ¬ng v vÞnh Mexico råi di chuyÓn tíi B¾c Mü. Khi kh«ng khÝ thæi v o ®Êt liÒn, qu¸ tr×nh ®èt nãng do bÒ mÆt nãng l m t¨ng tèc ®é gi¶m nhiÖt ®é v khiÕn kh«ng khÝ thËm chÝ c ng bÊt æn ®Þnh h¬n. Sù kÕt hîp gi÷a tr÷ l îng Èm cao v ®é bÊt æn ®Þnh gia t¨ng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña m a m¹nh nh ng ng¾n, th êng l trªn nh÷ng khu vùc t ¬ng ®èi hÑp, d íi d¹ng c¸c trËn m a d«ng. Sù ®i qua cña mét xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh cã thÓ còng g©y gi¸ng thñy trong khèi khÝ mT. M a d¹ng n y th êng phñ nh÷ng khu vùc réng h¬n v kÐo d i l©u h¬n so víi nh÷ng trËn m a ph¸t sinh tõ chuyÓn ®éng th¨ng côc bé. Tuy nhiªn, trong c¶c hai tr êng hîp, mét khèi khÝ mT ®ang di chuyÓn vÒ phÝa cùc dÇn dÇn bÞ biÕn ®æi v× nã bÞ mÊt h¬i n íc bëi gi¸ng thñy. Do ®ã, ®iÓm s ¬ng gi¶m dÇn khi lªn phÝa b¾c. §iÒu n y kh«ng cã nghÜa r»ng kh«ng khÝ trë nªn kh« khi nã ®¹t ®Õn Chicago hay Toronto, nh ng nã ch¾c ch¾n bít ngét ng¹t h¬n so víi ë New Orleans hay Miami. Vïng t©y nam n íc Mü thØnh tho¶ng ph¶i chÞu ¶nh h ëng cña kh«ng khÝ mT b×nh l u v o ®Êt liÒn tõ vïng nhiÖt ®íi §«ng Th¸i B×nh D ¬ng. Ngo i kh¬i Nam California, dßng h¶i l u l¹nh l m dÞu kh«ng khÝ phÝa bªn trªn, khiÕn nã kh«ng cßn ®é Èm cao hoÆc nhiÖt ®é cao nh kh«ng khÝ trªn vïng ®«ng nam n íc Mü. Tuy nhiªn, v o cuèi mïa hÌ, h¬i n íc ®«i khi ® îc ® a lªn phÝa ®«ng b¾c d íi d¹ng dßng ph©n kú mùc cao tõ c¸c hÖ thèng b·o nhiÖt ®íi hoÆc b·o cÊp hurricane ngo i kh¬i bê phÝa t©y cña Mexico. T×nh huèng n y cã thÓ dÉn ®Õn mét líp m©y cao v ®é Èm t¨ng lªn ë phÝa nam California. Nã còng cã thÓ g©y ra nh÷ng c¬n m a d«ng ®Þa ph ¬ng. Nh÷ng hiÖn t îng n y th êng x¶y ra bªn trªn c¸c d·y nói v hoang m¹c n»m s©u trong ®Êt liÒn, nh÷ng còng cã khi l m chÊm døt n¹n kh« h¹n mïa h¹ th êng thÊy ë vïng duyªn h¶i. Xa h¬n vÒ phÝa ®«ng, ë Arizona v §«ng California, sù xuÊt hiÖn cña khèi khÝ mT trªn c¸c hoang m¹c g©y nªn hiÖn t îng m ë ®Þa ph ¬ng ng êi ta gäi l giã mïa Arizona (tuy tªn gäi n y kh«ng thËt chÝnh x¸c). Nh chóng t«i ®· nhÊn m¹nh ë ®Çu ch ¬ng n y, viÖc ph©n lo¹i c¸c khèi kh«ng khÝ th êng kh«ng dÔ d ng. Kh¸i niÖm vÒ mét khèi khÝ cã ý nghÜa nhÊt khi ¸p dông cho nh÷ng khèi khÝ lín, ® îc ph©n c¸ch bëi c¸c ®íi ranh giíi réng tíi h ng chôc (cã khi lªn tíi v i tr¨m) kil«mÐt. Nh÷ng ®íi ranh giíi n y ® îc ph©n chia th nh bèn kiÓu front. Front C¸c front l nh÷ng ® êng ranh giíi ph©n c¸ch c¸c khèi khÝ víi nhiÖt ®é v c¸c ®Æc tr ng kh¸c kh¸c nhau. Th«ng th êng chóng thÓ hiÖn c¸c ranh giíi gi÷a khèi http://www.ebook.edu.vn 330
khÝ cùc ®íi v kh«ng khÝ xÝch ®¹o. Chóng quan träng kh«ng chØ v× g©y nªn nh÷ng biÕn ®æi nhiÖt ®é, m cßn g©y nªn chuyÓn ®éng th¨ng. Kh«ng khÝ l¹nh th êng l ®Ëm ®Æc h¬n kh«ng khÝ nãng, nªn khi mét khèi khÝ lÊn tíi mét khèi khÝ kh¸c, th× hai khèi khÝ kh«ng x¸o trén víi nhau. Ng îc l¹i, kh«ng khÝ ®Æc tiÕp tôc duy tr× ë gÇn bÒ mÆt v c ìng bøc khèi khÝ nãng h¬n tr ît lªn phÝa trªn. Nh÷ng chuyÓn ®éng th¨ng dÉn tíi qu¸ tr×nh l¹nh ®i ®o¹n nhiÖt v ®«i khi tíi sù h×nh th nh m©y v gi¸ng thñy. Mét front l¹nh xuÊt hiÖn khi mét l ìi khèi kh«ng khÝ l¹nh tiÕn vÒ phÝa kh«ng khÝ nãng ë phÝa tr íc nã. MÆt kh¸c, mét front nãng thÓ hiÖn ® êng ranh giíi cña mét khèi khÝ nãng ®ang di chuyÓn vÒ phÝa mét khèi khÝ l¹nh. Mét front dõng th êng t ¬ng tù nh mét front l¹nh vÒ mÆt cÊu tróc, nh ng kh¸c ë chç kh«ng cã khèi khÝ n o hiÖn ®ang di chuyÓn mét c¸ch ®¸ng kÓ (nãi c¸ch kh¸c, front kh«ng dÞch chuyÓn). Kh¸c víi ba lo¹i front trªn ®©y, c¸c front tï kh«ng ph©n c¸ch c¸c khèi khÝ nhiÖt ®íi víi c¸c khèi khÝ cùc ®íi. Tr¸i l¹i, nã xuÊt hiÖn t¹i bÒ mÆt nh ® êng gi¸p ranh gi÷a hai khèi khÝ cùc ®íi, th êng l víi mét khèi khÝ cùc ®íi l¹nh h¬n lÊn tíi phÝa mét khèi khÝ h¬i nãng h¬n ë phÝa tr íc nã. H×nh 9.4 ® a ra nh÷ng ký hiÖu dïng ®Ó thÓ hiÖn vÞ trÝ cña nh÷ng front n y trªn c¸c b¶n ®å thêi tiÕt mÆt ®Êt. H×nh 9.5. Mét xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®iÓn h×nh. C¸c front l¹nh v nãng ® îc ph©n c¸ch bëi mét l ìi kh«ng khÝ nãng gÆp nhau t¹i t©m cña mét ¸p thÊp. Kh«ng khÝ l¹nh ngù trÞ trªn cung phËn lín h¬n ë m¹n phÝa b¾c cña hÖ thèng H×nh 9.4. C¸c ký hiÖu ®Ó biÓu diÔn 4 kiÓu front trªn c¸c b¶n ®å thêi tiÕt MÆc dï c¸c front ® îc ®Æt tªn theo nh÷ng ®é t ¬ng ph¶n nhiÖt ®é g¾n liÒn víi chóng, nh÷ng sù thay ®æi râ rÖt cña c¸c yÕu tè khÝ t îng kh¸c còng x¶y ra ë gÇn vïng ranh giíi n y. Ng êi ta nhËn ra mét front ®ang ®i qua kh«ng chØ th«ng qua nhiÖt ®é biÕn ®æi nhanh, hä cßn cã thÓ nhËn thÊy mét sù chuyÓn ®æi tèc ®é v http://www.ebook.edu.vn 331
h íng giã ®ét ngét, biÕn ®æi vÒ ®é Èm v t¨ng ®é phñ m©y. H×nh 9.5 minh häa cÊu tróc chung cña c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®iÓn h×nh, c¸c front l¹nh, front nãng, v (®«i khi) front tï cña nã l mét bé phËn quan träng (chóng ta sÏ th¶o luËn chi tiÕt h¬n vÒ c¸c xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ë ch ¬ng 10). Sù ph©n bè khÝ ¸p phÇn n o ®ã cã d¹ng h×nh trßn trong cung l¹nh ë m¹n phÝa cùc cña xo¸y thuËn, t¹o nªn mét chuyÓn ®éng xoay ng îc kim ®ång hå cña kh«ng khÝ (ë B¾c b¸n cÇu). Front l¹nh ph©n c¸ch khèi khÝ l¹nh vèn th êng ®i tíi tõ phÝa t©y b¾c víi khèi khÝ nãng ë phÝa tr íc nã. Gi÷a front l¹nh v front nãng ë phÝa tr íc nã, ¸p suÊt gi¶m dÇn vÒ phÝa ®Ønh, n¬i hai front gÆp nhau, cßn giã ®Æc tr ng ë khu vùc n y l giã t©y nam. D íi ®©y chóng ta sÏ xem xÐt nh÷ng front n y mét c¸ch chi tiÕt h¬n. C¸c front l¹nh Chóng ta ®Òu ®· biÕt tíi nh÷ng biÕn ®æi thêi tiÕt rÊt kÞch tÝnh x¶y ra trong c¸c kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n khi cã mét front l¹nh tiÕn tíi v ®i qua. Trong mïa ®«ng, nã cã thÓ l m ®¶o lén sinh ho¹t cña h ng triÖu ng êi v× nã g©y nªn nh÷ng c¬n lôt léi nÆng v× m a lín hoÆc t×nh tr¹ng tr¾ng trêi trong b·o tuyÕt. H×nh 9.6 thÓ hiÖn cÊu tróc cña mét front l¹nh tiªu biÓu, víi ® êng biªn trªn cao cña nã nghiªng vÒ phÝa kh«ng khÝ l¹nh. L u ý r»ng tû lÖ theo ph ¬ng th¼ng ®øng ë h×nh n y ®· ® îc khuÕch ®¹i rÊt nhiÒu v l m cho ®é nghiªng cña front cã vÎ dùng ®øng h¬n nhiÒu so víi ®é nghiªng thùc. Trªn thùc tÕ, front ®iÓn h×nh cã ®é nghiªng bÒ mÆt v o kho¶ng 1:100, tøc l bÒ mÆt n©ng cao lªn 1 m sau tõng 100 m cña khÝch th íc ph ¬ng ngang. H×nh 9.6. C¸c front l¹nh ®iÓn h×nh di chuyÓn nhanh h¬n v trªn mét h íng h¬i kh¸c so víi kh«ng khÝ nãng ë phÝa tr íc nã. §iÒu n y t¹o ra sù héi tô ë phÝa tr íc front v chuyÓn ®éng th¨ng cña kh«ng khÝ nãng, cã thÓ dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn c¸c kiÓu m©y tÝch v gi¸ng thñy. Trong vÝ dô n y, kh«ng khÝ l¹nh (m u xanh) tõ phÝa t©y tr n tíi phÝa ®«ng (®Ó ý r»ng tèc ®é giã ® îc biÓu diÔn b»ng nh÷ng mòi tªn m¶nh t¨ng lªn theo ®é cao). Kh«ng khÝ nãng (m u ®á) thæi vÒ phÝa b¾c. Kh«ng khÝ l¹nh t¹o th nh nªm ë phÝa d íi kh«ng khÝ nãng v ®Èy nã lªn cao http://www.ebook.edu.vn 332
Chó ý thªm r»ng r×a phÝa tr íc cña front kh«ng ph¼ng, m cong nghiªng vÒ phÝa sau do ma s¸t gi¶m theo chiÒu cao. Khi front tiÕn tíi, ma s¸t tõ bÒ mÆt l m chËm bé phËn thÊp nhÊt cña kh«ng khÝ l¹nh. Nh ng hiÖu øng ®ã triÕt gi¶m dÇn theo kho¶ng c¸ch kÓ tõ bÒ mÆt, cho nªn kh«ng khÝ ë c¸c mùc cao h¬n tiÕn lªn nhanh h¬n. §ã l nguyªn nh©n l m cho front l¹nh cã h×nh nghiªng ®Æc tr ng cña nã víi dé nghiªng dèc h¬n gÇn r×a dÉn tr íc t¹i mÆt ®Êt. C¸c front l¹nh di chuyÓn víi tèc ®é biÕn thiªn réng, tõ gÇn nh ®øng yªn ®Õn kho¶ng 50 km/h. Th¶m m©y m chóng ta th êng thÊy khi mét front l¹nh ®i qua l kÕt qu¶ cña sù héi tô cña hai khèi khÝ ®èi ng îc nhau. Nh÷ng kh¸c nhau vÒ tèc ®é v h íng giã khiÕn cho giã t©y b¾c l¹nh héi tô víi kh«ng khÝ nãng phÝa tr íc ®Èy nã lªn trªn. H¬n n÷a, kh«ng khÝ phÝa tr íc mét front l¹nh cã xu h íng bÊt æn ®Þnh v do ®ã, dÔ d ng n©ng lªn cao. V× lý do ®ã, c¸c d¹ng m©y tÝch th êng ph¸t triÓn gÇn biªn giíi n y. Víi quy m« th¼ng ®øng lín, c¸c d¹ng m©y tÝch th êng cã kh¶ n¨ng g©y m a lín. Tuy nhiªn, do quy m« ph ¬ng ngang h¹n chÕ v di chuyÓn nhanh cña r×a front, nªn nh÷ng c¬n m a n y th êng ng¾n ngñi. ViÖc lËp c¸c b¶n ®å thêi tiÕt mÆt ®Êt hiÖn nay hÇu nh ho n to n tù ®éng v ® îc thùc hiÖn b»ng m¸y tÝnh. Nh ng c¸c nh khÝ t îng häc vÉn vÏ vÞ trÝ cña c¸c front b»ng tay, bëi v× viÖc ph©n ®Þnh chóng th êng l mét qu¸ tr×nh chñ quan. MÆc dï vÞ trÝ cña c¸c front l¹nh ® îc vÏ th nh mét ® êng trªn c¸c b¶n ®å mÆt ®Êt, song chóng thùc chÊt l ba chiÒu v th êng ph¸t triÓn lªn cao trªn mùc 500 mb. Tuy nhiªn, chóng kh«ng ® îc vÏ trªn c¸c b¶n ®å thêi tiÕt mùc cao, mét phÇn l v× ë trªn cao kh«ng ®ñ sè liÖu ®Ó x¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ cña chóng, v mét phÇn v× vÞ trÝ cña chóng cã gi¸ trÞ nhÊt trong khi ph©n tÝch b¶n ®å thêi tiÕt mÆt ®Êt. Nh×n tõ trong vò trô, c¸c d¶i m©y ë phÝa tr íc c¸c front l¹nh tá ra bao gåm mét m n m©y ph©n bè kh¸ ®ång nhÊt. Tuy nhiªn, xem xÐt kü h¬n cho thÊy r»ng nh÷ng d¶i m©y n y th êng gåm nhiÒu nh÷ng côm m©y d y h¬n v gi¸ng thñy m¹nh h¬n. VÝ dô, h×nh 9.7 thÓ hiÖn mét ®íi front tr¶i d i trªn trung t©m n íc Mü v o ng y 31/3/998. Mét phÇn cña front n y tr¶i d i tõ ®«ng b¾c Missouri ®Õn trung t©m Texas l front l¹nh. ¶nh vÖ tinh (h×nh 9.7a) cung cÊp mét vÝ dô gi¶i thÝch c¸c ®¸m m©y s¾p xÕp däc theo front nh thÕ n o, víi mét ®íi chuyÓn tiÕp ®ét ngét gi÷a kh«ng khÝ nãng, Èm phÝa tr íc front v kh«ng khÝ l¹nh, kh« h¬n h¼n phÝa sau nã. Song, nh nhiÒu tr êng hîp kh¸c, bøc ¶nh n y cho mét Ên t îng sai vÒ mét sù ®ång nhÊt gi¸ng thñy. B¶n ®å tæng hîp ¶nh ra®a (h×nh 9.7b) ® a ra bøc tranh m« t¶ tèt h¬n nhiÒu vÒ c êng ®é gi¸ng thñy däc theo front. ¶nh ra®a thêi tiÕt nhËn ® îc b»ng c¸ch ph¸t n¨ng l îng víi b íc sãng b»ng kho¶ng 10 cm. Nh÷ng ®¸m m©y cÊu t¹o tõ c¸c giät n íc lín ph¶n håi mét phÇn n¨ng l îng ®iÖn tõ trë l¹i tr¹m ra®a, nã hiÓn thÞ vÞ trÝ v c¸c ®Æc tr ng kh¸c cña khèi m©y. M u trªn m n h×nh ra®a chØ thÞ vÒ c êng ®é cña n¨ng l îng ph¶n håi, phÇn m u ®á s¸ng chØ nh÷ng giät n íc lín v m a lín. http://www.ebook.edu.vn 333
H×nh 9.7. Mét xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh. M n m©y trªn ¶nh m©y vÖ tinh (a) nh×n nh mét d¶i m©y liªn tôc v ®ång nhÊt. B¶n ®å ra®a tæng hîp (b) cho thÊy r»ng m n m©y n y trªn thùc tÕ gåm nh÷ng khu vùc m a cã c êng ®é kh¸c nhau Trong vÝ dô n y, ba vïng m a rÊt lín n»m ë trung t©m Missouri, phÝa ®«ng b¾c Oklahoma v trung t©m Texas. L u ý r»ng t¹i thêi ®iÓm cña b¶n ®å, kh«ng cã m a ® îc chØ thÞ däc front ë phÝa b¾c cña Texas v Oklahoma. Tuy nhiªn, c¸c khu vùc n y khã m kh« trong kho¶ng thêi gian front ®i qua. Trªn thùc tÕ, vïng trung http://www.ebook.edu.vn 334
t©m Oklahoma nhËn ® îc m a nhiÒu h¬n so víi tÊt c¶ c¸c khu vùc kh¸c, víi l îng m a ® îc ghi nhËn h¬n 4 cm. Xu h íng m a r¶i r¸c, ng¾n ngñi n y l ®iÓn h×nh cña c¸c front l¹nh m¹nh, mét ®Æc ®iÓm l m cho c¸c front l¹nh kh¸c biÖt h¼n víi c¸c front nãng m chóng ta xem xÐt d íi ®©y. C¸c front nãng C¸c front nãng ph©n c¸ch nh÷ng khèi kh«ng khÝ nãng ®ang tr n tíi víi khèi kh«ng khÝ l¹nh ë tr íc nã. Còng nh tr êng hîp víi c¸c front l¹nh, mËt ®é kh¸c nhau cña hai khèi khÝ ng¨n c¶n chóng x¸o trén víi nhau, cho nªn kh«ng khÝ nãng thæi tr n lªn trªn ë gÇn ® êng ranh giíi. HiÖn t îng n y ® îc gäi l tr n lÊn. H×nh 9.8 diÔn t¶ mét chuçi m©y ®Æc tr ng däc theo bÒ mÆt front nãng. Kh«ng khÝ nãng thæi tr ên lªn trªn däc ranh giíi front rÊt gièng nh c¸i c¸ch kh«ng khÝ thæi tr ên lªn trªn mét s ên nói. Nh ng s ên dèc thoai tho¶i cña bÒ mÆt front dÉn ®Õn sù tÞnh tiÕn rÊt dÇn dÇn cña c¸c kiÓu m©y. Khi kh«ng khÝ bèc lªn däc theo ranh giíi front, qu¸ tr×nh l¹nh ®i ®o¹n nhiÖt ban ®Çu dÉn ®Õn h×nh th nh c¸c ®¸m m©y tÇng mùc thÊp. Khi kh«ng khÝ tiÕp tôc n©ng lªn däc front, th× mét chuçi c¸c kiÓu m©y mùc cao h¬n ph¸t triÓn, gåm m©y tÇng m a, m©y tÇng cao, m©y ti tÇng v cuèi cïng l m©y ti xuÊt hiÖn theo thø tù trªn. Khi front di chuyÓn vÒ phÝa ®«ng hoÆc ®«ng b¾c, bé phËn dÉn ®Çu cña d¶i m©y (m©y ti) sÏ ® îc nh×n thÊy tr íc tiªn, theo sau lÇn l ît l c¸c m n m©y dÇn dÇn d y h¬n v thÊp h¬n. Nh vËy, thËm chÝ mét ng êi dù b¸o nghiÖp d cã thÓ dù ®o¸n tr íc tõ 1 hoÆc 2 ng y vÒ mét pha m a nhÑ liªn tôc tõ mét front nãng, ®¬n gi¶n b»ng c¸ch quan s¸t lÇn l ît c¸c kiÓu m©y khi chóng ®i qua trªn bÇu trêi. H×nh 9.8. Mét front nãng. Sù tr n lÊn dÉn tíi nh÷ng m n m©y réng däc theo bÒ mÆt nghiªng tho¶i cña kh«ng khÝ l¹nh C¸c front nãng cã ®é nghiªng b»ng kho¶ng mét nöa cña c¸c front l¹nh (kho¶ng 1:200), khiÕn cho sù n©ng lªn cña kh«ng khÝ nãng theo bÒ mÆt front diÔn ra trong nh÷ng kho¶ng c¸ch ngang réng lín h¬n so víi c¸c front l¹nh (h×nh 9.9). H·y so s¸nh quy m« ph ¬ng ngang v c êng ®é ph¶n håi ra®a ®èi víi c¸c front nãng v http://www.ebook.edu.vn 335
front l¹nh ë h×nh 9.7. MÆc dï m©y bªn trªn front nãng phñ mét kho¶ng kh«ng gian ngang réng h¬n so víi m n m©y cña front l¹nh, chóng th êng cÊu t¹o tõ nh÷ng h¹t n íc nhá h¬n v cã h m l îng n íc thÊp h¬n. §iÒu ®ã dÉn ®Õn gi¸ng thñy yÕu h¬n so víi gi¸ng thñy th êng thÊy ë front l¹nh. V× nguyªn nh©n n y, c¸c front nãng ® îc coi l b¹n cña ng êi l m n«ng; chóng ®em l¹i mét c¬n m a nhÑ, ®Òu, cã lîi cho mïa m ng m kh«ng t¹o nªn nh÷ng trËn ngËp lôt hoÆc b·o lín. H×nh 9.9. Front nãng cã bÒ mÆt nghiªng tho¶i h¬n v kh«ng cã h×nh nghiªng cong lªn trªn nh front l¹nh. Ma s¸t bÒ mÆt gi¶m theo kho¶ng c¸ch kÓ tõ mÆt ®Êt, thÓ hiÖn b»ng c¸c vect¬ giã d i h¬n khi lªn cao (a). §iÒu ®ã khiÕn bÒ mÆt front Ýt dèc h¬n theo thêi gian (b) Kh«ng khÝ tr n lÊn bªn trªn mét front nãng th êng æn ®Þnh, th êng dÉn ®Õn h×nh th nh nh÷ng d¶i réng c¸c kiÓu m©y tÇng. Dï kh«ng khÝ n©ng lªn ®«i khi cã thÓ bÊt æn ®Þnh, dÉn ®Õn h×nh th nh c¸c kiÓu m©y tÝch, ®ã l ngo¹i lÖ h¬n l quy luËt. M a däc theo front th êng nhÑ, nh ng tr¶i réng theo ph ¬ng ngang v front nãng di chuyÓn chËm ®Æc tr ng (th êng kho¶ng 20 km/h) khiÕn cho m a cã thÓ kÐo d i tíi mét sè ng y trªn mét khu vùc. C¸c ®¸m m©y däc theo mét front nãng tån t¹i trong kh«ng khÝ nãng ë phÝa trªn cña nªm kh«ng khÝ nÆng v l¹nh. Do ®ã, khi m a r¬i xuèng tõ ch©n c¸c ®¸m m©y n y, nh÷ng giät m a ®i qua kh«ng khÝ l¹nh ë phÝa d íi trªn ® êng xuèng mÆt ®Êt. NÕu c¸c giät m a r¬i nãng h¬n h¼n kh«ng khÝ m chóng ®i qua, chóng cã thÓ bèc h¬i nhanh v h×nh th nh s ¬ng mï front. NÕu kh«ng khÝ ®ñ l¹nh trong thêi gian cã front nãng mïa ®«ng ®i qua, c¸c giät m a sÏ bÞ ®«ng l¹i trong khi r¬i ®Ó h×nh th nh m a tuyÕt, hoÆc l chóng ®ãng b¨ng khi tiÕp ®Êt ®Ó h×nh th nh m a kÕt b¨ng. Nh vËy, kh«ng gièng nh c¸c front nãng http://www.ebook.edu.vn 336
cña mïa hÌ nãi chung l cã lîi, c¸c front nãng cña mïa ®«ng cã thÓ g©y ra nh÷ng r¾c rèi trªn diÖn réng. C¸c front dõng PhÇn nhiÒu, ® êng ranh giíi ph©n c¸ch nh÷ng khèi khÝ di chuyÓn tõ tõ trªn mÆt ®Êt; trong c¸c tr êng hîp ng îc l¹i, chóng ®øng yªn v æn ®Þnh t¹i mét vÞ trÝ trong kho¶ng thêi gian kh¸ d i. C¸c ranh giíi kh«ng di chuyÓn ® îc gäi l c¸c front dõng. MÆc dï chóng kh«ng di chuyÓn nhanh nh c¸c front l¹nh hay front nãng, chóng kh¸c biÖt víi c¸c front l¹nh hoÆc nãng vÒ ph ¬ng diÖn quan hÖ gi÷a c¸c khèi khÝ cña m×nh. Nh th êng lÖ, bÒ mÆt front nghiªng vÒ phÝa kh«ng khÝ l¹nh. ViÖc x¸c ®Þnh xem mét front cã thùc sù dõng hay kh«ng cã phÇn l chñ quan. Ch¼ng h¹n, nÕu nh front di chuyÓn víi tèc ®é 1 km/h, nh thÕ cã c¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh nã l kh«ng dõng hay kh«ng? NÕu kh«ng, sÏ l thÕ n o víi 2 km/h ? Trªn thùc tÕ, nh khÝ t îng häc sÏ chØ ®Þnh dùa trªn viÖc theo dâi mét hay hai b¶n ®å thêi tiÕt mÆt ®Êt tr íc ®ã (ph¸t h nh 3 giê mét lÇn). NÕu nh kh«ng cã sù di chuyÓn trong kho¶ng thêi gian ®ã, front ® îc coi l dõng. NÕu nh ®iÒu n y nghe cã vÎ ®¬n gi¶n, h·y nhí r»ng vÞ trÝ chÝnh x¸c cña mét front t¹i thêi ®iÓm n o còng rÊt khã x¸c ®Þnh. §iÒu n y mét phÇn l do front l mét ®íi chuyÓn tiÕp, chø kh«ng ph¶i l mét ® êng ph©n c¸ch ®ét ngét; do ®ã, nã n»m kh«ng ph¶i ë mét ® êng chÝnh x¸c. H¬n n÷a, c¸c b¶n ®å ® îc biªn so¹n ra tõ mét sè h÷u h¹n c¸c tr¹m thêi tiÕt. Nh vËy, mét front cã thÓ di chuyÓn chót Ýt nh ng kh«ng ph¸t hiÖn ® îc, do nã kh«ng di chuyÓn ngang qua mét tr¹m quan tr¾c. C¸c front tï Mét kiÓu front phøc t¹p nhÊt l front tï (occlusion). ThuËt ng÷ occlusion chØ sù chÊm døt - trong tr êng hîp n y, l sù biÕn mÊt cña mét khèi khÝ nãng khái bÒ mÆt do hai front gÆp nhau. Theo nh m« h×nh ban ®Çu vÒ sù tiÕn hãa cña xo¸y thuËn, th× c¸c front tï h×nh th nh khi mét front l¹nh di chuyÓn nhanh “®uæi kÞp” front nãng ë phÝa tr íc. C¸c front tï ph©n c¸ch c¸c khèi khÝ cã nhiÖt ®é kh¸c nhau, c¸c front nãng, l¹nh v dõng ®Òu nh vËy. Nh ng t¹i bÒ mÆt, mét khèi kh«ng khÝ l¹nh s¸t nhËp víi mét khèi kh¸c; do ®ã, sù kh¸c biÖt vÒ nhiÖt ®é gi÷a mét bªn cña mét front tï víi bªn kia sÏ Ýt h¬n. Mét khèi khÝ nãng cã mÆt, nh ng nã ë bªn trªn, bÞ t¸ch ra khái mÆt ®Êt, v do ®ã, kh«ng ® îc ph¶n ¸nh trªn tr êng nhiÖt ®é bÒ mÆt n÷a (xem h×nh 9.10c). H×nh 9.10a thÓ hiÖn mét xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh ®iÓn h×nh tr íc khi bÞ tï, víi c¸c front l¹nh v front nãng giao nhau t¹i t©m cña ¸p thÊp. Khi front l¹nh gÆp front nãng ë phÝa tr íc nã, ®o¹n front n y trë th nh tï, ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 9.10b. DÜ nhiªn, kh«ng khÝ nãng kh«ng biÕn mÊt, nh ng bÞ ®Èy lªn trªn, t¸ch khái bÒ mÆt. Front tï trë nªn d i h¬n khi c ng ng y phÇn front l¹nh chËp víi front nãng c ng d i thªm. Cuèi cïng, front l¹nh ho n to n lÊn ¸t front nãng (h×nh 9.10c) v to n bé hÖ thèng bÞ tï. Trong h×nh thÕ tï n y, kh«ng khÝ phÝa sau front l¹nh ban ®Çu ®· l¹nh h¬n so http://www.ebook.edu.vn 337
víi kh«ng khÝ ë phÝa tr íc cña front nãng. §©y l mét vÝ dô vÒ mét front tï kiÓu l¹nh, vèn tr íc ®©y ® îc coi l kiÓu phæ biÕn h¬n c¶, bëi v× kh«ng khÝ ë phÇn phÝa t©y cña b·o ® îc mang ®Õn tõ c¸c vÜ ®é cao, l¹nh h¬n. ë British Columbia v vïng phÝa t©y b¾c gi¸p Th¸i B×nh D ¬ng cña n íc Mü, c¸c front tï kiÓu nãng l¹i phæ biÕn h¬n. Trong c¸c front tï kiÓu n y, khèi khÝ mP t ¬ng ®èi «n hßa h¬n phÝa sau mét front l¹nh Th¸i B×nh D ¬ng di chuyÓn v o ®Êt liÒn v gÆp kh«ng khÝ cP l¹nh h¬n. H×nh 9.10. Gi¶i thÝch truyÒn thèng vÒ qu¸ tr×nh front bÞ tï, víi mét front l¹nh lÊn ¸t mét front nãng C¸ch m« t¶ n y vÒ qu¸ tr×nh front bÞ tï chÝnh l do c¸c nh khÝ t îng h ng ®Çu ë ®Çu thÕ kû 20 ®· ®Ò xuÊt – v cã thÓ ¸p dông cho nhiÒu xo¸y thuËn vÜ ®é trung b×nh. Tuy nhiªn, trong nhiÒu tr êng hîp, v cã lÏ l phÇn lín c¸c tr êng hîp, http://www.ebook.edu.vn 338