Thực tiễn cấp bách về đa dạng sinh học và bảo tồn thiên nhiên: Phần 2

ChưítniỊ 4 • S ự m a t đa dang sinh học Chương 4 S ự■ M Ấ T Đ A D Ạ• N G S I N H H Ọ• C S ự l.ổn tạ i c ủ a các loài h iệ n n a y đ a n g ỏ các mức độ k h á c n h a n . T ù y th u ộ c .vào nguv cơ s u y th ó a i, h a y m ấ t m á t m à c h ia r;» cat m ứ c độ k h á c n h a u . Tô chức Q uốc tê vế Báo tồn t h i ê n n h iõ n và T à i n g u y ê n th iê n n h iê n (IU C N ) dà để x u ấ t các c ấ p đ á n h giá ỏ các m ứ c độ suy th ó a i v à đã dược sử d ụ n g t r o n g s á c h Dỏ V iệt N a m n h ư sau: 1. D Á N H G I Á C H Í N H D ang nguv cấp ( đ a n g bị đ e d ọ a tu y ệ t ch ủng) - E n d a n g e r e d (E ) Là n h ữ n g ta x o n d a n g bị đe dọa t u y ệ t c h ủ n g v à k h ô n g c h ắ c cO t h ể tồ n tạ i n ê u các n h â n tô đe dọa v ẫ n tiếp diễn. Gồm n h ú n g t a x ô n có sô lượng g iả m đến m ức báo đ ộ n g hoặc đ iể u k iệ n sống c ủ a c h ú n g bị su y th ó a i m ạ n h m ẽ đ ế n mức có t h ể bị tuyệt chủng. Sẽ nguy câp (có t h ể bị đe dọa tu y ệ t ch ủ n g ) - V u l n e r a b l e (V) Là n h ữ n g ta x o n sắp bị đe dọa t u y ệ t c h ủ n g (tro n g tư ơ n g lai gán) n ế u các n h â n tố đe dọa cứ tiếp diễn. G ồm n h ữ n g ta x o n m à p h ầ n lớn hoặc t ấ t cả các q u ầ n t h ể c ủ a nó đ ã bị p h á hoại m ạ n h m ẽ h oặc do n h ữ n g b iế n đ ộ n g k h á c c ủ a môi trư ờ n g sống. 120 Đ a d ạ n g sin h học và Bảo tồn thiên nhiên - Lê Trọng Cúc C ũ n g g ồm n h ữ n g ta x o n t u y s ố lượng còn k h á n h ư n g vì c h ú n g có g iá t r ị k i n h t ế lớn. n ê n việc tìm bắt, k h a i t h á c được tiến h à n h t h ư ờ n g x u y ê n ở mọi nơi, dễ đ ư a tới bị đe dọa. H i ế m ( c ó t h ể s ẽ b ị n g u y c ấ p ) - R a r e (R) G ồ m n h ữ n g ta x o n có p h â n b ố h ẹp ( n h ấ t là c ủ a n h ữ n g chi tượng (ỉang hoặc sẽ bị đe dọa, nhưng sự tồn tại lâu dài của chúng là mong đ ơ n loài), sô' lư ợ ng ít, t u y h i ệ n tại chư a p h ả i là đối m anh. 2. C Á C C Ấ P Đ Á N H G IÁ K H Á C BỊ đ e d ọ a - T h r e a t e n e d (T): Là n h ữ n g ta x o n th u ộ c m ột t r o n g các c ấ p t r ê n , n h ư n g c h ư a đ ủ tư liệu để xếp c h ú n g vào c ấ p c ụ t h ể nào. B iế t k h ô n g c h í n h xác - In s u ffic ie n tly (K): L à n h ữ n g ta x o n n g h i ngờ v à k h ô n g b i ế t c h ắ c c h ắ n c h ú n g th uộc loại n à o tr o n g c ác c ấ p t r ê n vì t h i ế u t h ô n g tin . Các loài n ê u t r o n g cấ p n à y dể h y v ọ n g chờ các tá c g iả xác đ ị n h mức cụ t h ể c ủ a c h ú n g . 3. S ự T H A Y Đ Ổ I Đ A D Ạ N G S IN H HỌC THEO THỜI G IA N S ự t h a y đổi đ a d ạ n g s i n h học trước h ế t l à do các q u á t r ì n h b i ế n đ ộ n g đ ịa c h ấ t , c ũ n g n h ư các t h a y đổi đ iể u k iệ n k h í h ậ u t o à n c ầ u , v à các đ iề u k i ệ n t ự n h iê n khác; hoặc tác đ ộ n g tr ự c ti ế p l à m h ủ y d i ệ t h à n g l o ạ t các loài, h oặc là m t h a y đổi đ iế u k i ệ n s i n h t h á i nơi ở, n h ư t h a y đổi đ iể u kiện đ ấ t đai, c h ế c!ộ nước, V. V., c ũ n g l à m t h a y đổi đa d ạ n g s i n h học. H iệ n nay, các m ẫ u h ó a t h ạ c h có được c ũ n g ch ư a k h ă n g đ ịn h được m ộ t cách đ ầ y d ủ ở các ký n g u y ê n tr ư ớ c đ â v t r ê n bề m ặ t T r á i (lất có b a o Chương 4 * S ự m ấ t đa dạ n g sinh học 121 n h i ê u loài, có b ao n h iê u kiểu hệ s i n h th á i, b a o n h i ê u loài đ ã m ấ t (ỉi, bao n h i ê u kiể u hệ s in h t h á i d ầ bị h ủ y diệt. D ựa t r ê n các m ầ u hỏa t h ạ c h có dược, người t a ch o r à n g s ự s ô n g x u ấ t h iệ n t r ẽ n Trối đ ấ t vào cuối tiền ca m b ri v à đ ầ u ca m b ri. Sự đa d ạ n g c ủ a các s in h v ậ t d a b ào t ă n g lê n m ộ t cách c h ậ m c h ạ p bởi các s in h v ật n h ỏ và đơn giá n s a u g ầ n 3 tỷ n ă m . Người t a c h ư a bjêt một cạch c h ắ c c h á n sự đ a cỉạng hó a c ủ a các s i n h v ậ t bậc cao vào thòi đ iể m nào. N h ư n g th e o các d ẫ n liệu về hó a t h ạ c h cho thííy, p h ầ n lớn các n g à n h (p h y ta ) được b ắ t đ ầ u t r o n g giai đ o ạ n n à y và sô lượng loài t ă n g lên m ạ n h mẽ. Sô lư ợ ng các loài va các họ n g à y c à n g t ả n g lên vào g iữ a C a m b i v à P le ito x e n . N h ư n g sau đó. các loài bị h ủ y d iệ t m ạ n h mẽ. D ự a t r ê n các m ẩ u hóa th ạ c h người ta ước t í n h tr o n g s u ố t th ò i kỳ P h an ero zoic (bao gồm Paleozoic, Mesozoic và C enozoic) tốc độ h ủ y d i ệ t ước t í n h là 9% t r ê n triệ u n ă m , h a v k h o ả n g 5 n á m lại có m ộ t loài bị m â t (Raup. 1978). V ào Pleitocence, b ă n g h à đ ã ả n h h ư ơ n g m ạ n h m ẽ điểu k iệ n k h í h ậ u c ủ a T r á i đ ấ t v à s i n h q u y ể n . N h i ề u n h à địa c h ấ t và địa s in h học k h ẳ n g đ ị n h r ằ n g , r ừ n g m ư a n h i ệ t đctì của n am Mỹ và c h â u P h i đà c h u y ể n t h à n h các s.avan k h ô trOhg s u ỏ t thòi kỳ tiền b ă n g hà. R ừ n g m ư a n h iệ t đới bị t h u n h ỏ lại. Về lý th u y ế t, vì r ừ n g m ư a n h i ệ t đới bị t h u n h ỏ là m cho sô lưỢhg loài giảm di m ã n h liệt. Người ta ước tín h , sự s u y g iả m các loài h iệ n nav do nơi sô ng bị h ủ y hoại có t h ể so s á n h được với s ự suy giảm cấc loài do sự h ủ y hoại nơi sô n g lúc bấy giờ. 4. S ự T H A Y Đ Ổ I Đ A D Ạ N G S I N H H Ọ C T H E O K H Ô N G GIAN N h ìn c h u n g , tr o n g đ iề u kiện Lự n h iê n , đa d ạ n g loài cao ở n h ữ n g v ù n g có diề u k iệ n k h í h ậ u ấ m á p và g iả m d a n (i n h ữ n g 122 Đa dạng sinh học và Bảo tổn thiên nhiên - Lê T rọng C úc nơi có đ iể u k iệ n l ạ n h hơn th e o cao độ và vĩ độ. T r ê n đ ấ t hển. đ a d ạ n g s in h học th ư ờ n g g ià u ở n h ữ n g nơi m ưa n h i ề u và nghẻo ở n h ữ n g nơi k h ô h ạ n . G ià u n h ấ t v ẫ n là v ù n g r ừ n g ẩ m nrúệt. đới. T u y n h iê n , người ta v ẫ n c h ư a b iế t được m ộ t cách đ ầ \ đ ủ về d a d ạ n g s in h học ở t ấ t cả các h ệ s i n h th á i t r ê n bề m ặ t T rá i đ ất. N g u y ê n n h â n đối với dao đ ộ n g địa lý rộ n g lón ở đ a d ạ n ỵ loài, và cá b iệ t đối với sự đ a d ạ n g r ấ t cao ở v ù n g r ừ n g ẩ m m i ệ t đới c ũ n g c h ư a được h iể u b iế t m ộ t cách tường tậ n , các c â u hiỏi n à y chỉ mói được đ ặ t ra liên q u a n đ ến h ai v ấ n để: n g u ồ n gố(' củ a đ a d ạ n g s i n h học th ô n g q u a q u á t r ì n h tiến h ó a c ủ a loài 'VÙ sự d u y tr ì đ a d ạ n g s in h học. c ả h a i câ u hỏi đó đểu p h ả i ỉ e m xét đ ế n các đ iề u k iệ n h iệ n tạ i v à lịch sử (địa c h ấ t ho ặc ,iên hóa), phố’ b iế n ở các v ù n g r iê n g biệt, th ư ờ n g là th e o đ iề u k iệ n k h í h ậ u n h ư n g c ũ n g có v ù n g th e o điểu k iệ n th ổ n h ư ỡ n g và đtịn h ìn h . Nói c h u n g là ở n h ữ n g v ù n g có các hệ s in h th á i đ ỉ n h Cìực (climax) th ì đ a d ạ n g hơn n h ữ n g v ù n g tr ẻ hơn. T u y nhiên, <í n h ữ n g v ù n g có các h ệ s in h t h á i p h â n b ố k iể u d a báo, ở các gúai đ o ạ n diễ n t h ế k h á c n h a u t í n h đ a d ạ n g còn p h o n g p h ú h(ơn n h ữ n g hệ s in h t h á i đ ỉ n h cực. s ố lượng loài m à các n h à khtoa học dự đ o á n t r ê n t h ế giới có s ự s a i k h á c r ấ t lớn, n h ư n g h ầ u hiết đ ều th ố n g n h ấ t r ằ n g h à n g t r i ệ u loài n ữ a sẽ được p h á t biện, trước h ế t là các loài côn tr ù n g , vi s i n h v ậ t và các loài đ ộ n g v ậ t k h ô n g xương số ng khác. 5. S ự• S U Y G I Ả M Đ A D Ạ* N G S I N H H Ọ• C T heo th ố n g kê c ủ a từ n g v ù n g , s ự m ấ t m á t các loài c h ủ ytếu là ở các v ù n g r ừ n g n h i ệ t đởi. Người ta ước t í n h ở v ù n g lư u v ự c sông A m azo n m ấ t đi 12% tr o n g s ố 704 loài chim và 15% c.iủ;i 92.000 loài th ự c v ậ t ở N a m và T r u n g Mỹ. Nói c h u n g , các ù n n g Ch ương 4 - S ự m á t đa dạng sin h học 123 r ừ n g n h i ệ t dới đ a n g bị su y thóai, h ay nói đ ú n g hơn là đ a n g bị m ấ t di các m ả n h rừng, m à các m ả n h r ừ n g n à y là nơi s in h sống c ủ a các loài s i n h vật. H iệ n n a y chỉ có 5% d iệ n tích r ừ n g được b á o vệ tr o n g các vườn quốc gia, các k h u dự t r ữ t h i ê n nhiên, ('h i có 4% d iệ n tích k h u bảo vệ ở c h â u Phi, 2% ỏ Mỹ La tin h v à 6% ở c h â u Á. Đ ây c h ư a nói đ ế n sự m ấ t m á t các loài m à ta k h ô n g t h ấ y được tr o n g các v ù n g đảo, v ù n g s a n hô, và các loài đ ộ n g v ậ t khó n h ậ n b iế t n h ư côn t r ù n g t r ê n các t á n cây, đ a n g đ ư ợ c n g h iê n cứu r ấ t h ạ n chế. M ay m ắ n ỉà các loài ở v ù n g n h iệ t đ ớ i th ư ờ n g cục bộ hơn so với các v ù n g ôn đói. Vì vậy, h ậ u q uả g i á m 90% r ừ n g n h iệ t đới đ ã k h ô n g là m giảm sô' lượng loài sống t r o n g 10% d iệ n tích r ừ n g còn lại, t h a y vì p h ả i ch ịu sự đe dọa rn;ạnh m ẽ tro n g tư ơng lai. N h ìn lại k h o ả n g 600 tr i ệ u n ă m trước đ â y th ì tốc độ h ủ y clitệt t r u n g b ìn h 1 loài tr o n g m ộ t n ă m (R a u p a n d S epkoski, 19*84). H iện n a y tốc độ đó t ă n g lên h à n g t r ă m lần, t h ậ m chí có riơii lên đ ế n h à n g n g à n lầ n (M ay ers 1986; R av en , 1987). T u y Iibiiên, sự m ấ t m á t trước đ â y c h ủ y ếu là do các q u á t r ì n h tự n h ũ ê n . N gày n a y chủ y ếu do tác động m ạ n h m ẽ c ủ a loài người, ( ’h ú n g t a h ã y xem xét các k h u r ừ n g n h iệ t đới. R ừ n g n h i ệ t đới ch ỉ c h iếm 7% bề m ặ t T rá i đất. n h ư n g c h ứ a đ ự n g k h o ả n g 50% sô lượng các loài. N h ìn ch u n g , h iệ n n ay mọi người đ ểu công n h ậ n r ằ n g r ừ n g n h iệ t đới chỉ còn lại k h o ả n g 9 t r i ệ u k m 2, m ấ t (ti k h o ả n g 15 tr iệ u th e o sô liệu s in h k h í h ậu . Và c ũ n g th ô n g n h iã t rùng, h à n g n ă m m ấ t di k h o ả n g t ừ 76.000 đ ến 92.000 k n r và ít n h ấ t 100.000 k tr r bị t à n phá. (FAO, Ư N E P . 1982: Melillo et ill 1985: M a y e r 1984). N h ư vậv, tốc độ s in h c á n h m ấ t đi h àtn g n ă m là 1% và 1% đ a n g bị s u y thỏai. P h ầ n lớn cáo th ô n g tim nàv lay t ừ ả n h viền t h á m