Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Science, 2018, Vol. 63, Iss. 2A, pp. 107-112<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2018-0034<br /> <br /> THỰC TRẠNG PHẨM CHẤT TRÁCH NHIỆM CỦA HỌC SINH<br /> Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI<br /> Nguyễn Thị Liên<br /> <br /> Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Bài báo đề cập đến thực trạng mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học<br /> sinh ở trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và trường trung học phổ thông Lê<br /> Lợi, thuộc quận Hà Đông, thành phố Hà Nội. Kết quả nghiên cứu trên 350 học sinh các<br /> khối lớp 10, 11, 12 cho thấy, phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở mức trung bình. Trong<br /> các mặt biểu hiện của phẩm chất trách nhiệm, phẩm chất trách nhiệm đối với bản thân ở<br /> mức tốt nhất, tiếp đến là phẩm chất trách nhiệm đối với gia đình, thấp nhất là phẩm chất<br /> trách nhiệm đối với xã hội.<br /> Từ khóa: Phẩm chất, trách nhiệm, phẩm chất nhân cách, phẩm chất trách nhiệm, học sinh<br /> THPT.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang thâm nhập mạnh mẽ vào mọi lĩnh vực đời<br /> sống xã hội, đặt ra yêu cầu cho giáo dục Việt Nam sứ mạng đào tạo con người phát triển toàn diện,<br /> cung cấp cho xã hội một thế hệ người lao động có đầy đủ những phẩm chất và năng lực cốt lõi [8],<br /> phù hợp, đáp ứng yêu cầu công việc cũng như để làm việc hiệu quả trong môi trường toàn cầu hóa<br /> vừa hợp tác vừa cạnh tranh. Những yêu cầu đó cho thấy rõ, việc tìm hiểu thực trạng phẩm chất<br /> nhân cách của học sinh trong bối cảnh hiện nay là hết sức cần thiết.<br /> Ở Việt Nam đã có một số nghiên cứu về đặc tính, phẩm chất nhân cách với tư cách là một<br /> cấu trúc tâm lí thống nhất và ổn định [4, 6]. Nghiên cứu gần đây của Đào Thị Oanh và cộng sự cho<br /> thấy, đánh giá của học sinh trung học phổ thông về trách nhiệm xã hội đạt mức trung bình; phần<br /> lớn các em học sinh trung học phổ thông hiện nay đã có tinh thần cố gắng thực hiện các nhiệm vụ<br /> với kết quả tốt nhất có thể như: có tinh thần sẵn sàng nhận nhiệm vụ khi tập thể lớp, chi đoàn giao<br /> phó; các em muốn nỗ lực khẳng định mình, nhất là khi có hứng thú, khi được khuyến khích kịp<br /> thời; các em cũng dám chịu trách nhiệm với kết quả công việc, không trốn tránh, không đổ lỗi cho<br /> người khác. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra vẫn còn một số học sinh hay né tránh trách<br /> nhiệm, chưa thực nỗ lực cao để hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao [6].<br /> Lứa tuổi học sinh trung học phổ thông là lứa tuổi đang hoàn thiện và hoàn thiện những giá<br /> trị nhân cách, ham hiểu biết, giàu ước mơ, thích tìm tòi khám phá; song các em vẫn còn chưa có<br /> Ngày nhận bài: 15/12/2017. Ngày sửa bài: 20/2/2018. Ngày nhận đăng: 25/2/2018<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Liên, e-mail: liensupham@gmail.com<br /> <br /> 107<br /> <br /> Nguyễn Thị Liên<br /> <br /> nhiều kinh nghiệm sống hay chưa thực sự hiểu biết sâu sắc về xã hội, dễ bị kích động, lôi kéo. . .<br /> Đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập hiện nay, thế hệ trẻ thường xuyên chịu tác động đan xen của<br /> những yếu tố tích cực và yếu tố tiêu cực, phải đương đầu với những khó khăn, thách thức, những<br /> áp lực tiêu cực. Nếu không có được tinh thần trách nhiệm cao, học sinh sẽ dễ bị lôi kéo và có các<br /> hành vi tiêu cực, bạo lực, có lối sống lai căng, thực dụng, ích kỉ, dễ bị phát triển lệch lạc về nhân<br /> cách. Cho nên, trong bài viết này, chúng tôi tiếp tục đề cập đến thực trạng phẩm chất trách nhiệm<br /> của học sinh trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội, để có căn cứ đề xuất biện pháp<br /> nâng cao tính trách nhiệm của học sinh đối với chính bản thân, với gia đình và xã hội.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Một số khái niệm cơ bản<br /> <br /> Khái niệm phẩm chất<br /> Theo Hoàng Phê và các cộng sự, phẩm chất được định nghĩa là cái làm nên giá trị của người<br /> hay vật. Theo định nghĩa này, có thể hiểu phẩm chất là những thuộc tính, đặc điểm của đối tượng<br /> mà căn cứ vào đó người ta có thể đánh giá, xác định giá trị đối tượng đó [5].<br /> Từ điển Tâm lí học của Raymond J.Corsini quan niệm “Phẩm chất là đặc điểm (hoặc đặc<br /> trưng) về cảm giác hoặc thực thể khác để cho nó trở thành độc đáo, là sự khác về chất (loại, thứ,<br /> hạng) chứ không phải về số lượng” [7].<br /> Như vậy, theo những cách hiểu này, phẩm chất được hiểu là những đặc điểm (đặc trưng)<br /> về thực thể hoặc về sự phản ánh thế giới (tinh thần) của đối tượng để tạo nên sự khác biệt với đối<br /> tượng khác về tính chất, giúp đánh giá phân loại hay xếp hạng đối tượng. Có hai loại phẩm chất:<br /> phẩm chất thực thể (vật chất) và phẩm chất của cảm giác (tinh thần). Có thể khái quát một số nội<br /> dung cơ bản sau: phẩm chất là đặc điểm, thuộc tính gắn bó với đối tượng; phẩm chất là mức độ<br /> giá trị của những đặc điểm, thuộc tính. . . của đối tượng để tạo nên sự khác biệt của chúng, là cơ<br /> sở cho sự đánh giá, phân loại, xếp hạng; Có những phẩm chất thiên về tinh thần (xét riêng về khía<br /> cạnh con người), nhưng cũng có những phẩm chất thiên về thực thể vật chất (cả con người và đồ<br /> vật, vật chất).<br /> Từ những phân tích trên, có thể hiểu “phẩm chất là cái làm nên giá trị của người hay vật.<br /> Nói khác đi, phẩm chất là những yếu tố đạo đức, hành vi ứng xử, tình cảm, niềm tin, giá trị cuộc<br /> sống; ý thức thực hiện pháp luật của con người được hình thành sau một quá trình giáo dục”.<br /> Khái niệm phẩm chất nhân cách<br /> Trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng quan điểm coi nhân cách là tổ hợp những đặc điểm<br /> và phẩm chất tâm lí của cá nhân nói lên hành vi xã hội và giá trị xã hội của con người [3]. Theo<br /> cách hiểu này, phẩm chất nhân cách bao gồm các đặc điểm đạo đức, hành vi ứng xử, tình cảm,<br /> niềm tin, giá trị của con người. Việc xác định những phẩm chất tâm lí của nhân cách là cần thiết<br /> để định hướng cho việc hình thành và phát triển nhân cách toàn diện cho học sinh.<br /> Khái niệm trách nhiệm<br /> Từ điển Bách khoa Việt Nam, tập 4, định nghĩa “Trách nhiệm là khái niệm của ý thức đạo<br /> đức và ý thức pháp luật, nói lên nhân cách con người trong việc thực hiện nghĩa vụ do xã hội đặt<br /> ra cho con người” [2].<br /> Tiếp cận quan điểm tâm lí học, trách nhiệm là sự kiểm soát thực hiện dưới các hình thức<br /> khác nhau đối với hoạt động của chủ thể xét từ góc độ thực hiện các chuẩn mực và nguyên tắc<br /> thông thường. Có hai loại hình thức kiểm soát là kiểm soát bên ngoài và kiểm soát bên trong. Hình<br /> 108<br /> <br /> Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông...<br /> <br /> thức kiểm soát bên ngoài được sử dụng để đảm bảo việc quy trách nhiệm về kết quả hoạt động của<br /> chủ thể (trách nhiệm báo cáo, kỉ luật. . . ). Kiểm soát bên trong là hình thức chủ thể tự điều chỉnh<br /> hoạt động của mình (ý thức trách nhiệm và ý thức nghĩa vụ). Đặc trưng của trách nhiệm cá nhân<br /> đối với xã hội là việc tuân thủ có ý thức các nguyên tắc đạo đức và các chuẩn mực pháp luật. Trách<br /> nhiệm là nét nhân cách. Trong quá trình hoạt động chung, trách nhiệm được hình thành và là kết<br /> quả của sự hướng đến các giá trị, chuẩn mực và quy tắc xã hội [1].<br /> Do đó, về mặt nội hàm, thuật ngữ trách nhiệm được hiểu là trách nhiệm bao giờ cũng gắn<br /> liền với con người, bị quy định bởi những nhu cầu phát triển của đời sống con người và về thực<br /> chất phản ánh nhận thức và hoạt động của chủ thể, về những bổn phận đạo đức và pháp luật cần<br /> phải thực hiện trong mối quan hệ giữa con người với con người, con người với tự nhiên, vì sự phát<br /> triển lành mạnh và bền vững của toàn xã hội.<br /> Phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông<br /> Từ những phân tích trên, theo chúng tôi, phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ<br /> thông trong nghiên cứu này được hiểu là một đặc trưng của nhân cách, góp phần tạo nên giá trị của<br /> mỗi người, thể hiện ở trách nhiệm của học sinh với chỉnh bản thân, với gia đình và với xã hội.<br /> Phẩm chất trách nhiệm làm học sinh có những hành vi theo hướng tích cực, thúc đẩy học<br /> sinh thay đổi hay định hướng lại các giá trị, thái độ và hành động của mình. Với tư cách thành viên<br /> trong xã hội, mỗi học sinh trung học phổ thông (THPT) nhận thức, thấu hiểu và tuân thủ nghiêm<br /> ngặt những yêu cầu, quy tắc, quy định, điều luật của xã hội để đảm bảo sự phát triển bền vững cho<br /> xã hội. Việc ý thức một cách sâu sắc những yêu cầu đó sẽ cho phép học sinh quyết định và lựa<br /> chọn hành động, hành vi một cách đúng đắn hơn, có trách nhiệm hơn.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Kết quả nghiên cứu thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một<br /> số trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội<br /> <br /> 2.2.1. Nội dung, mẫu và phương pháp nghiên cứu<br /> Nội dung nghiên cứu: Thực trạng một số biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh<br /> trung học phổ thông ở 3 mặt: trách nhiệm bản thân; trách nhiệm gia đình; trách nhiệm xã hội.<br /> Mẫu nghiên cứu: 350 học sinh thuộc 3 khối lớp 10, 11 và 12 trường Trung học phổ thông<br /> Lê Lợi và trường Trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ, quận Hà Đông, thành phố Hà Nội.<br /> Phương pháp nghiên cứu được sử dụng: Nghiên cứu tài liệu, văn bản; điều tra viết; phỏng<br /> vấn sâu; thống kê toán học. Trong đó, phương pháp điều tra viết dựa vào 3 mặt biểu hiện để xây<br /> dựng một thang tự đánh giá dành cho học sinh với các câu hỏi đa lựa chọn. Điểm quy ước về mặt<br /> định lượng tương ứng với mức điểm thấp nhất là 1 (hoàn toàn chưa thực hiện) cho đến cao nhất là<br /> 4 (luôn luôn thực hiện). Kết quả được đánh giá dựa trên điểm trung bình đạt được ở mỗi biểu hiện<br /> trên toàn bộ mẫu khách thể, xử lí bằng phần mềm SPSS 18.0; qua đó có thể cung cấp bức tranh<br /> thực trạng biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông.<br /> <br /> 2.2.2. Kết quả thu được từ nghiên cứu thực tiễn<br /> a. Đánh giá chung về thực trạng biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung<br /> học<br /> Kết quả khảo sát mức độ biểu hiện trách nhiệm của học sinh Bảng 1 cho thấy, nhìn chung<br /> phẩm chất trách nhiệm với bản thân, với gia đình, cũng như với xã hội của học sinh chỉ ở mức có<br /> ¯ = 2.37 ±<br /> thực hiện nhưng chưa thường xuyên. Trong đó, trách nhiệm xã hội có điểm thấp nhất (X<br /> ¯<br /> 0.93), trách nhiệm bản thân có điểm trung bình cao nhất (X = 2.50 ± 0.89). Điều này phản ánh<br /> 109<br /> <br /> Nguyễn Thị Liên<br /> <br /> sự chưa tích cực, tự giác, chủ động của học sinh trong việc thể hiện hành vi và việc làm có trách<br /> nhiệm với bản thân, với gia đình và xã hội.<br /> Bảng 1. Biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh Trung học phổ thông<br /> <br /> Biểu hiện<br /> Trách nhiệm bản thân<br /> Trách nhiệm gia đình<br /> Trách nhiệm xã hội<br /> <br /> ¯<br /> Điểm trung bình (X)<br /> 2.50<br /> 2.49<br /> 2.37<br /> <br /> Độ lệch chuẩn (SD)<br /> 0.89<br /> 0.70<br /> 0.93<br /> <br /> Kết quả kiểm định thống kê so sánh theo trường học cho thấy, không có sự khác biệt có ý<br /> nghĩa thống kê về mức độ biểu hiện trách nhiệm bản thân và trách nhiệm với gia đình của học sinh<br /> trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi;<br /> kết quả cho thấy điểm trung bình của các trách nhiệm đó đều > 2.55 < 3.0. Tuy nhiên, kết quả cũng<br /> cho thấy, có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p = 0,00 của mức độ biểu hiện trách nhiệm xã<br /> hội giữa học sinh trường trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và học sinh trường trung<br /> học phổ thông Lê Lợi, theo đó học sinh trường trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ<br /> ¯ = 2.74 ± 0.54) cao hơn hơn so với học sinh trường trung học phổ<br /> thể hiện trách nhiệm xã hội (X<br /> ¯ = 2.24 ± 0.99).<br /> thông Lê Lợi (X<br /> Phân tích theo tiêu chí so sánh theo khối lớp phẩm chất trách nhiệm của học sinh, kết quả<br /> cho thấy, không có sự khác biệt giữa học sinh các khối lớp 10, 11 và 12 về trách nhiệm bản thân<br /> ¯ cao lên rõ rệt theo khối lớp học về phẩm chất<br /> và trách nhiệm gia đình; nhưng có khuynh hướng X<br /> ¯ = 2.18 ± 0.98, lớp 11 X<br /> ¯ = 2.34 ± 0.99, lớp 12 X<br /> ¯ = 2.73 ± 0.59; sự<br /> trách nhiệm xã hội: lớp 10 X<br /> khác biệt này có ý nghĩa thống kê với p = 0,00.<br /> Vì chưa có khẳng định bằng quan sát thực tế nên chúng tôi chưa thể đưa ra kết luận cuối<br /> cùng, tuy nhiên có thể không loại trừ sự tác động của các yếu tố môi trường nhà trường và sự<br /> trưởng thành của học sinh về mặt xã hội, khi các em học sinh lớp 12 có thời gian trải nghiệm cuộc<br /> sống nhiều hơn so với học sinh lớp dưới... Vấn đề này sẽ được đề cập đến ở các công bố nghiên<br /> cứu tiếp theo của chúng tôi.<br /> b. Kết quả mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học theo từng<br /> tiêu chí đánh giá<br /> b1) Phẩm chất trách nhiệm với bản thân<br /> TT<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 8<br /> 9<br /> <br /> Bảng 2. Biểu hiện trách nhiệm với bản thân của học sinh THPT<br /> <br /> Biểu hiện<br /> Chăm sóc sức khỏe về thể chất<br /> Chăm sóc sức khỏe về tinh thần<br /> Thực hiện các công việc học tập<br /> Xây dựng kế hoạch cho tương lai<br /> Định hướng nghề nghiệp<br /> Đánh giá đúng giá trị của bản thân<br /> Chịu trách nhiệm trước các vấn đề của bản thân<br /> Thực hiện các việc khác của cá nhân<br /> Tự biết kiểm soát hành động, lời nói, cảm xúc<br /> <br /> ¯<br /> X<br /> 2.01<br /> 2.61<br /> 2.44<br /> 2.26<br /> 2.81<br /> 2.33<br /> 2.54<br /> 3.10<br /> 1.87<br /> <br /> SD<br /> 0.62<br /> 0.74<br /> 0.56<br /> 0.57<br /> 0.63<br /> 0.72<br /> 0.67<br /> 0.66<br /> 0.73<br /> <br /> Thứ bậc<br /> 8<br /> 3<br /> 5<br /> 7<br /> 2<br /> 6<br /> 4<br /> 1<br /> 9<br /> <br /> Kết quả số liệu thu được ở nội dung này tại Bảng 2 cho thấy, trách nhiệm đối với bản thân<br /> của học sinh biểu hiện ở nhiều khía cạnh với những mức độ khác nhau. Nhìn chung, học sinh thể<br /> hiện trách nhiệm đối với bản thân ở mức trên trung bình, gần kề mức “thực hiện nhiều” nhưng<br /> 110<br /> <br /> Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông...<br /> <br /> chưa phải là “thường xuyên thực hiện” các việc đó. Nếu như việc thực hiện các công việc khác của<br /> cá nhân trong cuộc sống ngoài công việc học tập của học sinh được thực hiện tốt nhất (xếp thứ bậc<br /> 1), tiếp theo là việc định hướng nghề nghiệp cũng đã được học sinh chú trọng (xếp thứ 2) thì việc<br /> học sinh thể hiện trách nhiệm “tự kiểm soát hành động, lời nói, cảm xúc” lại ở mức thấp nhất, sau<br /> ¯ ± 0.73).<br /> đó là việc “chăm sóc sức khỏe thể chất” ở mức thấp nhất (X<br /> b2) Phẩm chất trách nhiệm với gia đình<br /> TT<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> <br /> Bảng 3. Biểu hiện trách nhiệm với gia đình của học sinh THPT<br /> <br /> Biểu hiện<br /> Chủ động thực hiện các công việc của gia đình<br /> Yêu thương, quan tâm chăm sóc người thân<br /> Vai trò kết nối các thành viên trong gia đình<br /> Gìn giữ, phát huy truyền thống gia đình<br /> Biết giải quyết vấn đề kinh tế của cá nhân và gia đình<br /> Nhắc nhở, giúp đỡ người thân trong những trường hợp<br /> cần thiết<br /> Bảo quản tài sản trong gia đình<br /> <br /> ¯<br /> X<br /> 2.49<br /> 3.25<br /> 3.22<br /> 2.76<br /> 2.44<br /> <br /> SD<br /> 0.62<br /> 0.56<br /> 0.51<br /> 0.82<br /> 0.56<br /> <br /> Thứ bậc<br /> 4<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 5<br /> <br /> 2.42<br /> <br /> 0.72<br /> <br /> 6<br /> <br /> 2.97<br /> <br /> 0.60<br /> <br /> 7<br /> <br /> Kết quả biểu hiện mức độ trách nhiệm với gia đình thể hiện ở Bảng 3. Số liệu đó cho thấy,<br /> tình yêu thương, sự quan tâm chăm sóc người thân của nhóm học sinh tham gia khảo sát chủ yếu<br /> thể hiện ở mức bước đầu đã được thực hiện nhiều, tuy nhiên vẫn chưa đạt tới mức thường xuyên<br /> thực hiện. Phân tích sâu hơn, việc thể hiện tình yêu thương, quan tâm và chăm sóc người thân và<br /> thể hiện vai trò của bản thân trọng việc két nối các thành viên gia đình được các em thực hiện tốt<br /> hơn cả (xếp thứ bậc 1 và 2). Việc nhắc nhở, giúp đỡ người thân trong những trường hợp cần thiết<br /> như tiết kiệm điện, nước hay bảo vệ cảnh quan môi trường... và biết bảo quản tài sản gia đình vẫn<br /> chưa được thể hiện hết trách nhiệm của bản thân học sinh (xếp thứ 6 và thứ 7).<br /> b3) Phẩm chất trách nhiệm với xã hội<br /> TT<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 8<br /> 9<br /> <br /> Bảng 4. Biểu hiện trách nhiệm với xã hội của học sinh THPT<br /> <br /> Biểu hiện<br /> Thực hiện quy định của pháp luật<br /> Thực hiện nội quy trường, lớp<br /> Kỉ luật tự giác nơi công cộng<br /> Hợp tác, chia sẻ với người khác<br /> Cảm thông, giúp đỡ những người gặp khó khăn<br /> Tôn trọng cam kết, giữ lời hứa<br /> Bảo vệ tài sản công<br /> Bảo vệ môi trường sống<br /> Cống hiến cho công việc chung của cộng đồng<br /> <br /> ¯<br /> X<br /> 2.81<br /> 2.85<br /> 1.99<br /> 1.86<br /> 2.65<br /> 3.05<br /> 2.30<br /> 2.52<br /> 2.51<br /> <br /> SD<br /> 0.73<br /> 0.73<br /> 0.66<br /> 0.69<br /> 0.64<br /> 0.54<br /> 0.73<br /> 0.64<br /> 0.73<br /> <br /> Thứ bậc<br /> 3<br /> 2<br /> 8<br /> 9<br /> 4<br /> 1<br /> 7<br /> 5<br /> 6<br /> <br /> Kết quả xử lí thống kê mức độ biểu hiện trách nhiệm xã hội tại Bảng 4 cho thấy, trách nhiệm<br /> của học sinh trong việc tôn trọng cam kết, giữ lời hứa được thể hiện ở mức cao nhất, xếp thứ bậc<br /> 1. Tiếp theo, là việc thực hiện nội quy trường, lớp được học sinh thể hiện ở mức cao thứ hai so với<br /> các biểu hiện khác. Trong khi đó, việc hợp tác chia sẻ với người khác và tính kỉ luật tự giác ở mức<br /> độ thấp nhất, xếp thứ bậc 8, 9 là cuối cùng trong các tiêu chí đưa ra đánh giá. Nhìn chung, so với<br /> kết quả mức điểm của các tiêu chí thể hiện trách nhiệm bản thân và gia đình đã nêu ở Bảng 2 và<br /> Bảng 3, các mức điểm trung bình đạt được của các tiêu chí ở nhóm trách nhiệm xã hội thấp hơn.<br /> 111<br /> <br />