Tìm hiểu kiểu truyện phân xử trong truyện cổ các dân tộc Việt Nam

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 8 - Thaùng 2/2012<br /> <br /> <br /> TÌM HIỂU KIỂU TRUYỆN PHÂN XỬ<br /> TRONG TRUYỆN CỔ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM<br /> <br /> ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> i h hi hi h i h h gi i - hi h<br /> h h h h h h gi gi g ig g<br /> g g h g i g i h g i h<br /> h g hi h hi i h i<br /> h g g h i g i i h h h gi i h C h i<br /> h ò h gi h g ặ g i h h i ă họ hú g<br /> h g: Y hầ gi ầ g g i ă g ầ hi h<br /> Đ hầ h Đặ g i g h<br /> hú g i hi i h gạ h i gi ổ h i<br /> gụ g<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Arbitration stories appeared when classes in the society were divided, especially when<br /> the regime of private property ownership was formed. Through the characters in the story,<br /> the authors dreamed of the life of equality and justice. These stories enhance rational<br /> thinking and praise the intelligence of the judges. These stories are also popular with the<br /> Kinh people, which e h he i g’ ie w i i e e ie h he . The<br /> judges' arbitration can be simple and rudimentary. However, in the development process<br /> of literature, the magical element was gradually decreasing and the reality element was<br /> increasing simultaneously, wich enhanced rational thinking. Most of the judges are<br /> animals. Therefore, in such a correlation, we can understand this type of stories as a link<br /> between animal old stories and fables.<br /> <br /> Truyện cổ tích hình thành trong quá tài sản, vừa có địa vị theo mô hình bộ lạc<br /> trình phân hoá giai cấp, trên cơ sở sự tan rã vẫn được kh ng định. Những con người<br /> của gia đình lớn chuyển sang gia đình nhỏ này có địa vị cao qu , quyền uy nhưng<br /> với cơ chế một vợ một chồng. Đó là lí do cũng bắt đầu xuất hiện những nét tính cách<br /> vì sao những xung đột trong cổ tích diễn ra đi ngược với quyền lợi và mong ước của<br /> trong phạm vi gia đình. Riêng xã hội các dân gian. Qua quan niệm này thể hiện bước<br /> tộc người như Ê đê, M’nông, Cơ ho, Mạ, quá độ chuyển hoá trên. Ý thức được thực<br /> Xê đăng, Ba na… về cơ bản đang ở trong tế này, nhân dân đang đi tìm một giải pháp<br /> thời kì quá độ từ xã hội chưa phân hoá giai để hạn chế, khắc phục sự “lệch pha” đó. (*)<br /> cấp rõ rệt, còn ở ngưỡng cửa chế độ mẫu Kiểu truyện phân xử - trong đó có nhân<br /> hệ và đang bước vào xã hội hiện đại. Do vật quan toà / nhân vật xử kiện ra đời thể<br /> đó, trong cơ cấu tổ chức tộc người, vai trò hiện ước mong điều chỉnh sự “lệch pha”<br /> tù trưởng, chủ buôn - những người vừa có<br /> (*)<br /> ThS, Trường Đại học Văn Hiến<br /> TÌM HIỂU KIỂU TRUYỆN PHÂN XỬ TRONG TRUYỆN CỔ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM<br /> <br /> <br /> trên. Nó thể hiện ước mơ về một cuộc sống biệt. Chúng ta có thể tập hợp những truyện<br /> công bằng, dân chủ của người dân. Hay nói này thành một đề tài nghiên cứu riêng – đề<br /> đúng hơn kiểu truyện này thể hiện sự nuối tài kiểu truyện phân xử.<br /> tiếc về quá khứ, muốn sử dụng giá trị cổ 2. HỆ THỐNG NHÂN VẬT<br /> truyền nhằm hoà giải mâu thuẫn thực tại. Nhóm truyện này thường có ba nhân<br /> Như vậy, dù trình độ phát triển xã hội vật và chức năng cụ thể trong cốt truyện:<br /> giữa các dân tộc có khác nhau nhưng điểm nhân vật gây tai hoạ, nhân vật bất hạnh và<br /> gặp gỡ giữa cổ tích các dân tộc ở dưới góc nhân vật quan toà.<br /> nhìn này vẫn là khát vọng bình đ ng và dân 2.1. Nhân vật gây tai hoạ<br /> chủ. Đây là vấn đề chúng tôi sẽ khảo sát Là những kẻ tham lam, độc ác, hống<br /> dưới đây. hách, hay gây tai hoạ, thử thách các nhân<br /> 1. SỐ LƯỢNG VÀ SỰ PHÂN BỐ vật khác. Họ có thể là các ông quan, các<br /> Hiện nay, chúng tôi đã tập hợp được nhà giàu, các đối thủ trong cuộc thi tài, chủ<br /> 30 cốt truyện về kiểu truyện phân xử trong làng, chủ bản, ông cậu hoặc những kẻ cướp<br /> kho tàng truyện cổ các dân tộc Việt Nam. của, giết người nhưng hay gặp nhất là cọp,<br /> Đây rõ ràng chưa phải là con số cuối cùng. hổ. Trong quan niệm của các dân tộc, cọp<br /> Qua thống kê sơ bộ cho thấy, tuy mức luôn được xem là nhân vật hung bạo, độc<br /> độ đậm nhạt khác nhau nhưng kiểu truyện ác hay ăn thịt người và các con vật khác.<br /> này có mặt ở khá nhiều dân tộc và nhiều Đây là con vật “ ê ”, nhân vật ít chiếm<br /> địa phương trong cả nước. Một số dân tộc được cảm tình của dân gian. Theo Jean<br /> chỉ có một cốt truyện như dân tộc Bana, Chavalier và Alain Gheerbrant, hổ “g i ê<br /> Tày, Thái… Nhưng cũng có dân tộc từ hai h gý g ạ h hh g<br /> đến bốn cốt truyện như dân tộc M’nông, … i g i”. [2, tr 441]<br /> dân tộc Ê đê, dân tộc Mạ, dân tộc Cơ ho, 2.2. Nhân vật bất hạnh<br /> dân tộc Khơ me, dân tộc Chăm… Là những con người, những con vật<br /> Riêng dân tộc Kinh, số lượng cốt phải hứng chịu sự bất công mà h t<br /> truyện của kiểu truyện này nhiều hơn. g i h ạ đẩy đến. Đây là những kẻ yếu<br /> Trong tuyển tập Truyện cổ tích Việt thế, thấp cổ bé họng, không có địa vị trong<br /> Nam, Nguyễn Đổng Chi đã xếp 11 truyện xã hội, trong thế giới loài vật, ch ng hạn<br /> này thành một nhóm – nhóm VI. Truyện như người bị mất cắp, người chồng bị phụ<br /> phân xử. Ngoài ra, chúng tôi còn tìm thấy bạc, trẻ mồ côi, người nghèo đói, con vật bị<br /> thêm cốt truyện “ hú i ị g ại” [5]. thua cuộc… Trái với tính cách độc ác,<br /> Như vậy, tổng cộng dân tộc Kinh có 12 cốt hống hách của h g ih ạ h<br /> truyện về kiểu truyện này. Điểm khác biệt hạ h là những kẻ trung thực, hiền<br /> ở dân tộc Kinh là các nhân vật quan toà lành, chăm chỉ, thân thế cô, có hoàn cảnh<br /> đều là con người. Chúng tôi chưa tìm thấy đáng thương.<br /> cốt truyện nào có sự xuất hiện nhân vật 2.3. Nhân vật quan toà<br /> quan toà là con vật cả. Là nhân vật chính của kiểu truyện. Về<br /> Như vậy, số lượng cốt truyện theo cơ bản đây là nhân vật chính diện. Nhân<br /> thống kê của chúng tôi chưa phải là nhiều, vật này dùng sự thông minh, mưu trí và<br /> song điều quan trọng là qua tập hợp này, mánh khóe để giúp đỡ h hạ h<br /> thấy xuất hiện một kiểu cốt truyện riêng vượt qua thử thách. Chính vì thế, nhân vật<br />  ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG<br /> <br /> <br /> quan toà chỉ xuất hiện khi có tình huống suy nghĩ và tìm hiểu. Chúng tôi sẽ trở lại<br /> cần được giúp đỡ, khi có bế tắc cần phải vấn đề này trong một dịp khác.<br /> giải quyết. Quan toà thường là ông đồ, ông 3. CỐT TRUYỆN<br /> trạng, vị quan (dân tộc Kinh , các con vật Cốt truyện của kiểu truyện này có diễn<br /> như rùa, voi và đáng chú là sự xuất hiện tiến như sau: Nhân vật gây tai hoạ và nhân<br /> của thỏ. Sự xuất hiện nhiều nhân vật thỏ vật bất hạnh xuất hiện. Mâu thuẫn nảy<br /> thể hiện sự tương đồng văn hoá giữa các sinh. Nhân vật quan toà xuất hiện và mâu<br /> dân tộc và thậm chí lãnh thổ quốc gia. thuẫn được giải quyết. Cốt truyện “Th<br /> Đánh giá về vai trò quan toà của thỏ, i ” (dân tộc Ê đê kể rằng: Hổ đòi ăn thịt<br /> truyện “Th h h i h ài người vì không giữ kín điều bí mật của hổ<br /> ” (dân tộc Khơ – me cho rằng: “Th (bị chim ăn mất của qu . Thỏ giả giọng<br /> h h g ầ hú ừ g i đọc thư trời phân định hai bên phải thử tài.<br /> g ũ g i …Đ h i g ỡi Người cố tình bắn hơi chệch nhưng khi<br /> h ại h i : i i g g gổ ngửi mũi tên có mùi thuốc độc, hổ bỏ chạy.<br /> h h h h i h Cốt truyện “Đạ ĩ ọ ” (dân tộc Khơ<br /> ù g ẽ h i h ạ h ”. Jean Me cũng kể: Cọp bị rắn hổ cắn chết và<br /> Chavalier và Alain Gheerbrant cho rằng: được đạo sĩ cứu sống. Sau khi được cứu<br /> “Th i g ọi h hầ h ại sống, cọp quên ơn và đòi ăn thịt đạo sĩ.<br /> ọi g ỡ g g gh h gi Thỏ xử kiện bằng cách yêu cầu tái hiện sự<br /> ọi … Th h h h việc. Cọp bị rắn cắn chết. Cốt truyện “Th<br /> hù g h i h ị hầ g h h ặ g i ọ ” (dân tộc Mạ kể rằng: Người<br /> g ổh h ại… Vị hầ săn được nai. Cọp giành phần vì “nai của<br /> g g… Th nó”. Cọp kiếm cớ để ăn thịt người. Thỏ giả<br /> e hi i hụ ụ i vờ tái hiện hành động giương cung của thợ<br /> g i” [2, tr 897 – 898]. Nhưng dù là săn và bắn chết cọp.<br /> người hay con vật thì giá trị và nghĩa của Tuy nhiên, không phải cốt truyện nào<br /> nhân vật này vẫn không thay đổi: Thể hiện cũng có đầy đủ các nhân vật như vậy.<br /> ước mơ về một cuộc sống công bằng, về Chúng tôi thấy một số cốt truyện khuyết cả<br /> một xã hội tươi đẹp hơn. hai nhân vật trên. Ch ng hạn như cốt truyện<br /> Như đã nói, đa phần các nhân vật quan “Th h g i h” (dân tộc Khơ - me)<br /> toà đều là nhân vật chính diện. Tuy nhiên, khuyết cả h g i h ạ và h<br /> chúng tôi thấy có hai cốt truyện mà quan hạ h nhưng vẫn có tình huống truyện là<br /> toà là nhân vật phản diện. Đó là hai nhân một lá đơn khiếu nại mất trâu được viết<br /> vật quan toà trong cốt truyện “Phê i mập mờ không ai hiểu cả. Có thể xếp các<br /> ị” (dân tộc Kinh và “L i hi i ” cốt truyện “Ng i ầ ê ă ”<br /> (dân tộc Chăm . Cốt truyện “Phê i ị” “B h g hi gh ” “T hò ”<br /> kể về vị quan toà dốt, hay nói chữ (phê đơn (dân tộc Kinh vào nhóm này.<br /> bằng chữ Hán lại hay ăn của đút lót của Như vậy, kiểu truyện h ở phần<br /> dân. Còn quan toà trong “L i hi mở đầu truyện có thể có mặt cả hai nhân<br /> i ” thì xử kiện thiên tư cho những kẻ g i h ạ và h hạ h hay<br /> thân tín với mình. Sự lệch pha về chức khuyết cả hai nhân vật trên. Nhưng điều<br /> năng của kiểu nhân vật này cũng cần nên quan trọng là phải có tình huống truyện<br /> TÌM HIỂU KIỂU TRUYỆN PHÂN XỬ TRONG TRUYỆN CỔ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM<br /> <br /> <br /> cho h xuất hiện, có như - Mâu thuẫn nảy sinh, tình huống<br /> thế cốt truyện mới tiếp tục phát triển được. truyện xuất hiện;<br /> Với mưu cao kế giỏi, h đã - Nhân vật quan toà xuất hiện và dò hỏi<br /> giải quyết những bế tắc của cốt truyện một nguyên do;<br /> cách nhẹ nhàng, nhanh chóng. - Nhân vật quan toà xử án bằng mưu<br /> Tóm lại, kiểu truyện phân xử gồm một mẹo;<br /> số tình tiết sau: - Mâu thuẫn được giải quyết: Nhân vật<br /> - Nhân vật bất hạnh, nhân vật gây tai bất hạnh vượt qua thử thách; nhân vật gây<br /> hoạ xuất hiện; tai hoạ thất bại.<br /> <br /> Căn cứ vào trình tự các tình tiết trên, chúng tôi xây dựng lược đồ kết cấu kiểu truyện<br /> phân xử như sau:<br /> <br /> Nhân vật gây tai hoạ Nhân vật bất hạnh<br /> <br /> <br /> <br /> Tình huống truyện xuất hiện<br /> <br /> <br /> <br /> Nhân vật quan toà xuất hiện giúp<br /> đỡ bằng mưu mẹo<br /> <br /> <br /> <br /> Mâu thuẫn được giải quyết<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nhân vật gây tai hoạ thất bại Nhân vật bất hạnh<br /> vượt qua thử thách<br /> <br /> <br /> <br /> Có thể lược đồ nhóm truyện h 4. CÁC LOẠI “MÂU THUẪN”<br /> trên chưa thật đầy đủ và chính xác vì có thể Tìm hiểu các cốt truyện, chúng tôi thấy<br /> có cốt truyện khuyết nhân vật này, nhân vật mối quan hệ giữa nhân vật gây tai hoạ và<br /> kia (như đã trình bày . Dù vậy, chúng tôi nhân vật bất hạnh có những mâu thuẫn sau:<br /> vẫn hi vọng rằng với lược đồ trên, chúng ta 4.1. Mâu thuẫn xuất hiện nhiều nhất<br /> sẽ có thể phần nào hình dung ra được trong kiểu truyện này là mâu thuẫn do<br /> những nội dung cơ bản nhất của nhóm “ h h h i ”. Nhân<br /> truyện này. vật gây tai hoạ là người có quyền chức,<br /> thường vun vén, thu kéo tài sản về phía<br />  ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG<br /> <br /> <br /> mình càng nhiều càng tốt. Nhân vật bất h hi i g i h g i i<br /> hạnh là kẻ nghèo hèn luôn bị nhà giàu, kẻ gi i h h ẽ g ú i h g<br /> quyền chức tìm cách bóc lột, hãm hại. Xét g i h g i i ”. Truyện<br /> cho cùng đây là quan hệ đặc trưng của “B h g hi gh ” kể về cuộc so tài<br /> truyện cổ tích nói chung. Biểu hiện xung của ba chàng trai bắn giỏi, lặn giỏi và thầy<br /> đột truyện này thường thấy ở hầu khắp các thuốc giỏi. Còn truyện “Ti h h ”<br /> dân tộc. Đó là tranh chấp giữa cậu – cháu, (dân tộc Kinh “Th i ê i h h i<br /> ông chủ – đầy tớ về con trâu, con dê, thanh h ” (dân tộc Khơ - me thì lại kể về<br /> sắt (Th Y R (dân tộc Ê đê , Th cuộc chiến giữa chồng thật và yêu tinh.<br /> i T M (dân tộc M’nông , Rít 4.3. Một kiểu mâu thuẫn nữa hay gặp<br /> (dân tộc Ba na , H i h (dân tộc là mâu thuẫn do i hạ i gă<br /> Mạ , Th giú g i òi (dân tộc Cơ Đây là mâu thuẫn do vi phạm cam kết, giao<br /> ho), C ẻ (dân tộc Chăm , ước giữa 2 bên. Cốt truyện “Th i ”<br /> Ch g hú h g i ầ (dân tộc (dân tộc Ê đê và “C i h ” (dân<br /> Khơ – me), Mèo va cò (dân tộc Thái , tộc Cơ ho khá giống nhau: Cậu bé chăn<br /> Ph i h Ch g g i trâu ông / Va – gập biết bí mật của cọp (bị<br /> i g h i h hạ chim cướp mất “của qu ” . Cọp yêu cầu<br /> Ng ễ h Đă g (dân tộc Kinh . giữ bí mật. Sự ngăn cấm bị vi phạm. Cọp<br /> 4.2. Mâu thuẫn do “ hi i đòi nộp mạng. Như vậy, khác với mâu<br /> h g i i g i” cũng là mâu thuẫn “tranh chấp quyền sở hữu tài sản” –<br /> thuẫn hay gặp. Khi “Đọc lại truyện Sơn mâu thuẫn dựa trên cái “lí của kẻ mạnh”,<br /> Tinh Thuỷ Tinh”, GS. Nguyễn Tấn Đắc mâu thuẫn này có nguyên nhân, lí do cụ<br /> cho rằng: “Đ g i g thể, “ h h h ”.<br /> h g g ê h h h g 4.4. Mâu thuẫn do “thử tài thông<br /> h h … T g h g h i minh”. Cả cốt truyện “Th h g i h”<br /> g ổ hi h h g hi (dân tộc Khơ - me và truyện “Quan toà<br /> h h hổ h ụ iê h ” (Campuchia đều có nội dung khá<br /> hi h h giống nhau. Lá đơn của người bị mất cắp<br /> ạ hi h h ụ viết rất mập mờ: một người bị mất “<br /> iê h h ” [4, tr 122, 123]. Chúng ta h g h trâu cái<br /> cũng có thể thấy điều đó trong các cốt h g h i ă g i<br /> truyện “Ng i ầ g iă ” h g h ă g i ă h g<br /> “B h g hi gh ” “Ng i ị h ă ẻ g i g<br /> ” “Ti h h ” “ i h gh g i g h g<br /> h hạ ” (dân tộc Kinh) “Th i h ”. Mọi người bế tắc trước<br /> ê i h h i h ” (dân tộc Khơ - me … “bài toán” này. Người thưa kiện một mặt<br /> Truyện “Ng i ầ g iă ” nhờ toà giúp đỡ để lấy lại trâu nhưng mặt<br /> (dân tộc Kinh kể về cuộc thi tài giữa Trần khác như thách đố dân làng về sự lắt léo<br /> Lực - người đầy tớ và Lê Đô - tên ăn trộm. của lá đơn. Kiểu thách đố này có nét giống<br /> Truyện kể rằng: “Có hai chàng cùng yêu với kiểu thách đố của con Nhân Sư<br /> g i ù g ú ạ g (Sphinx trong thần thoại Hy Lạp. Nét hay<br /> … Lê Đ iT ầ L h ù g của những truyện dạng này là nó lôi kéo cả<br /> TÌM HIỂU KIỂU TRUYỆN PHÂN XỬ TRONG TRUYỆN CỔ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM<br /> <br /> <br /> người nghe, người đọc nhập cuộc, cùng 5. CÁCH “XỬ ÁN”<br /> động não để tìm giải pháp cho vấn đề đang 5.1. Xử án bằng cách “lấy việc vô lí<br /> được đặt ra. Như vậy, tuy trong mâu thuẫn tương tự để bác bỏ điều vô lí được<br /> này không thấy xuất hiện nhân vật gây tai chấp nhận’’<br /> hoạ nhưng không vì thế mà mức độ gay Như đã nói ở trên, mối quan hệ giữa<br /> cấn giảm đi. Trái lại, sự phức tạp, bí ẩn của h g i h ạ và nh hạ h<br /> tình huống đã làm cho diễn biến truyện trở phần lớn là mối quan hệ của kẻ bề trên, kẻ<br /> nên căng th ng, kịch tính. có uy quyền và người thấp cổ bé miệng.<br /> 4.5. Một loại mâu thuẫn khá phổ biến Tuy biết phán quyết của của nhân vật gây<br /> trong truyện cổ nữa, là mâu thuẫn do tai hoạ là vô lí nhưng họ đành phải chịu lép<br /> không có… mâu thuẫn! Hay nói khác đi, vế, bất lực vì “cái lí của kẻ mạnh”.<br /> đây là loại mâu thuẫn dựa trên cái lí của kẻ Cách giải quyết tình huống của “quan<br /> mạnh, mâu thuẫn do lòng tham, tính độc ác toà” cũng hết sức độc đáo. Quan toà đã<br /> và vô ơn của nhân vật gây tai hoạ. Truyện dùng chính cái đòn của nhân vật gây tai<br /> “Đạo sĩ và cọp” kể rằng: cọp bị rắn hổ cắn hoạ để triệt hạ nó như lấy lí do đến<br /> chết và được đạo sĩ cứu sống. Sau khi được muộn/ngủ gật vì “ ạ”, “ g i<br /> cứu sống, cọp quên ơn, đòi ăn thịt đạo sĩ. ẻ” hay phịa chuyện vô lí như i<br /> Thỏ xử kiện bằng cách yêu cầu tái hiện sự h . Vẫn quen thói hống hách, đe nạt<br /> việc. Cọp bị rắn cắn chết. Cùng nội dung kẻ khác, nhân g i h ạ phản ứng<br /> này còn có hai cốt truyện của dân tộc trước cái lí của quan toà. Quan toà phản<br /> Chăm “Cọp và thỏ” và “Bò và chó sói”. công, lật ngược thế cờ. Nh g i<br /> Chúng tôi chưa thấy cốt truyện nào đề h ạ bất ngờ vì bị phản công và càng bất<br /> cập trực tiếp đến mâu thuẫn do tranh chấp ngờ hơn bởi đòn phản công của quan toà<br /> quyền lực cả. Tuy nhiên, một cách nào đó, cũng là đòn mà trước đó nó dùng để triệt<br /> chúng ta có thể ngầm hiểu rằng đằng sau hạ h hạ h Một cuộc tạo lí, đấu<br /> các mâu thuẫn “ hi i h g lí đầy bất ngờ, thú vị. Cũng cái lí đó, trước<br /> i i g i” và mâu thuẫn do đây là i – giờ là i “g<br /> “ h h h i ” là mâu h A i ” của nhân vật gây tai hoạ. Đúng<br /> thuẫn quyền lực vì theo quan niệm của xã là “g g g g”. Câu thành ngữ<br /> hội thời bấy giờ nhân vật nào sở hữu được “ ĩ h ” phần nào tạo được tính li<br /> nhiều đàn bà và tài sản thì nhân vật đó kì của “vụ án” này.<br /> càng có quyền lực. Dạng này có trong các truyện như “Th<br /> Như vậy, qua việc mô tả trên chúng ta giú g i òi ” (dân tộc Cơ ho , “Th<br /> phần nào hình dung được bức tranh xã hội: và Y Rít” (dân tộc Ê đê , “Th i ” (dân<br /> Khi chế độ tư hữu ra đời, xã hội đã có sự tộc M’nông , “H i h ” (dân tộc Mạ ,<br /> phân hoá giai cấp ngày càng rõ rệt. Những “R ” (dân tộc Ba na , “C ẻ<br /> mâu thuẫn, bất công đã xuất hiện khá nhiều (dân tộc Chăm , “R ” (dân tộc Ba na ,<br /> giữa các mối quan hệ. Chính vì thế mà dân “C ẻ ” (dân tộc Chăm .<br /> gian đã xây dựng nên hình tượng vị quan So với các cốt truyện trên, cốt truyện<br /> toà thông minh, tốt bụng để gửi gắm những “Ng i ị ” (dân tộc Kinh<br /> ước mơ, hoài bảo của mình về một xã hội có nhiều nét khác biệt. Truyện kể rằng:<br /> tốt đẹp hơn. Tình thách đố Lí quyến rũ vợ mình. Sau<br />  ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG<br /> <br /> <br /> một số “mánh” bị thất bại, Lí bèn mua sông”. Như vậy, phép biến hoá lúc đầu là<br /> chuộc bà mụ để biết thông tin “ hía phương thế để yêu tinh đạt được mục đích,<br /> i g ồi h ”. Tình giờ lại là “gót chân Asin” để kẻ khác trừ<br /> thua cuộc và vu oan, đuổi vợ ra khỏi nhà. khử mình. Một kết thúc có hậu nhưng đầy<br /> Vợ Tình báo thù bằng cách vu oan cho Lí bất ngờ, bất ngờ trong cách giải quyết.<br /> “ 20 i h g ”. Lí chối là Có thể xem cách phân xử trên là “phép<br /> “ h h e h g g i hi i h i h gi ”. Nhắc đến<br /> h ừ g i i hi”. Vợ cách xử này làm chúng ta nhớ đến cốt<br /> tình “phản pháo”: “N h gh e truyện i trong Kinh thánh.<br /> i h ại ă i i Truyện kể rằng: có hai người đàn bà mang<br /> h ”. Lí đuối lí, thua cuộc. Như vậy, người hai đứa trẻ một sống một chết, đến nhờ vua<br /> vợ là nhân vật bất hạnh kiêm luôn vai trò Salomon phân xử. Vua ra lệnh cho lính<br /> quan toà. Kiểu kiêm nhiệm này chúng tôi chặt đôi đứa trẻ còn sống chia mỗi người<br /> còn thấy trong các cốt truyện “Tan và một nửa. Tức thì, một trong hai người đàn<br /> Man” (dân tộc M’nông , Ch g hú h bà khóc lớn. Vua xử cho người đàn bà đó<br /> g i ầ (dân tộc Khơ – Me). là mẹ đứa trẻ còn sống. Như vậy, cách xử<br /> 5.2. Xử án bằng cách thi tài án của Vua dựa vào tình cảm giữa “thân<br /> Đây là cách xứ án khá phổ biến xưa chủ” và “vật chứng”. Cốt truyện “Ph<br /> nay. Theo cách xử án này, quan toà yêu tài tình” (dân tộc Kinh cũng tương tự: Hai<br /> cầu bị đơn – nguyên đơn thử thách nhau người đàn bà tranh nhau tấm vải. Quan toà<br /> bằng cuộc thi tài. Người thắng cuộc sẽ xét xử bằng cách “ e i<br /> được “trắng án”. Điểm khác biệt ở cuộc thi i hi h ỗi g i ”. Một<br /> tài này là quan toà cố sắp xếp cho nhân trong hai bà tiếc của, khóc. Dựa vào đó,<br /> vật bất hạnh được thi môn sở trường – có quan xử cho bà này thắng cuộc.<br /> lợi cho nó. Cốt truyện “Th i ” (dân Cũng là thi tài nhưng cốt truyện “Ba<br /> tộc Ê đê kể rằng: quan toà thỏ yêu cầu ông h g hi gh ” (dân tộc Kinh lại đi<br /> thợ săn và cọp thi bắn cung – môn sở theo lộ trình ngược: Thi tài nhưng không ai<br /> trường của thợ săn! Cuộc chiến này tất chịu nhường ai nên phải phân xử! Truyện<br /> nhiên kết thúc với phần thắng của người kể rằng: Ba chàng thiện nghệ – kẻ tám<br /> thợ săn. lạng, người nửa cân, vừa có tài, vừa có<br /> Diễn biến truyện li kì hơn, cuốn hút công cứu cô gái thoát chết, đang tranh nhau<br /> hơn là cốt truyện “Th i ê i h quyền làm chồng cô gái. Cuối cùng, quan<br /> h i h ” (dân tộc Khơ - me kể rằng: toà đã “nương” vào quan niệm của Nho<br /> Yêu tinh cướp vợ của người chồng đi lính giáo để giải bài toán này: “ h i<br /> bằng cách “h hé i h gi g g ừ hồ g h “ hụ hụ<br /> g i hồ g h ú ”. Với nhân vật đặc g h ” B gi h (chàng lặn<br /> biệt này, quan toà thỏ đã đưa ra một phép giỏi – ĐQMD chú ỡ gầ gũi g i<br /> thử lạ đời “ i h i ọ h i (có cổ thì h i g i h i ê i h<br /> nhỏ h g i h h hồ g h ”. Khi h ẽ”. Cốt truyện “Ng i ầ ê<br /> yêu tinh chui lọt vào trong chai, chân ă ” (dân tộc Kinh cũng có “lộ trình”<br /> tướng của nó lộ rõ, thỏ bảo người chồng như vậy.<br /> thật “ ú h ồi é h i g<br /> TÌM HIỂU KIỂU TRUYỆN PHÂN XỬ TRONG TRUYỆN CỔ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM<br /> <br /> <br /> 5.3. Xử án bằng cách dùng “mẹo Quan toà cứu nhân vật bất hạnh bằng cách<br /> tâm lí” yêu cầu nhân vật gây tai hoạ tái hiện sự<br /> Tâm lí của các nhân vật gây tai hoạ – việc. Khi nhân vật gây tai hoạ xuống hố /<br /> thủ phạm luôn sợ kẻ khác biết tội lỗi của vào bẫy lại thì quan toà và nhân vật bất<br /> mình. Nắm được tâm lí đó, các quan toà đã hạnh thoát nạn, an toàn bỏ đi.<br /> tạo “ hé h ” cho nhân vật gây tai hoạ lộ Qua cách xử án trên, chúng ta thấy<br /> chân tướng. Cốt truyện “ i h được sự thông minh, linh hoạt của quan<br /> hạ ” và cốt truyện “ hú i ị g toà. Bởi với một nhân vật hung bạo và gian<br /> ại” (dân tộc Kinh đều kể rằng: quan toà xảo như cọp / sói, mọi lí lẽ thông thường<br /> cho những người bị nghi vấn ngậm sợi bấc đều khó được nó chấp nhận. Quan toà đã<br /> / sợi cói và bảo “ i / i i i khéo léo đánh lừa để đưa nhân vật gây tai<br /> i h g i h hạ !” Có tật hoạ vào bẫy – tử huyệt của nó.<br /> giật mình, những kẻ độc ác luôn tìm cách Qua các kiểu xử án trên, có thể thấy<br /> che dấu tội ác của mình nên đã cắn bớt sợi nhân vật quan toà luôn chủ động tạo tình<br /> bấc / cói. Chân tướng bị lộ, thủ phạm bị xử huống, đứng về hay bênh vực cho nhân vật<br /> phạt. Cũng cách xử trên, nhưng ở cốt bất hạnh. Ngoài ra, có một cốt truyện mà<br /> truyện “Phân x i h” (dân tộc Kinh quan toà cần sự giúp đỡ của thế lực siêu<br /> thì quan toà lại yêu cầu các ghi hạ “Ta nhiên, đó là cốt truyện Ti h h (dân<br /> ghe Ph g i hiê g B gi tộc Kinh . Cốt truyện này kể rằng: sau khi<br /> ỗi g i ầ h g dùng nhiều phép thử để xem ai là yêu tinh<br /> ồi ừ hạ ừ i Ph N nhưng đều thất bại. Cuối cùng theo “mách<br /> ú g ẻ gi Ph ẽ h h nước” của thần ở đền Phù Đổng, quan toà<br /> g ầ ”. Phép thử này đã làm đã phải mượn “ iê gọ è<br /> cho chú tiểu thủ phạm “ hỉ h h g ại hé Ngọ H g Th g Đ ” để cho yêu tinh<br /> ầ h e ”. lộ nguyên hình.<br /> Cốt truyện Mèo và cò (dân tộc Thái Qua sự phân tích trên, có thể rút ra một<br /> cũng kể rằng chuột xử cò bằng cách lừa, số kết luận sau:<br /> yêu cầu mèo “ h i g i h ồ g 1. Kiểu truyện phân xử thuộc nhóm<br /> i i T ò i i ò g họ truyện đề cao tư duy duy lí, ca ngợi<br /> ”. Cò tin lời, chui vào chuồng và bị “bỏ sự thông minh của nhân vật. Ở kiểu<br /> đói ba ngày”. truyện này, hệ thống nhân vật được<br /> 5.4. Xử án bằng cách yêu cầu nhân xây dựng theo trục đối ứng khôn –<br /> vật tái hiện sự việc dại, thông minh – ngu dốt.<br /> Cách xử án này có trong các cốt truyện 2. Nhân vật quan toà xuất hiện khi xã<br /> như “Bò h i” “Cọ h ” (dân hội có những mâu thuẫn, bất công –<br /> tộc Chăm , “Đạ ĩ ọ ” (dân tộc Khơ tức khi chế độ tư hữu hình thành. Qua<br /> me , “Th g i ừ g hạ ” việc xây dựng nhân vật này, tác giả<br /> (Campuchia . Cách xử kiện này như sau: dân gian gửi gắm ước mơ về một<br /> Nhân vật gây tai hoạ gặp nạn (rơi xuống hố cuộc sống công bằng, bình đ ng, tốt<br /> / mắc bẫy / mắc cạn và được nhân vật bất đẹp hơn.<br /> hạnh cứu thoát. Nhân vật gây tai hoạ “trở 3. Số lượng cốt truyện này xuất hiện<br /> mặt” đòi nhân vật bất hạnh nộp mạng. khá nhiều ở dân tộc Kinh. Trong 12<br />  ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG<br /> <br /> <br /> cốt truyện của dân tộc này, cốt truyện<br /> “Phân xử tài tình” và “Nguyễn Khoa<br /> Đăng” gồm một chuỗi 3 – 4 vụ xử án.<br /> Cốt truyện này có nhiều nét tương<br /> đương với truyện Bao công xử án<br /> của Trung hoa. Việc xuất hiện nhiều<br /> cốt truyện ở dân tộc Kinh cũng chứng<br /> tỏ rằng, xã hội của dân tộc Kinh đã<br /> phân hoá giai cấp sớm hơn, có nhiều<br /> mâu thuẫn hơn.<br /> 4. Cách xử kiện của quan toà có thể còn<br /> thô sơ, giản đơn nhưng đặt trong tiến<br /> trình phát triển của văn học, chúng ta<br /> thấy rằng: Các yếu tố thần kì giảm dần<br /> và song song với đó là việc tăng dần<br /> yếu tố hiện thực và đề cao tư duy duy<br /> lí. Đặt trong mối tương quan như vậy,<br /> chúng ta mới hiểu được kiểu truyện<br /> này như một gạch nối giữa truyện cổ<br /> tích loài vật và truyện ngụ ngôn.<br />  TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Nông Quốc Chấn (chủ biên (1981 , H h ă Vi N – ă họ<br /> g i, quyển hai, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 2. Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2002), Từ i i g ă h h gi i, Nxb<br /> Đà Nẵng.<br /> 3. Nguyễn Đổng Chi (2000 , h g ổ h Vi N , Nxb Giáo dục,<br /> Tp.HCM.<br /> 4. Nguyễn Tấn Đắc (2000 , T gi ọ g T e M if, Nxb Khoa học<br /> Xã hội, Hà Nội.<br /> 5. Nhiều tác giả, T ổ Vi N – Viện Văn học, tập I, II Nxb Đà<br /> Nẵng.<br /> 6. Hà Văn Thư, Võ Quang Nhơn, Y Điêng (1975 , T ổ hi i<br /> Nam, T 1, Nxb Văn hoá, Hà Nội.<br /> 7. Viện Khoa học Xã hội (2000 , Truy ổ Vi N , Nxb Khoa học Xã<br /> hội, Tp. HCM.<br /> 8. Đặng Nghiêm Vạn (biên soạn - 1985), T ổ T g Tây<br /> Nguyên, 2 tập, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 9. Đặng Nghiêm Vạn (2002 , Tổ g ă họ hi Vi N , T 2, Nxb<br /> Đà Nẵng.<br /> 10. Viện Văn học (2001 , T ổ Vi N , hai tập, Nxb Đà Nẵng.<br />