Tìm hiểu về các nước và một số lãnh thổ ở châu Phi, châu Mỹ, châu Đại Dương: Phần 2

Chia sẻ: Lộ Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung phần 1, phần 2 cuốn sách giới thiệu các nước và lãnh thổ thuộc châu Mỹ và Châu Đại Dương. Danh sách các nước và lãnh thổ được sắp xếp theo vần chữ cái tiếng Việt trong từng châu lục. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu về các nước và một số lãnh thổ ở châu Phi, châu Mỹ, châu Đại Dương: Phần 2

111 CHAÂU MYÕ ARUBA Vò trí Naèm ôû vuøng Caribeâ, laø ñaûo naèm treân bieån Caribeâ, phía baéc cuûa Veâneâxueâla. Ñòa hình Ñoàng baèng vôùi ít ñoài; caây coái ít. Khí haäu Nhieät ñôùi haûi döông, ít thay ñoåi khí haäu theo muøa. Nhieät ñoä trung bình haèng thaùng: 26-280C. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 500-600 mm. Dieän tích 180 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 112.162 ngöôøi Thuû phuû Orangiestat (Oranjestad) Thaønh phoá lôùn Oranjestad Caùc daân toäc ngöôøi Haø Lan (82,1%), ngöôøi Coâloâmbia (6,6%), ngöôøi Veâneâxueâla (2,2%), ngöôøi Ñoâminican (2,2%), ngöôøi Haiti (1,2%), caùc daân toäc khaùc (5,5%), khoâng xaùc ñònh (0,1%). Ngoân ngöõ chính tieáng Papiamento (ngoân ngöõ chính thöùc) (69,4%), tieáng Taây Ban Nha (13,7%), tieáng Anh (7,1%), tieáng Haø Lan (6,1%), tieáng Trung (1,5%), caùc ngoân ngöõ khaùc (1,7%), khoâng xaùc ñònh (0,4%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (75,3%), ñaïo Tin laønh (4,9%), caùc toân giaùo khaùc (13,7%), khoâng toân giaùo (5,5%), khoâng xaùc ñònh (0,6%). Ñôn vò tieàn teä guiders/florins Aruba (AWG) HDI (2014): 0,879 Maõ ñieän thoaïi 297. Teân mieàn internet .aw Quoác khaùnh 18-3 Lòch söû Aruba laø nôi sinh soáng cuûa nhöõng ngöôøi Caiquetios goác Inñioâ, tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu tôùi. Naêm 1499, Aloânzoâ ñe Ojeña phaùt hieän ra Aruba, tuyeân boá laø ñaát cuûa Taây Ban Nha. Naêm 1634, Haø Lan chieám ñaûo vaø ñoùng quaân ñoàn truù ôû ñaây. Naêm 1828, Aruba saùp nhaäp vaøo vuøng Taây AÁn thuoäc Haø Lan. Naêm 1845, Taây AÁn thuoäc Haø Lan ñoåi thaønh AÊngtin thuoäc Haø Lan. Naêm 1954, AÊngtin thuoäc Haø Lan ñöôïc coâng nhaän hoaøn toaøn
112 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... bình ñaúng vôùi Vöông quoác Haø Lan. Naêm 1986, Aruba taùch khoûi AÊngtin thuoäc Haø Lan, trôû thaønh vuøng ñaát töï trò döôùi söï baûo trôï cuûa Haø Lan. Chính theå Nghò vieän Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu laõnh thoå Nöõ hoaøng Haø Lan, ñaïi dieän bôûi Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính quyeàn Thuû töôùng. Baàu cöû Theo cheá ñoä quaân chuû cha truyeàn con noái; Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm, nhieäm kyø 6 naêm; Thuû töôùng do Quoác hoäi baàu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi, baàu phoå thoâng tröïc tieáp, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao chung. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2009): 2,516 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2005): 2,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2011): 25.300 USD Caûng Barcadera, Oranjestad, Sint Nicolaas. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá FATF, ILO, IMF, Interpol, IOC, UPU. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,56 tuoåi, xeáp thöù 83; nam 73,5 tuoåi, nöõ 79,68 tuoåi. AÙCHENTINA Coäng hoøa AÙchentina Argentine Republic Vò trí Naèm ôû phía nam cuûa Nam Myõ, giaùp Boâlivia, Paragoay, Braxin, Urugoay, Ñaïi Taây Döông vaø Chileâ. Laø nöôùc lôùn thöù hai cuûa Nam Myõ (sau Braxin); coù vò trí chieán löôïc quan troïng lieân quan tôùi con ñöôøng bieån giöõa Nam Ñaïi Taây Döông vaø Nam Thaùi Bình Döông. Ñòa hình Vuøng ñoàng baèng giaøu coù Pampas ôû nöûa phía baéc, cao nguyeân Patagonia baèng phaúng, uoán löôïn ôû phía nam; daõy nuùi Andes goà gheà ôû bieân giôùi phía taây. Khí haäu Nhieät ñôùi, noùng aåm ôû ñoâng baéc, oân hoøa ôû
CHAÂU MYÕ 113 mieàn Nam. Nhieät ñoä trung bình ôû phía ñoâng baéc thaùng 1: 28oC, thaùng 7: 19oC, ôû mieàn Nam thaùng 1: 10oC, thaùng 7: 1oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm töø 100-300 mm ñeán 1.400-1.600 mm. Dieän tích 2.780.400 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 43.431.886 ngöôøi Thuû ñoâ Bueânoát Aireùt (Buenos Aires), soá daân 15.023.800 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Coùrdoba, Rosario, San Miguel de Tucumaùn, La Plata, Mar Del Plata,... Caùc daân toäc ngöôøi da traéng (chuû yeáu laø ngöôøi Taây Ban Nha vaø Italia) (97%), ngöôøi lai, thoå daân da ñoû vaø daân toäc khaùc (3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Taây Ban Nha (chính thöùc); tieáng Anh, tieáng Italia, tieáng Ñöùc, tieáng Phaùp cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (92%), ñaïo Tin laønh (2%), ñaïo Do thaùi (2%), toân giaùo khaùc (4%). Ñôn vò tieàn teä peso (ARS) HDI (2014): 0,836, xeáp thöù 40 Maõ ñieän thoaïi 54. Teân mieàn internet .ar Quoác khaùnh 25-5 (1810) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-10-1973 Lòch söû Sau ba theá kyû bò thöïc daân Taây Ban Nha xaâm chieám vaø ñoâ hoä, ngaøy 9-7-1816, AÙchentina tuyeân boá ñoäc laäp. Naêm 1853, chính quyeàn trung öông ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc. Naêm 1946, töôùng Jan Domingo Peron laøm toång thoáng cho ñeán naêm 1955. Trong cuoäc baàu cöû quoác hoäi ngaøy 30-10-1983, Lieân minh daân söï caáp tieán do oâng Raul Alfoùnin ñöùng ñaàu ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi vaø thaønh laäp chính phuû môùi. Trong cuoäc baàu cöû quoác hoäi thaùng 9-1987, Lieân minh naøy khoâng ñuû ña soá gheá caàn thieát ñeå thaønh laäp chính phuû. Thaùng 5-1989, Carlos Saul Menem ñöôïc baàu laøm toång thoáng; naêm 1995 ñöôïc taùi cöû. Naêm 1991, vôùi söï trôï giuùp cuûa Boä tröôûng Boä Taøi chính Domingo Cavallo, Menem ñaõ ñöa ra chính saùch thò tröôøng töï do vaø chöông trình töï do
114 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... caáp tieán. Thaùng 10-2010, AÙchentina naém giöõ moät gheá khoâng thöôøng tröïc taïi Hoäi ñoàng Baûo an Lieân hôïp quoác nhieäm kyø 2013-2014. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng vaø Phoù Toång thoáng ñöôïc baàu treân cuøng moät phieáu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm (coù theå ñöôïc baàu nhieäm kyø thöù hai). Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän, baàu tröïc tieáp, 1/3 soá thaønh vieân ñöôïc baàu laïi 2 naêm moät laàn, nhieäm kyø 6 naêm; Haï vieän, baàu tröïc tieáp, moät nöûa soá thaønh vieân ñöôïc baàu laïi 2 naêm moät laàn, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 951 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,5% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 22.300 USD Heä soá Gini (2009): 45,8, xeáp thöù 36 Ñöôøng saét (2014): 36.917,4 km. Ñöôøng boä (2004): 231.374 km. Ñöôøng thuûy (2012): 11.000 km. Caûng Arroyo Seco, Bahia Blanca, Buenos Aires, La Plata, Punta Colorada, Rosario, San Lorenzo-San Martin, Ushuaia. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá FAO, FATF, G-15, G-20, G-24, G-77, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, LAES, LAIA, Mercosur, MIGA, MINURSO, NAM (quan saùt vieân), NSG, OAS, OPANAL, OPCW, PCA, UN, UNASUR, UNCTAD, UNESCO, UNFICYP, UNHCR, UNIDO, Union Latina (quan saùt vieân), UNTSO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO, ZC,...
CHAÂU MYÕ 115 Giaùo duïc AÙchentina laø moät trong nhöõng nöôùc coù tyû leä ngöôøi bieát chöõ cao nhaát ôû Nam Myõ. Hoïc taäp laø baét buoäc vaø mieãn phí trong 7 naêm. ÔÛ caùc tröôøng do nhaø nöôùc taøi trôï, giaùo duïc trung hoïc vaø ñaïi hoïc cuõng ñöôïc mieãn phí. Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 77,69 tuoåi, xeáp thöù 66; nam 74,46 tuoåi, nöõ 81,09 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Bueânoát Aireùt, bieån Atlantic, Coùrdoba, soâng baêng Peâritoâ, Moâreânoâ, thaùc Igucu,... AÊNGTIGOA VAØø BAÙCBUÑA Antigua and Barbuda Vò trí Laø quaàn ñaûo naèm ôû phía ñoâng cuûa bieån Caribeâ, giöõa bieån Caribeâ vaø Baéc Ñaïi Taây Döông, goàm ba ñaûo: AÊngtigoa, Baùcbuña caùch nhau 40 km vaø Reâñoânña thuoäc quaàn ñaûo AÊngti nhoû. AÊngtigoa coù daûi ñaát ven bôø aên saâu vaøo ñaát lieàn vôùi nhieàu baõi bieån vaø caûng bieån töï nhieân. Baùcbuña coù moät caûng lôùn phía taây. Ñòa hình AÊngtigoa laø ñaûo ñaù voâi vaø Baùcbuña laø ñaûo san hoâ. Khí haäu Nhieät ñôùi haûi döông; ít thay ñoåi nhieät ñoä theo muøa. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 27oC. Löôïng möa nhieàu nhaát trong naêm laø 590 mm. Khí haäu thuaän lôïi ñoái vôùi phaùt trieån ngaønh du lòch. Dieän tích 442,6 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 92.436 ngöôøi Thuû ñoâ Xanh Gioân (Saint John’s), soá daân 21.989 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Xanh Gioân,... Caùc nhoùm daân toäc ngöôøi da ñen (87,3%), ngöôøi lai (4,7%), ngöôøi da traéng (1,6%), caùc daân toäc khaùc (6,4%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh (chính thöùc); caùc thoå ngöõ cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (68,3%), ñaïo Thieân chuùa (8,2%), caùc ñaïo khaùc (12,2%), khoâng xaùc ñònh (5,5%), khoâng toân giaùo (5,9%),... Ñôn vò tieàn teä ñoâla Ñoâng Caribeâ (XCD) HDI (2014): 0,783, xeáp thöù 58
116 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Maõ ñieän thoaïi 1+268. Teân mieàn internet .ag Quoác khaùnh 1-11 (1981) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 8-11-2013 Lòch söû Naêm 1493, Crixtoáp Coâloâng phaùt hieän ra ñaûo AÊngtigoa. Naêm 1632, Anh chieám ñaûo naøy. Naêm 1661, ñaûo Baùcbuña ôû gaàn ñoù bò nhöõng ngöôøi di cö töø AÊngtigoa tôùi chieám. Töø naêm 1871, AÊngtigoa vaø Baùcbuña bò Anh thoáng trò. Naêm 1967, AÊngtigoa ñöôïc coi laø “quoác gia lieân hieäp vôùi Anh”. Naêm 1940, Anh nhöôïng cho Myõ moät phaàn laõnh thoå cuûa ñaûo AÊngtigoa trong thôøi haïn 99 naêm ñeå Myõ xaây döïng caùc caên cöù khoâng quaân vaø haûi quaân. Naêm 1977, AÊngtigoa kyù vôùi Myõ hieäp öôùc duy trì caùc caên cöù quaân söï cuûa Myõ treân ñaûo. Ngaøy 1-11-1981, AÊngtigoa vaø Baùcbuña tuyeân boá ñoäc laäp, tham gia khoái Lieân hieäp Anh. Chính theå Quaân chuû laäp hieán (thuoäc Khoái thònh vöôïng chung) Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng Anh, thoâng qua ñaïi dieän laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Hoäi ñoàng Boä tröôûng do Toaøn quyeàn boå nhieäm theo ñeà nghò cuûa Thuû töôùng. Baàu cöû Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm; Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc laõnh ñaïo cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoáâc hoäi, thöôøng ñöôïc Toaøn quyeàn boå nhieäm laøm thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Goàm hai vieän: Thöôïng vieän do Toaøn quyeàn boå nhieäm; Haï vieän, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao Ñoâng Caribeâ. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2,032 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 4,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 23.000 USD Ñöôøng boä (2011): 1.170 km. Caûng Saint John’s. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Caricom, FAO, G-77, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, ISO (quan saùt vieân), ITU, OAS, UN, UNCTAD, UNESCO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,...
CHAÂU MYÕ 117 Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 76,33 tuoåi, xeáp thöù 87; nam 74,23 tuoåi, nöõ 78,53 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thuû ñoâ Xanh Gioân, caûng Anh, cao nguyeân Shilaây, ñaûo Raùt, caùc baõi bieån,... BAÙCBAÑOÁT Barbados Vò trí Naèm treân quaàn ñaûo AÊngti nhoû treân bieån Caribeâ, phía ñoâng baéc cuûa Veâneâxueâla. Baùcbañoát laø hoøn ñaûo ôû cöïc ñoâng cuûa vuøng Caribeâ. Ñòa hình Töông ñoái baèng phaúng; doác daàn tôùi vuøng cao nguyeân trung taâm. Khí haäu Nhieät ñôùi oân hoøa vôùi hai muøa; muøa möa töø thaùng 6 ñeán thaùng 10 vaø muøa khoâ. Dieän tích 430 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 290.604 ngöôøi Thuû phuû Brítgiôtao (Bridgetown), soá daân 90.265 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Speightstown,... Caùc nhoùm daân toäc ngöôøi da ñen (92,4%), ngöôøi da traéng (2,7%), ngöôøi lai (3,1%), ngöôøi Ñoâng AÁn (1,3%), caùc daân toäc khaùc (0,2%), khoâng xaùc ñònh (0,3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (66,3%), ñaïo Thieân chuùa (3,8%), ñaïo Cô ñoác (5,4%), giaùo phaùi Rastafarian (1%), toân giaùo khaùc (1,5%), khoâng toân giaùo (20,6%), khoâng xaùc ñònh (1,2%),... Ñôn vò tieàn teä ñoâla Baùcbañoát (BBD) HDI (2014): 0,785, xeáp thöù 57 Maõ ñieän thoaïi 1+246. Teân mieàn internet .bb Quoác khaùnh 30-11 (1966) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-8-1995 Lòch söû Naêm 1518, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ tìm ra Baùcbañoát vaø chieám ñaûo naøy. Naêm 1625, ngöôøi Anh bieán Baùcbañoát thaønh thuoäc ñòa. Naêm 1961, Anh ñeå cho Baùcbañoát ñöôïc töï trò veà ñoái noäi, nhöng vaãn naém veà quoác phoøng vaø ñoái ngoaïi. Ngaøy 30-11-1966, Baùcbañoát tuyeân boá ñoäc laäp vaø laø thaønh vieân cuûa khoái Lieân hieäp Anh.
118 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Chính theå Daân chuû nghò vieän (thuoäc Khoái thònh vöôïng chung) Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng Anh, thoâng qua ñaïi dieän laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm; Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc laõnh ñaïo cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Toaøn quyeàn boå nhieäm laøm thuû töôùng; Phoù Thuû töôùng do Thuû töôùng giôùi thieäu. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän do Toaøn quyeàn boå nhieäm; Haï vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao vaø Toøa phuùc thaåm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 4,567 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,2% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 16.400 USD Ñöôøng boä (2011): 1.600 km. Caûng Bridgetown. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, AOSIS, C, Caricom, CDB, CELAC, FAO, G-77, IADB, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, ISO, ITSO, ITU, ITUC, LAES, MIGA, NAM, OAS, OPANAL, OPCW, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 75,18 tuoåi, xeáp thöù 104; nam 72,82 tuoåi, nöõ 77,56 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Nhöõng toøa nhaø töø theá kyû XVII ôû thuû phuû Brítgiôtao, nhaø thôø lôùn Thaùnh Micaien, baûo taøng quoác gia, nhöõng coái xay gioù vuøng Mooùcgan Keâvít, vöôøn nhieät ñôùi, caùc baõi bieån,... BAHAMAÙT Coäng ñoàng caùc ñaûo Bahamaùt Commonwealth of the Bahamas Vò trí Bahamaùt coù treân 700 ñaûo (trong ñoù chæ coù 30 ñaûo coù ngöôøi ôû), naèm treân bieån Caribeâ; phía ñoâng
CHAÂU MYÕ 119 nam gaàn bang Phloriña cuûa Myõ vaø gaàn phía baéc Cuba. Laø moät chuoãi ñaûo roäng, coù vò trí chieán löôïc gaàn keà Myõ vaø Cuba. Ñòa hình Daûi san hoâ phaúng, daøi vôùi moät soá ñoài thaáp bao quanh. Khí haäu Nhieät ñôùi haûi döông, oân hoøa, vôùi nöôùc aám ôû vònh Stream. Nhieät ñoä trung bình thaùng laïnh nhaát (töø thaùng 1 ñeán thaùng 3): 15oC; thaùng noùng nhaát (töø thaùng 6 ñeán thaùng 9): 31oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 1.000 mm. Dieän tích 13.880 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 324.597 ngöôøi Thuû ñoâ Naxau (Nassau), soá daân 266.765 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Freeport, West End,... Caùc daân toäc ngöôøi da ñen (90,6%), ngöôøi da traéng (4,7%), ngöôøi da ñen vaø da traéng (2,1%), daân toäc khaùc (1,9%), khoâng xaùc ñònh (0,7%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh; tieáng Creâoân (tieáng cuûa ngöôøi nhaäp cö Haiti) cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Tin laønh (69,9%), ñaïo Thieân chuùa (12%), ñaïo Cô ñoác (13%), toân giaùo khaùc (0,6%), khoâng toân giaùo (1,9%), khoâng xaùc ñònh (2,6%). Ñôn vò tieàn teä ñoâla Bahamaùt ($BD) (BSD) HDI (2014): 0,790, xeáp thöù 55 Maõ ñieän thoaïi 1+242. Teân mieàn internet .bs Quoác khaùnh 10-7 (1973) Lòch söû Naêm 1492, Crixtoáp Coâloâng laàn ñaàu tieân ñaët chaân ñeán caùc ñaûo Bahamaùt, nôi ñaây ñaõ coù thoå daân sinh soáng. Naêm 1647, ngöôøi Anh baét ñaàu ñònh cö ôû ñaây vaø bieán Bahamaùt thaønh thuoäc ñòa. Ngaøy 10-7-1973, Bahamaùt tuyeân boá ñoäc laäp, naèm trong khoái Lieân hieäp Anh. Chính theå Daân chuû nghò vieän (thuoäc Khoái thònh vöôïng chung) Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng Anh, thoâng qua ñaïi dieän laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm; Thuû töôùng do Toaøn quyeàn boå nhieäm. Thuû
120 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... lónh cuûa ñaûng chieám ña soá hoaëc laõnh ñaïo cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc Toaøn quyeàn boå nhieäm laøm thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän do Toaøn quyeàn boå nhieäm theo ñeà nghò cuûa Thuû töôùng vaø laõnh ñaïo phe ñoái laäp, nhieäm kyø 5 naêm; Haï vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn phuùc thaåm, Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 9,031 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 25.100 USD Ñöôøng boä (2011): 2.700 km. Caûng Freeport, Nassau, South Riding Point. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá ACP, Caricom, FAO, G-77, IADB, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, ITSO, ITU, OAS, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 72,2 tuoåi, xeáp thöù 142; nam 69,77 tuoåi, nöõ 74,7 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaønh phoá Naxau, baûo taøng coå Bahamaùt, thaønh phoá caûng Freeport, ñaûo Meøo, du ngoaïn baèng thuyeàn tôùi nhoùm ñaûo Gia ñình, caùc baõi taém,... BEÂLIXEÂ Belize Vò trí Naèm treân bôø bieån phía ñoâng Trung Myõ, giaùp bieån Caribeâ, Goateâmala vaø Meâhicoâ.Thuû ñoâ ñaõ phaûi dôøi ñi 80 km töø Beâlixeâ Xity tôùi Benmoâpan do baõo. Laø nöôùc duy nhaát ôû Trung Myõ khoâng coù bôø bieån ôû Thaùi Bình Döông. Ñòa hình Caùc nuùi thaáp ôû phía nam. Khí haäu Nhieät ñôùi, raát noùng vaø aåm; muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 2. Dieän tích 22.966 km2
CHAÂU MYÕ 121 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 347.369 ngöôøi Thuû ñoâ Benmoâpan (Belmopan), soá daân 16.921 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Belize, Corozal... Caùc daân toäc ngöôøi Mestizo (50,9%), ngöôøi Creâoân (23,3%), ngöôøi Maya (8,5%), ngöôøi Garifuna (6,1%), ngöôøi Ñoâng AÁn (3,9%), ngöôøi Mennonite (3,6%), ngöôøi da traéng (1,2%), ngöôøi chaâu AÙ (1%), caùc daân toäc khaùc (1,2%), chöa xaùc ñònh (0,3%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh (62,9%), tieáng Taây Ban Nha (56,6%), tieáng Creâoân (44,6%), tieáng Mayan (10,5%), tieáng Ñöùc (3,2%), tieáng Garifuna (32,9%), caùc ngoân ngöõ khaùc (1,8%), khoâng xaùc ñònh (0,3%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (43,4%), ñaïo Tin laønh (30%), toân giaùo khaùc (10,5%), khoâng xaùc ñònh (0,6%), khoâng toân giaùo (15,5%). Ñôn vò tieàn teä ñoâla Beâlixeâ (BZD) HDI (2014): 0,715, xeáp thöù 101 Maõ ñieän thoaïi 501. Teân mieàn internet .bz Quoác khaùnh 21-9 (1981) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 4-1-1995 Lòch söû Cö daân ñaàu tieân soáng ôû Beâlixeâ laø nhöõng ngöôøi Maya. Vaøo ñaàu theá kyû XVI, Taây Ban Nha chieám Beâlixeâ. Ñeán theá kyû XVII, thöïc daân Anh xaâm nhaäp Beâlixeâ, naêm 1862 Anh chính thöùc chieám Beâlixeâ laøm thuoäc ñòa. Naêm 1964, Beâlixeâ giaønh ñöôïc quyeàn töï trò veà ñoái noäi. Ngaøy 21-9-1981, Beâlixeâ tuyeân boá ñoäc laäp naèm trong khoái Lieân hieäp Anh. Naêm 1992, Goateâmala môùi coâng nhaän Beâlixeâ. Hai nöôùc hieän vaãn ñang tranh chaáp veà bieân giôùi. Chính theå Daân chuû laäp hieán (thuoäc Khoái thònh vöôïng chung) Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng Anh, thoâng qua ñaïi dieän laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm; Thuû töôùng do Toaøn quyeàn boå nhieäm; Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc laõnh ñaïo cuûa lieân minh chieám ña soá trong Quoác hoäi thöôøng ñöôïc boå nhieäm laøm thuû töôùng; Phoù Thuû töôùng do Thuû töôùng giôùi thieäu.
122 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän do Toaøn quyeàn boå nhieäm, nhieäm kyø 5 naêm; Haï vieän nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn tö phaùp toái cao, Toøa aùn phuùc thaåm. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 2,975 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 3,6% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 8.300 USD Ñöôøng boä (2011): 2.870 km. Ñöôøng thuûy (2011): 825 km. Caûng Belize City, Big Creek. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá Caricom, FAO, G-77, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, ITU, ITUC, NAM, OAS, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 68,59 tuoåi, xeáp thöù 162; nam 67,01 tuoåi, nöõ 70,25 tuoåi. BOÂLIVIA Nhaø nöôùc ña daân toäc Boâlivia Plurinational State of Bolivia Vò trí Naèm ôû trung taâm luïc ñòa Nam Myõ, giaùp Braxin, Paragoay, AÙchentina, Chileâ vaø Peâru. Boâlivia naèm trong luïc ñòa, cuøng Peâru kieåm soaùt hoà Lago Titicaca, hoà naèm ôû ñoä cao cao nhaát theá giôùi (3.805 m). Ñòa hình Daõy nuùi Andes goà gheà vôùi vuøng cao nguyeân, caùc ngoïn ñoài, vuøng ñoàng baèng thaáp cuûa löu vöïc soâng Amadoân. Khí haäu Khaùc nhau tuøy theo ñoä cao; töø aåm öôùt vaø nhieät ñôùi tôùi laïnh vaø baùn khoâ hanh. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm: 8oC ôû vuøng nuùi vaø 16oC ôû vuøng ñoàng baèng. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 150-1.600 mm. Dieän tích 1.098.581 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 10.800.882 ngöôøi
CHAÂU MYÕ 123 Thuû ñoâ La Padô (La Paz) (nôi Chính phuû laøm vieäc); Xucrô (Sucre) (thuû ñoâ hôïp phaùp vaø nôi laøm vieäc cuûa Toøa aùn), soá daân 858.337 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Santa Cruz, Cochabamba, Oruro, Potosi,... Caùc daân toäc ngöôøi Quechua (30%), ngöôøi Mestizo (lai giöõa ngöôøi da ñoû vaø ngöôøi da traéng) (30%), ngöôøi Aymara (25%), ngöôøi da traéng (15%). Ngoân ngöõ chính tieáng Taây Ban Nha (ngoân ngöõ chính thöùc) (60,7%), Quechua (ngoân ngöõ chính thöùc) (21,2%), tieáng Aymara (ngoân ngöõ chính thöùc) (14,6%), tieáng nöôùc ngoaøi (2,4%), caùc ngoân ngöõ khaùc (1,1%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (95%), ñaïo Tin laønh (5%). Ñôn vò tieàn teä Boliviano ($BOB) HDI (2014): 0,662, xeáp thöù 119 Maõ ñieän thoaïi 591. Teân mieàn internet .bo Quoác khaùnh 6-8 (1825) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 10-2-1987 Lòch söû Töø naêm 1531 Taây Ban Nha chieám vuøng Boâlivia hieän nay, luùc ñoù ñöôïc goïi laø Thöôïng Peâru. Naêm 1542, laõnh thoå naøy naèm döôùi quyeàn cai trò cuûa Phoù vöông Peâru vaø töø naêm 1776 thuoäc quyeàn Phoù vöông La Plata (goàm caû AÙchentina hieän nay). Ngaøy 6-8-1825, Thöôïng Peâru taùch khoûi La Plata trôû thaønh nöôùc coäng hoøa ñoäc laäp, ñoåi teân laø Boâlivia ñeå toû loøng toân kính Anh huøng giaûi phoùng Nam Myõ Ximoân Boâliva. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, Boâlivia rôi vaøo voøng kieàm toûa cuûa caùc nöôùc Anh, Phaùp, Ñöùc vaø sau ñoù laø Myõ. Naêm 1952, trong nöôùc dieãn ra cuoäc caùch maïng daân chuû tö saûn. Trong thaäp nieân 1960, Boâlivia thöôøng xaûy ra ñaûo chính quaân söï. Töø thaùng 10-1982, chính quyeàn ñöôïc chuyeån giao cho chính phuû daân söï. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng vaø Phoù Toång thoáng ñöôïc baàu treân cuøng moät laù phieáu, nhieäm kyø 5 naêm, vaø coù theå ñöôïc baàu laïi.
124 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän ñöôïc baàu theo tyû leä ñaïi dieän töø caùc danh saùch ñaûng, nhieäm kyø 5 naêm; Haï vieän, nhieäm kyø 5 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 70,28 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 5,5% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 6.200 USD Heä soá Gini (2012): 46,6 Ñöôøng saét (2014): 3.504 km. Ñöôøng boä (2010): 80.488 km. Ñöôøng thuûy (2012): 10.000 km. Caûng Puerto Aguirre. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá FAO, G-77, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ITSO, ITU, OAS, PCA, RG, UN, UNCTAD, UNESCO, UNFICYP, UNIDO, UNMIS, UNOCI, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 68,86 tuoåi, xeáp thöù 161; nam 66,08 tuoåi, nöõ 71,78 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Hoà Titicaca (hoà cao nhaát theá giôùi, lôùn nhaát Nam Myõ), coâng vieân quoác gia Madidi, Salar de Uyuni, mieäng nuùi löûa Maragua,... BRAXIN Coäng hoøa lieân bang Braxin Federative Republic of Brazil Vò trí Naèm ôû Nam Myõ, coù bieân giôùi chung vôùi haàu heát caùc nöôùc Nam Myõ (tröø Chileâ vaø EÂcuaño), giaùp Ñaïi Taây Döông ôû phía ñoâng. Laø nöôùc lôùn nhaát ôû Nam Myõ vaø laø nöôùc duy nhaát noùi tieáng Boà Ñaøo Nha ôû chaâu Myõ. Ñòa hình Ña daïng vaø phöùc taïp, phaàn lôùn laø mieàn ñaát thaáp bò che phuû bôûi röøng Amadoân ôû mieàn Baéc; moät soá ñoàng baèng, ñoài, nuùi thaáp ôû phía nam, daõy nuùi cao naèm ven bieån Ñaïi Taây Döông.
CHAÂU MYÕ 125 Khí haäu Phaàn lôùn laø nhieät ñôùi, nhöng coù vuøng oân ñôùi ôû mieàn Nam. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 23-29oC, thaùng 7: 16-24oC. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 3.000 mm (ôû vuøng haï löu soâng Amadoân); 1.200 mm (ôû vuøng phía nam) vaø 500 mm (ôû vuøng phía ñoâng baéc). Dieän tích 8.515.770 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 204.259.812 ngöôøi Thuû ñoâ Braxilia (Brasilia), soá daân 4.073.720 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Sao Paulo, Rio de Janeiro, Salvador, Belo Horizonte,... Caùc daân toäc ngöôøi da traéng (47,7%), ngöôøi lai da traéng vaø da ñen (43,1%), ngöôøi da ñen (7,6%), ngöôøi chaâu AÙ (1,1%), ngöôøi baûn xöù (0,5%). Ngoân ngöõ chính tieáng Boà Ñaøo Nha, tieáng Taây Ban Nha, tieáng Ñöùc, tieáng Italia, tieáng Nhaät, tieáng Anh cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (73,6%), ñaïo Tin laønh (15,4%),... Ñôn vò tieàn teä real (BRL) HDI (2014): 0,755, xeáp thöù 75 Maõ ñieän thoaïi 55. Teân mieàn internet .br Quoác khaùnh 7-9 (1822) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 8-5-1989 Lòch söû Töø naêm 1500 ñeán ñaàu theá kyû XIX, Braxin laø thuoäc ñòa cuûa Boà Ñaøo Nha. Naêm 1822, Braxin giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaø tuyeân boá laø nöôùc coäng hoøa vaøo naêm 1889. Trong nhöõng naêm 1964-1989, chính quyeàn ñoäc taøi quaân söï thay nhau caàm quyeàn. Naêm 1989, öùng cöû vieân cuûa Ñaûng Phong traøo daân chuû truùng cöû toång thoáng, chaám döùt 25 naêm cheá ñoä ñoäc taøi quaân söï naém quyeàn. Töø giöõa thaäp nieân 1990, chính quyeàn thuoäc veà Ñaûng Xaõ hoäi daân chuû Braxin. Thaùng 10-2010, baø Ñima Ruùtxeùp truùng cöû Toång thoáng nhieäm kyø 2011-2014, laø nöõ toång thoáng ñaàu tieân ôû Braxin. Chính theå Coäng hoøa lieân bang Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng vaø Phoù Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu treân cuøng moät laù phieáu, nhieäm kyø 4 naêm.
126 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän, 3 thaønh vieân cuûa moãi bang hoaëc lieân khu ñöôïc baàu theo nguyeân taéc ña soá, nhieäm kyø 8 naêm; 1/3 vaø 2/3 thaønh vieân ñöôïc baàu luaân phieân 4 naêm moät laàn; Haï vieän ñöôïc baàu tröïc tieáp phaân boå theo tyû leä daân soá töøng bang, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao lieân bang. Cheá ñoä baàu cöû Töï nguyeän ñoái vôùi nhöõng ngöôøi töø 16 ñeán 18 tuoåi vaø treân 70 tuoåi; baét buoäc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi töø 18 tuoåi trôû leân ñeán döôùi 70 tuoåi. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 3,276 nghìn tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 0,1% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 16.200 USD Heä soá Gini (2012): 51,9, xeáp thöù 17 Ñöôøng saét (2014): 28.538 km. Ñöôøng boä (2010): 1.580.964 km. Ñöôøng thuûy (2012): 50.000 km. Caûng Ilha Grande (Gebig), Paranagua, Rio Grande, Santos, Sao Sebastiao, Tubarao. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá AfDB, FAO, G-15, G-20, G-24, G-77, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, Union Latina, UNITAR, UNMIL, UNMIS, UNMIT, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 73,53 tuoåi, xeáp thöù 129; nam 69,99 tuoåi, nöõ 77,25 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaùc Iguacu (lôùn thöù baûy theá giôùi), baûo taøng quoác gia, baûo taøng ngöôøi da ñoû (ñeàu ôû Rio de Janeiro), caùc baõi taém ven bieån,... CANAÑA Canada Vò trí Naèm ôû mieàn baéc luïc ñòa Baéc Myõ, giaùp bang Alaska (Hoa Kyø), Baéc Baêng Döông, Ñaïi Taây Döông, Hôïp chuùng quoác Hoa Kyø vaø Thaùi Bình Döông.
CHAÂU MYÕ 127 Laø nöôùc coù dieän tích lôùn thöù hai theá giôùi (sau nöôùc Nga); coù vò trí chieán löôïc giöõa Nga vaø Myõ qua tuyeán ñöôøng cöïc baéc; gaàn 90% soá daân taäp trung doïc theo 160 km bieân giôùi Myõ - Canaña. Ñòa hình Phaàn lôùn laø ñoàng baèng vôùi nuùi ôû phía taây vaø ñaát thaáp ôû phía ñoâng nam. Khí haäu Ña daïng, töø oân ñôùi ôû phía nam tôùi caän Baéc cöïc vaø Baéc cöïc ôû phía baéc. Nhieät ñoä trung bình thaùng 1: 35oC ôû phía baéc, 4oC ôû phía nam, thaùng 7: 21oC ôû phía nam, 4oC ôû phía baéc. Löôïng möa trung bình haèng naêm: 150 mm ôû phía baéc, 1.250 mm ôû vuøng Alaska vaø 2.500 mm ôû vuøng ven Thaùi Bình Döông. Dieän tích 9.984.670 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 35.099.836 ngöôøi Thuû ñoâ OÁttaoa (Ottawa), soá daân 1.305.810 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Toronto, Montreùal, Vancouver, Edmonton, Calgary,... Caùc daân toäc ngöôøi goác Anh (28%), ngöôøi goác Phaùp (23%), ngöôøi goác chaâu AÂu khaùc (15%), ngöôøi da ñoû (2%), caùc daân toäc khaùc (chuû yeáu laø ngöôøi chaâu AÙ, chaâu Phi, Araäp - 6%), ngöôøi lai (26%). Ngoân ngöõ chính tieáng Anh (chính thöùc) (58,8%), tieáng Phaùp (chính thöùc) (21,6%), ngoân ngöõ khaùc (19,6%). Toân giaùo ñaïo Thieân chuùa (40,6%), ñaïo Tin laønh (20,3%), ñaïo Cô ñoác (6,3%), ñaïo Hoài (3,2%), ñaïo Hinñu (1,5%), ñaïo Sikh (1,4%), ñaïo Phaät (1,2%), ñaïo Do Thaùi (1%), toân giaùo khaùc (0,6%), khoâng toân giaùo (23,9%). Ñôn vò tieàn teä ñoâla Canaña (CAD) HDI (2014): 0,913, xeáp thöù 9 Maõ ñieän thoaïi 1. Teân mieàn internet .ca Quoác khaùnh 1-7 (1867) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 21-8-1973 Lòch söû Nhöõng ngöôøi chaâu AÂu ñaàu tieân (trong ñoaøn thaùm hieåm cuûa Gioân Caboâtoâ) ñeán Canaña vaøo naêm 1497. Naêm 1605, ngöôøi Phaùp vaø naêm 1623 ngöôøi Anh ñaõ thieát laäp nhöõng laõnh ñòa thöïc daân ôû ñaây. Ngaøy 1-7-1867, Canaña giaønh ñöôïc ñoäc laäp töø ñeá quoác Anh.
128 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Chính theå Quaân chuû laäp hieán Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Nöõ hoaøng Anh, thoâng qua ñaïi dieän laø Toaøn quyeàn. Ñöùng ñaàu chính phuû Thuû töôùng. Baàu cöû Toaøn quyeàn do Nöõ hoaøng boå nhieäm döïa treân cô sôû ñeà nghò cuûa Thuû töôùng. Thuû lónh cuûa ñaûng hoaëc cuûa lieân minh chieám ña soá trong Haï vieän ñöôïc Toaøn quyeàn chæ ñònh laøm Thuû töôùng. Cô quan laäp phaùp Thöôïng vieän, thaønh vieân do Toaøn quyeàn boå nhieäm theo ñeà nghò cuûa Thuû töôùng, coù theå laøm vieäc cho ñeán 75 tuoåi; Haï vieän ñöôïc baàu tröïc tieáp theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø toái ña 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 1,596 nghìn tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 2,4% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 45.000 USD Heä soá Gini (2005): 32,1, xeáp thöù 110 Ñöôøng saét (2014): 77.932 km. Ñöôøng boä (2011): 1.042.300 km. Ñöôøng thuûy (2011): 636 km. Caûng Fraser River Port, Halifax, Hamilton, Montreal, Port- Cartier, Quebec City, Saint John (New Brunswick), Sept-Isles, Vancouver. Tham gia caùc toå chöùc quoác teá APEC, ARF, Australia Group, BIS, C, CDB, EAPC, EBRD, FAO, FATF, G-20, G-7, G-8, G-10, IADB, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICRM, IDA, IEA, IFAD, IFC, IHO, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, IOM, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, NAFTA, NATO, NEA, NSG, OAS, OECD, OIF, OPCW, OSCE, UN, UNAMID, UNCTAD, UNDOF, UNESCO, UNFICYP, UNHCR, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO,... Tuoåi thoï trung bình (öôùc tính 2015): 81,76 tuoåi, xeáp thöù 18; nam 79,15 tuoåi, nöõ 84,52 tuoåi. Danh lam thaéng caûnh Thaønh phoá Montreùal, caùc coâng vieân quoác gia,...
CHAÂU MYÕ 129 CHILEÂ Coäng hoøa Chileâ Republic of Chile Vò trí Naèm ôû phía taây nam luïc ñòa Nam Myõ, giaùp Peâru, Boâlivia, AÙchentina vaø Thaùi Bình Döông. Chileâ coù vò trí chieán löôïc treân caùc tuyeán ñöôøng bieån giöõa Ñaïi Taây Döông vaø Thaùi Bình Döông (eo Magienlaêng, keânh Beagle); sa maïc Atacama laø moät trong nhöõng vuøng khoâ nhaát treân theá giôùi. Ñòa hình Nuùi thaáp ôû ven bieån; thung luõng maøu môõ ôû trung taâm; daõy Andes nhaáp nhoâ ôû phía ñoâng. Khí haäu Khí haäu ña daïng; khí haäu sa maïc ôû phía baéc; khí haäu oân ñôùi maùt meû vaø aåm öôùt ôû phía nam, khí haäu Ñòa Trung Haûi ôû mieàn Trung. Nhieät ñoä trung bình: 12-22oC (ôû mieàn Baéc), 3-14oC (ôû mieàn Nam). Löôïng möa trung bình haèng naêm: 50mm (ôû mieàn Baéc), 3.000- 7.000mm (ôû mieàn Nam). Dieän tích 756.102 km2 Soá daân (öôùc tính thaùng 7-2015): 17.508.260 ngöôøi Thuû ñoâ Xantiagoâ (Santiago), soá daân 6.471.800 ngöôøi Caùc thaønh phoá lôùn Concepcion, Vina del Mar, Valpa Also,... Caùc daân toäc ngöôøi da traéng vaø ngöôøi lai (95,4%), ngöôøi Mapuche (4%), caùc nhoùm daân toäc khaùc (0,6%). Ngoân ngöõ chính tieáng Taây Ban Nha (chính thöùc); tieáng Mapudungun, tieáng Ñöùc, tieáng Anh cuõng ñöôïc söû duïng. Toân giaùo khoaûng 84% soá daân theo ñaïo Thieân chuùa, toân giaùo khaùc (3,4%), khoâng toân giaùo (11,5%), khoâng xaùc ñònh (1,1%). Ñôn vò tieàn teä peso Chileâ (CLP) HDI (2014): 0,832, xeáp thöù 42 (ñöùng ñaàu caùc nöôùc Myõ Latinh) Maõ ñieän thoaïi 56. Teân mieàn internet .cl Quoác khaùnh 18-9 (1810) Laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Vieät Nam 25-3-1971
130 CÁC NƯỚC VÀ MỘT SỐ LÃNH THỔ TRÊN THẾ GIỚI... Lòch söû Tröôùc khi Magienlaêng ñeán Chileâ (1520), treân laõnh thoå naøy ñaõ coù nhieàu boä laïc cuûa ngöôøi Inñioâ sinh soáng. Naêm 1535, thöïc daân Taây Ban Nha ñeán Chileâ, nhöng ñeán naêm 1553 môùi chieám ñöôïc 2/3 laõnh thoå. Khi Phaùp chieám Taây Ban Nha, taïo ñieàu kieän cho phong traøo giaûi phoùng daân toäc ôû Myõ Latinh. Naêm 1810, Chileâ tuyeân boá töï trò trong khuoân khoå cuûa Taây Ban Nha. Naêm 1818, chính quyeàn thöïc daân Taây Ban Nha bò laät ñoå, chính phuû daân toäc cuûa Chileâ ñöôïc thaønh laäp. Cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, tö baûn Anh, Ñöùc, Myõ xaâm nhaäp saâu vaøo neàn kinh teá Chileâ, luõng ñoaïn tình hình chính trò ôû nöôùc naøy. Trong cuoäc baàu cöû naêm 1970, Xanvaño Agienñeâ thaéng cöû, trôû thaønh toång thoáng. Ngaøy 11-9- 1973, A. Ugaùcteâ Pinoâcheâ laøm ñaûo chính, thieát laäp cheá ñoä ñoäc taøi. Naêm 1989, cuoäc baàu cöû daân chuû ñaàu tieân keå töø naêm 1970 ñöôïc toå chöùc ñeå baàu chính phuû môùi thay theá chính phuû cuûa Pinoâcheâ. Chính theå Coäng hoøa Cô quan haønh phaùp Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû Toång thoáng. Baàu cöû Toång thoáng ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan laäp phaùp Quoác hoäi goàm hai vieän: Thöôïng vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 8 naêm; Haï vieän ñöôïc baàu theo phoå thoâng ñaàu phieáu, nhieäm kyø 4 naêm. Cô quan tö phaùp Toøa aùn toái cao. Cheá ñoä baàu cöû Töø 18 tuoåi trôû leân, phoå thoâng ñaàu phieáu vaø baét buoäc. GDP theo PPP (öôùc tính 2014): 410,9 tyû USD Tyû leä taêng GDP thöïc teá (öôùc tính 2014): 1,9% GDP bình quaân ñaàu ngöôøi theo PPP (öôùc tính 2014): 23.100 USD Heä soá Gini (2009): 52,1, xeáp thöù 15 Ñöôøng saét (2014): 7.281,5 km. Ñöôøng boä (2010): 77.764 km. Caûng Coronel, Huasco, Lirquen, Puerto Ventanas, San Antonio, San Vicente, Valparaiso.