Tín ngưỡng Thủy thần và tác động của Tam giáo

<br /> VÕ PHѬѪNG LAN(*)<br /> <br /> TÍN NGѬӤNG THӪY THҪN<br /> VÀ TÁC ĈӜNG CӪA TAM GIÁO<br /> (Nghiên cӭu trѭӡng hӧp chùa Yên Phú, Liên Ninh, Thanh Trì, Hà Nӝi)<br /> Tóm tҳt: Bài vi͇t phân tích s͹ tác ÿ͡ng cͯa Tam giáo (Ph̵t giáo,<br /> Nho giáo, Ĉ̩o giáo) vͣi tín ng˱ͩng Thͯy th̯n ͧ chùa (và ÿình)<br /> làng Yên Phú, xã Liên Ninh, huy͏n Thanh Trì, thành ph͙ Hà N͡i,<br /> m͡t ÿ͓a danh n̹m ͧ phía nam Kinh thành Thăng Long x˱a, khu<br /> v͹c r̭t ÿ̵m ÿ̿c lo̩i hình tín ng˱ͩng này.<br /> Tӯ khóa: tín ng˱ͩng Thành hoàng, tín ng˱ͩng dân gian, tín<br /> ng˱ͩng Thͯy th̯n, Tam giáo, Ph̵t giáo, Nho giáo, Ĉ̩o giáo, chùa<br /> Yên Phú.<br /> 1. Dүn nhұp<br /> Chùa Yên Phú (tên chӳ là Thanh Vân Cә Tӵ và Khánh Hѭng Tӵ), tӑa<br /> lҥc tҥi xóm Dѭӟi, thôn Yên Phú (tên Nôm là làng Tráng), xã Liên Ninh,<br /> huyӋn Thanh Trì, phía nam thành phӕ Hà Nӝi. Chùa thӡ Phұt và Thái bà<br /> Phѭѫng Dung, mӝt tu sƭ Phұt giáo ÿã tham gia cuӝc khӣi nghƭa Hai Bà<br /> Trѭng cùng hai ngѭӡi con nuôi là Trung VNJ và Ĉài LiӋu, vӕn là thӫy<br /> thҫn, ÿѭӧc thӡ ӣ miӃu làng, sau ÿѭӧc phӕi thӡ tҥi chùa.<br /> Chùa hiӋn còn lѭu giӳ ÿѭӧc mӝt sӕ thѭ tӏch Hán Nôm, ÿһc biӋt là bҧn<br /> Thҫn tích Yên Phú T͹ (ÿѭӧc sao lҥi vào năm Thành Thái thӭ 7, 1905).<br /> Thҫn tích kӇ vӅ Thái bà Phѭѫng Dung xuҩt gia tu Phұt, mѫ thҩy Thӫy<br /> thҫn giáng xuӕng trҫn xin làm con, sau nhһt ÿѭӧc hai quҧ trӭng rҳn, nӣ<br /> thành hai con trai là Trung VNJ và Ĉài LiӋu. Hai ông ÿánh giһc Tô Ĉӏnh<br /> rӗi hóa ӣ sông Tô Lӏch, ÿѭӧc thӡ làm thҫn Thành hoàng làng Yên Phú.<br /> Ĉây là mӝt trong rҩt nhiӅu truyӅn thuyӃt vӅ thӫy thҫn, mà sӵ tích và hành<br /> trҥng biӃn ÿәi vô cùng phong phú lѭu hành khҳp vùng châu thә Bҳc Bӝ.<br /> 2. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn vӟi Phұt giáo<br /> Buәi ÿҫu nӅn văn minh nhân loҥi, ngѭӡi nguyên thӫy không nhӳng<br /> thҫn thánh hóa các hiӋn tѭӧng thiên nhiên khӫng khiӃp (Mһt Trӡi, Mһt<br /> *<br /> <br /> . NCV., ViӋn Nghiên cӭu Tôn giáo, ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc xã hӝi ViӋt Nam.<br /> <br /> <br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> Trăng, mѭa gió, sҩm chӟp, hӗng thӫy,...), mà còn thҫn linh hóa nhӳng<br /> cҧnh quan riêng biӋt trên mһt ÿҩt nѫi hӑ cѭ trú (sông biӇn, núi rӯng). Hӑ<br /> cho rҵng, ÿó là nѫi thҫn linh tө hӝi. Thұm chí, mӝt cây to, mӝt hòn ÿá<br /> lӟn, mӝt hӗ nhӓ,... cNJng có thҫn, có thӇ cҧm nhұn ÿѭӧc. Sӕng phө thuӝc<br /> vào thiên nhiên, con ngѭӡi nguyên thӫy kính trӑng và thӡ phөng nhӳng<br /> lӵc lѭӧng tӵ nhiên ÿó. Tӝc ngѭӡi nào trên thӃ giӟi cNJng nhѭ vұy. DiӋn<br /> mҥo ÿһc trѭng cӫa tín ngѭӥng thҫn linh ӣ mӛi tӝc ngѭӡi phө thuӝc vào<br /> ÿһc ÿiӇm thiên nhiên, khí hұu vùng miӅn, phѭѫng cách tӗn tҥi, tâm lý dân<br /> cѭ và ÿһc ÿiӇm cҩu trúc xã hӝi.<br /> Châu thә Bҳc Bӝ, vùng lõi cӫa văn minh Ĉҥi ViӋt, là mӝt trong nhӳng<br /> khu vӵc trӗng lúa nѭӟc sӟm. Khҧo cә hӑc cho rҵng, cây lúa ÿã xuҩt hiӋn<br /> tҥi khu vӵc này cách ÿây khoҧng 5.000 năm. Trong quá trình ngѭӡi<br /> nguyên thӫy chuyên săn bҳn và hái lѭӧm di chuyӇn dҫn xuӕng miӅn<br /> trung du và ÿӗng bҵng Bҳc Bӝ, viӋc trӗng lúa ÿҫu tiên diӉn ra ӣ nhӳng<br /> vùng chân núi, nѫi các con sông ÿә ra vùng ÿҩt thҩp. ViӋc canh tác lúa<br /> nѭӟc thӵc sӵ phát triӇn khi ÿoàn ngѭӡi xuӕng ÿӃn vùng ÿӗng bҵng phù sa<br /> màu mӥ, vùng ven biӇn, sông ngòi chҵng chӏt. Ĉѫn vӏ sҧn xuҩt cѫ sӣ là<br /> các gia ÿình quҫn tө thành cӝng ÿӗng làng xã giӳa nhӳng cánh ÿӗng lúa<br /> nѭӟc rӝng lӟn. Tín ngѭӥng thҫn linh cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi ViӋt cә canh<br /> tác lúa nѭӟc ÿѭѫng nhiên phҧi gҳn liӅn vӟi ÿҩt ÿai, các nguӗn nѭӟc và<br /> thӡi tiӃt mѭa nҳng.<br /> Ĉӏa bàn thӫ ÿô Hà Nӝi và vùng lân cұn, Thӫy thҫn gҳn vӟi sông Tô<br /> Lӏch và vùng ÿҫm hӗ kéo dài mӝt vӋt tӯ huyӋn Tӯ Liêm ÿӃn huyӋn<br /> Thanh Trì. Phía nam kinh thành Thăng Long xѭa là nѫi sông hӗ rӝng lӟn,<br /> Thanh Trì là vùng thҩp cӫa túi nѭӟc ÿó. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn rҩt phә<br /> biӃn ӣ khu vӵc này. Thҫn tích Yên Phú Tӵ viӃt vӅ sӵ xuҩt hiӋn cӫa Thӫy<br /> thҫn nhѭ sau:<br /> “(Phѭѫng Dung) Ӣ ÿó (Thanh Vân Tӵ) vӯa tròn mӝt năm. Ngày nӑ,<br /> bà (Thái bà) ÿӃn bӃn sông Kim Ngѭu tҳm. Lúc này, Mһt Trӡi chѭa ÿӭng<br /> bóng, ngѭӟc mҳt lên thҩy mӝt ÿám mây lành sà xuӕng cuӕn lҩy thân thӇ.<br /> Kinh hãi, bà chҥy vӅ chùa. Ĉêm hôm ҩy, bà nҵm mӝng thҩy mӝt tѭӟng<br /> quân mһc áo gҩm, ÿeo ngӑc châu, thân thӇ kǤ dӏ tӯ dѭӟi nѭӟc ÿi lên, tӵ<br /> xѭng là quan Thӫy thҫn và nói vӟi bà rҵng: Nhà ngѭѫi ÿӭc dày, lӋnh cho<br /> hai Thӫy thҫn ÿҫu thai xuӕng làm con nên chӟ có lo lҳng vӅ ÿiӅu ÿó. Nói<br /> rӗi, vӏ thҫn lên thuyӅn rӗng, bay trên không mà biӃn mҩt. TӍnh lҥi, bà chӍ<br /> cho là mӝt giҩc mӝng kǤ lҥ. Ngày hôm sau, khi ÿi qua miӃu, Thái bà thҩy<br /> <br /> 110<br /> <br /> 9} 3KɉɇQJ /DQ 7tQ QJɉ͡QJ WKXͷ WKɤQ«<br /> <br /> <br /> <br /> trѭӟc miӃu có hai quҧ trӭng rҩt lӟn, bèn mang vӅ chùa. Bӛng tӯ hai trӭng<br /> phát ra tiӃng vang nhѭ sҩm dұy (ÿó là ngày 22 tháng 4 năm Quý Tӷ),<br /> trӭng tách vӓ và xuҩt hiӋn hai vӏ ÿҫu ngѭӡi mình rҳn, da có có vҧy giáp,<br /> tѭӟng mҥo kǤ lҥ, thiên tѭ to lӟn, biӃt ÿó là Thӫy thҫn xuҩt thӃ. Các cө<br /> phө lão và dân làng Yên Phú nghe vӅ sӵ viӋc kǤ lҥ ҩy thì cùng nhau kéo<br /> ÿӃn chùa. Hai vӏ thҫn liӅn nói vӟi các phө lão rҵng: Anh em chúng tôi<br /> vӕn là Thӫy thҫn mà các ông thӡ phөng lâu nay, mӝt ngѭӡi tên là Trung<br /> VNJ, mӝt ngѭӡi tên là Ĉài LiӋu. Nay phөng mӋnh Thiên ÿình giáng sinh<br /> ÿӇ giúp ÿӥ cho ÿҩt nѭӟc. Các vӏ phө lão và nhân dân ÿӅu tӓ ta cung kính<br /> hành lӉ và tҩu lên rҵng: Làng chúng tôi quҧ là có thӡ các vӏ Thӫy thҫn có<br /> tên nhѭ vұy! Bèn hành lӉ bái tҥ và xin nhұn làm bӅ tôi. ThӃ là hai ông<br /> ÿѭӧc Thái bà nuôi dѭӥng”(1).<br /> Theo thҫn tích trên, ÿҫu Công nguyên, làng Yên Phú ÿã có miӃu thӡ<br /> thҫn và chùa thӡ Phұt. Phұt giáo và tín ngѭӥng bҧn ÿӏa ÿã hӝi ngӝ, bà mҽ<br /> Phѭѫng Dung, mӝt tu sƭ Phұt giáo ÿã thu nhұn và nuôi nҩng hai rҳn thҫn<br /> (thӫy thҫn).<br /> Mӝt sӕ nghiên cӭu gҫn ÿây cho rҵng, Phұt giáo có mһt ӣ nѭӟc ta vào<br /> thӡi Hùng Vѭѫng. Nhӳng Phұt tӱ ÿҫu tiên là Chӱ Ĉӗng Tӱ và công chúa<br /> Tiên Dung(2). Phұt giáo là tôn giáo có quá trình truyӅn bá hòa bình. Phұt<br /> giáo có thӇ dӉ dàng giao thoa vӟi văn hóa bҧn ÿӏa tҥo nên nhӳng tín<br /> ngѭӥng ÿһc sҳc. Sӵ gһp gӥ giӳa Phұt giáo vӟi tín ngѭӥng nông nghiӋp<br /> bҧn ÿӏa vùng Dâu ÿã hình thành dòng Phұt giáo dân gian vӟi hӋ thӕng Tӭ<br /> Pháp (Thҫn - Phұt) tӗn tҥi bӅn vӳng cho tӟi ngày nay. TiӃp nhұn tôn giáo<br /> mӟi tӯ vӏ tu sƭ Phұt giáo nѭӟc ngoài là mӝt phө nӳ bình dân tên là Man<br /> Nѭѫng. Bà ÿã trӣ thành Phұt Mүu, mҽ cӫa bӕn vӏ nӳ thҫn tӵ nhiên Phұt<br /> hóa là Pháp Vân, Pháp VNJ, Pháp Lôi, Pháp ĈiӋn và Thҥch Quang Phұt.<br /> Tín ngѭӥng Tӭ Pháp ÿã hӝi tө vào nó Phұt giáo, Shiva giáo, tín ngѭӥng<br /> nông nghiӋp, tөc thӡ ÿá, thӡ cây, tín ngѭӥng phӗn thӵc bҧn ÿӏa cùng tâm<br /> thӭc sùng kính ngѭӡi mҽ cӫa tӝc ViӋt.<br /> Theo thҫn tích chùa Yên Phú, khoҧng ÿҫu Công nguyên, tҥi làng Yên<br /> Phú ÿã có chùa và ngѭӡi tu hành Phұt, sӟm hѫn Phұt giáo ӣ vùng Dâu<br /> thӡi Sƭ NhiӃp gҫn 200 năm. NӃu nhìn nhұn Phұt giáo ÿã ÿӃn nѭӟc ta vào<br /> cuӕi thӡi Hùng Vѭѫng vӟi hai Phұt tӱ là Chӱ Ĉӗng Tӱ và công chúa Tiên<br /> Dung, thì có thӇ vào ÿҫu Công nguyên, Phұt giáo ÿã có mһt tҥi làng Yên<br /> Phú. NӃu vұy, chùa Yên Phú có lӁ thuӝc vào loҥi cә xѭa nhҩt. Tѭѫng tӵ,<br /> thӫy thҫn ÿã ÿѭӧc thӡ cúng trѭӟc ÿó rҩt lâu.<br /> <br /> 111<br /> <br /> <br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> NhiӋm vө cӫa thӫy thҫn là ÿiӅu hòa nguӗn nѭӟc nuôi cây lúa, nguӗn<br /> sӕng cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi ViӋt cә. Thҫn tích chùa Yên Phú chép: “Thӡi<br /> gian ÿó, trӡi hành hҥn hán, cây cӕi ÿӅu chӃt khô, lұp tӭc hai ông (Trung<br /> VNJ và Ĉài LiӋu) truyӅn dân làng lұp ÿàn ÿӇ cҫu âm dѭѫng trӡi ÿҩt. Vӯa<br /> cҫu ÿѭӧc mӝt lúc, bӛng thҩy trӡi ÿҩt u ám, giӳa ban ngày mà tӵa nhѭ<br /> ÿêm, mѭa gió lӟn nәi lên khҳp cҧ mӝt vùng rӝng, ruӝng ÿӗng ÿҫy nѭӟc,<br /> năm ÿó ÿѭӧc mùa lӟn. Tӯ ÿó nhân dân yên әn làm ăn, dùng ÿӭc ÿӇ phөc<br /> vө hai ông”(3).<br /> Tә Âu Cѫ - Lҥc Long Quân có trăm ngѭӡi con chia nhau cai quҧn núi<br /> sông, tӯ ÿó hình thành hai hӋ sѫn thҫn và thӫy thҫn khai triӇn khҳp vùng<br /> trung du ÿӗng bҵng sông Hӗng, sông Mã. Các vӏ thҫn có thӇ ÿҫu thai làm<br /> con cái các gia ÿình phàm trҫn ÿӇ giúp ÿӥ cho ÿҩt nѭӟc, nhà nào có phúc<br /> tҩt sӁ ÿѭӧc hѭӣng. Tҥi ÿây, chen vào tín ngѭӥng thҫn linh có dҩu ҩn cӫa<br /> tѭ tѭӣng Luân hӗi, Ӭng thân Bӗ Tát cӫa Phұt giáo Ĉҥi thӯa(4). Thӫy thҫn<br /> thѭӡng xuҩt hiӋn dѭӟi dҥng giao long, thuӗng luӗng, rҳn, giҧi, cá chép ÿӇ<br /> cӭu dân khӓi tai hӑa. DiӋn phân bӕ cӫa thӫy thҫn dҥng rҳn phә biӃn toàn<br /> bӝ Ĉӗng bҵng Bҳc Bӝ, ÿұm ÿһc nhҩt là tӍnh Hà Ĉông cNJ, vӟi truyӅn<br /> thuyӃt vӅ nhӳng vӏ thӫy thҫn nәi tiӃng nhѭ: Linh Lang ÿҥi vѭѫng (vӏ thҫn<br /> trҩn phía Tây cӫa Kinh thành Thăng Long xѭa); Trѭѫng Hӕng và Trѭѫng<br /> Hát (các vӏ thӫy thҫn sông Nhѭ NguyӋt phía Bҳc cӫa Kinh thành Thăng<br /> Long xѭa); ông Dài và ông Cөt (cһp thӫy thҫn ÿê ÿiӅu chӕng lөt ÿѭӧc thӡ<br /> ӣ nhiӅu làng ven sông Cҫu); ngѭӡi hӑc trò cӫa Chu Văn An ÿã vì nghƭa<br /> thҫy trò mà hy sinh thân mình cӭu dân khӓi nҥn hҥn hán,v.v... Các vѭѫng<br /> triӅu ÿӝc lұp Ĉҥi ViӋt cNJng thӡ thӫy thҫn ӣ cҩp quӕc gia. Năm Thiên<br /> Phúc thӭ 6 (985) Lê Hoàn ÿӏnh lӉ ÿua thuyӅn mùa thu hҵng năm(5). Năm<br /> Thuұn Thiên thӭ 2 (1011), Lý Công Uҭn vӯa lên ngôi, kiӃn thiӃt thành<br /> Thăng Long: xây dӵng cung ÿiӋn, chùa chiӅn, ÿӅn quán, nhà vua cNJng<br /> cho dӵng ÿiӋn Hàm Quang ӣ bӃn sông Lô(6) ÿӇ vua xem hӝi ÿua thuyӅn<br /> vào tháng 7, 8 hҵng năm: “Năm ҩy, trong thành bên tҧ dӵng cung Thái<br /> Thanh, bên hӳu dӵng chùa Vҥn TuӃ, làm kho Trҩn Phúc. Ngoài thành<br /> dӵng chùa Tӭ Ĉҥi Thiên Vѭѫng và các chùa Cҭm Y, Long Hѭng, Thánh<br /> Thӑ. Dӵng ÿiӋn Hàm Quang ӣ bӃn sông Lô”(7).<br /> Nhѭ vұy, ÿӗng thӡi vӟi các công trình Phұt giáo, Ĉҥo giáo, mӝt sӕ cѫ<br /> sӣ thӡ tӵ tín ngѭӥng Thӫy thҫn cNJng ÿѭӧc xây dӵng trên bӃn sông Hӗng<br /> ngay bên Kinh thành Thăng Long có hӝi ÿua thuyӅn, nhà vua ÿӃn xem.<br /> ViӋc vua ÿӃn ÿiӋn Hàm Quang xem hӝi ÿua thuyӅn vào mùa thu hҵng<br /> <br /> 112<br /> <br /> 9} 3KɉɇQJ /DQ 7tQ QJɉ͡QJ WKXͷ WKɤQ«<br /> <br /> <br /> <br /> năm ÿѭӧc sách Ĉ̩i Vi͏t s͵ ký toàn th˱ ghi lҥi khá ÿӅu ÿһn thӡi Lý - Trҫn<br /> và các thӡi sau ÿó. Tҥ Chí Ĉҥi Trѭӡng nhұn ÿӏnh: “Vai trò cӫa sông nѭӟc<br /> ÿã ÿӇ dҩu vӃt sâu ÿұm ÿӕi vӟi hoҥt ÿӝng cӫa các chính quyӅn tӯ thӃ kӹ<br /> X... LӉ ÿua thuyӅn hҵng năm cӫa dân chúng không phҧi là mӝt cuӝc vui,<br /> mà là mӝt sinh hoҥt tín ngѭӥng nhҵm bҧo ÿҧm cuӝc sӕng thѭӡng ngày<br /> dѭӟi sӵ bҧo trӧ cӫa thҫn linh”(8).<br /> 3. Tín ngѭӥng Thӫy thҫn vӟi Nho giáo<br /> ThӃ kӹ X là thӡi kǤ cao trào giành ÿӝc lұp vӟi các triӅu Ngô, Ĉinh,<br /> TiӅn Lê ÿҫy biӃn ÿӝng. Ĉҫu thӃ kӹ XI, các tѭӟng lƭnh quân sӵ phӕi hӧp<br /> vӟi giӟi trí thӭc Phұt giáo ÿѭa hӑ Lý lên ngôi, lұp ra vѭѫng triӅu phong<br /> kiӃn ViӋt әn ÿӏnh ÿҫu tiên, kéo dài 215 năm (1010 - 1225). Ĉҥi ViӋt sau<br /> ÿó ÿѭӧc các vѭѫng triӅu phong kiӃn Trҫn, Hӗ, Lê, Mҥc, Lê - Trӏnh, Tây<br /> Sѫn, NguyӉn tiӃp nӕi, phân chia cai quҧn cho ÿӃn nӱa ÿҫu thӃ kӹ XX,<br /> song song tӗn tҥi vӟi ÿӃ quӕc phong kiӃn Trung Hoa. NӅn ÿӝc lұp căn<br /> bҧn giӳ vӳng ÿѭӧc là nhӡ vào lòng yêu nѭӟc và bҧn lƭnh văn hóa.<br /> Các vѭѫng triӅu ÿӝc lұp ÿӅu cai trӏ qua bӝ máy hành chính theo mô<br /> hình nhà nѭӟc phong kiӃn Trung Hoa, mà cѫ sӣ lý luұn là Nho giáo.<br /> Thҫn hӑc Nho giáo cho vua là Thiên tӱ (con Trӡi), có quyӅn chӫ tӇ bách<br /> thҫn. Tín ngѭӥng thҫn linh phҧn ánh tâm tѭ nguyӋn vӑng cӫa ngѭӡi dân.<br /> ĈӇ thu phөc lòng ngѭӡi, tұp trung và cӫng cӕ quyӅn lӵc, các vѭѫng triӅu<br /> ÿӅu phҧi quan tâm và chia sҿ thӃ giӟi tâm linh ÿó. Trong thӡi kǤ phong<br /> kiӃn, tѭ tѭӣng Nho giáo, thiӃt chӃ nhà nѭӟc Nho giáo ÿã liên tөc tác ÿӝng<br /> vào thӃ giӟi thҫn linh cӫa dân chúng. Cho ÿӃn nay, dӵa vào nhӳng tѭ liӋu<br /> có ÿѭӧc, các nhà nghiên cӭu cho rҵng, lҫn khҧo khóa phong thҫn sӟm<br /> nhҩt ÿѭӧc biӃt cӫa các vѭѫng triӅu ÿӝc lұp là thӡi vua Lê Hoàn, khoҧng<br /> niên hiӋu Thiên Phúc (980 - 988). Sau ÿó, các vѭѫng triӅu Lý, Trҫn, Lê,<br /> NguyӉn ÿӅu cӕ gҳng quy tө và kiӇm soát thӃ giӟi thҫn linh bҵng viӋc<br /> phong thҫn, ban sҳc. Vӟi phong kiӃn Nho giáo, thӃ giӟi bách thҫn ngày<br /> càng bӏ thӃ quyӅn cѭѫng tӓa.<br /> Tӯ triӅu Lê, Nho giáo trӣ thành hӋ tѭ tѭӣng chính thӕng. Phұt giáo,<br /> tӯng là tѭ tѭӣng chӫ lѭu thӡi Lý - Trҫn, ÿӃn giai ÿoҥn này thoái lui trên<br /> trѭӡng chính trӏ, trӣ vӅ sӕng trong dân gian. Trѭӟc ÿó, các triӅu Ĉinh,<br /> TiӅn Lê, Lý, Trҫn ÿӅu phong thҫn, ÿӇ cho các làng thӡ cúng nhѭ xѭa.<br /> ViӋc thӡ thҫn trong dân vүn còn tѭѫng ÿӕi ÿӝc lұp vӟi chính quyӅn.<br /> ĈӃn thӡi Lê, quá trình cҧi tҥo bách thҫn theo tinh thҫn Nho giáo tăng<br /> <br /> 113<br /> <br />