Tình hình nghiên cứu về Sanyutei Encho - Nhà văn hóa lớn thời Minh Trị

T×NH H×NH NGHI£N CøU VÒ SANYUTEI ENCHO -<br /> NHµ V¡N HãA LíN THêI MINH TRÞ<br /> <br /> nguyÔn D−¬ng ®ç quyªn(*)<br /> <br /> Trong lÜnh vùc nghiªn cøu NhËt B¶n, c¶i c¸ch thêi Minh TrÞ Duy t©n<br /> (Meiji Isshin) lµ mét ®Ò tµi lu«n ®−îc c¸c häc gi¶ ngoµi NhËt B¶n quan<br /> t©m, ®Æc biÖt víi c¸c quèc gia ch©u ¸ ®i sau nh− ViÖt Nam. MÆc dÇu vËy,<br /> nh÷ng nghiªn cøu ë ViÖt Nam vÒ thêi kú nµy hÇu nh− chØ míi dõng l¹i ë<br /> mét sè lÜnh vùc nh− thÓ chÕ, gi¸o dôc, kinh tÕ… VÒ ph−¬ng diÖn x· héi, c¸c<br /> nghiªn cøu còng míi chØ chó ý ®Õn vai trß cña lùc l−îng tinh hoa mµ Ýt<br /> xem xÐt nh÷ng biÕn chuyÓn ®a chiÒu ë tÇng s©u x· héi - nguyªn nh©n s©u<br /> xa dÉn tíi thµnh c«ng toµn diÖn vµ còng lµ thùc chÊt cña qu¸ tr×nh hiÖn<br /> ®¹i hãa NhËt B¶n. Bµi viÕt nµy cung cÊp c¸i nh×n tæng quan t×nh h×nh<br /> nghiªn cøu vÒ Sanyutei Encho, nhµ v¨n hãa lín, mét ®¹i diÖn cña tÇng líp<br /> thÞ d©n, ®ång thêi lµ ®¹i diÖn cña nÒn nghÖ thuËt ®¹i chóng thêi Minh TrÞ.<br /> Qua ®ã, bµi viÕt cho thÊy viÖc nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa nghÖ<br /> thuËt ®¹i chóng NhËt B¶n thêi Minh TrÞ, bªn c¹nh c¸c môc ®Ých trùc tiÕp,<br /> c¸c häc gi¶ cßn cã thÓ t×m thÊy mét c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa, gãp phÇn lý gi¶i<br /> møc ®é toµn diÖn vµ s©u s¾c cña cuéc chuyÓn m×nh vÜ ®¹i tõ mét x· héi l¹c<br /> hËu ¸ §«ng sang mét quèc gia cã v¨n minh ph−¬ng T©y ®Ønh cao vµ v¨n<br /> hãa ®Ëm chÊt truyÒn thèng.<br /> <br /> <br /> ièng nh− nhiÒu n−íc ch©u ¸, NhËt chóng lµ ®iÒu ®−îc coi träng vµ ngµy<br /> G B¶n b−íc vµo thêi hiÖn ®¹i tr−íc sù cµng tá ra lµ cã ý nghÜa. *<br /> gâ cöa c−ìng b¸ch cña v¨n minh ph−¬ng Ngµy nay, t¹i B¶o tµng Edo-Tokyo<br /> T©y cïng hµng lo¹t hiÖp −íc bÊt b×nh ë Tokyo, n¬i tr−ng bµy vÒ lÞch sö ph¸t<br /> ®¼ng vµ nguy c¬ x©m l−îc. ChÝnh quyÒn triÓn cña ®« thÞ Edo - Tokyo, ng−êi ta<br /> Duy t©n non trÎ ®· sím x¸c ®Þnh môc phôc dùng mét m« h×nh Yose - r¹p h¸t<br /> tiªu “häc tËp, ®uæi kÞp vµ v−ît ph−¬ng ®¹i chóng thÞnh hµnh trong thêi Edo-<br /> T©y”, tiÕn hµnh hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc Minh TrÞ. Rakugo - KÓ chuyÖn-tÊu nãi<br /> mét c¸ch toµn diÖn vµ m¹nh mÏ, nhê ®éc diÔn, mét h×nh thøc biÓu diÔn chñ<br /> vËy mµ gi÷ ®−îc nÒn ®éc lËp vµ x¸c lËp ®¹o cña r¹p Yose, sau h¬n 400 n¨m vÉn<br /> vÞ thÕ quèc tÕ kh«ng l©u sau ®ã. Trong bÒn bØ tån t¹i, ®éc ®¸o vµ sinh ®éng<br /> lÜnh vùc v¨n hãa, viÖc hiÖn ®¹i hãa nghÖ trong ®êi sèng nghÖ thuËt vµ gi¶i trÝ<br /> thuËt ®¹i chóng, hay t×m kiÕm nh÷ng NhËt B¶n hiÖn ®¹i. Trong thêi CËn ®¹i,<br /> ph−¬ng thøc biÓu hiÖn míi, còng nh−<br /> n©ng cao n¨ng lùc th−ëng thøc cña c«ng (*)<br /> ThS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi.<br /> T×nh h×nh nghiªn cøu… 27<br /> <br /> r¹p Yose vµ Rakugo lµ kh«ng gian båi Tokyo, cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña Encho,<br /> ®¾p tri thøc - v¨n hãa thÞ d©n míi cña trªn thùc tÕ, g¾n bã vµ ph¶n ¸nh nh÷ng<br /> Tokyo. Rakugo còng lµ chÊt xóc t¸c cña ®æi thay thêi Minh TrÞ.<br /> phong trµo Tù do - d©n quyÒn ph¸t triÓn Encho ®−îc vinh danh lµ Dai-Encho<br /> m¹nh ë thêi kú nµy. (§¹i Encho), nghÖ danh duy nhÊt ch−a<br /> ë ViÖt Nam, trong c¸c nghiªn cøu nghÖ sÜ hËu thÕ nµo cã thÓ ®¹t tíi. ë<br /> vÒ lÞch sö thêi Minh TrÞ, ®Æc ®iÓm vµ vai thêi chuyÓn giao Edo - Minh TrÞ, «ng lµ<br /> trß cña nghÖ thuËt ®¹i chóng, trong ®ã ng−êi cã c«ng ®−a Rakugo tõ vÞ trÝ<br /> cã Rakugo vÉn ch−a ®−îc biÕt ®Õn. Bªn khiªm nh−êng trë thµnh mét lo¹i h×nh<br /> c¹nh ®ã, viÖc nghiªn cøu c¸c ch©n dung nghÖ thuËt thÞ d©n thÞnh hµnh nhÊt,<br /> thêi ®¹i Minh TrÞ cßn qu¸ Ýt. ChØ mét sè v−ît c¶ kÞch Kabuki, vµ lµ ng−êi tiªn<br /> nhµ t− t−ëng - c¶i c¸ch ®−îc biÕt ®Õn phong trong s¸ng t¹o Rakugo hiÖn ®¹i<br /> nh− Fukuzawa Yukichi hay ®¹i v¨n hµo víi khèi l−îng t¸c phÈm ®å sé, ®Ønh<br /> Natsume Soseki. Víi c¸c t¸c gia nµy, c¸c cao(*). C¸c t¸c phÈm Rakugo ®−îc tËp<br /> c«ng tr×nh th−êng míi chØ giíi thiÖu hîp trong “Encho toµn tËp” - toµn tËp<br /> ch©n dung hay dÞch c¸c tr−íc t¸c. ViÖc duy nhÊt cña giíi Rakugo. Tõ n¨m 2000,<br /> ®¸nh gi¸ s©u vai trß cña mçi c¸ nh©n ®ã c«ng tr×nh nµy tiÕp tôc ®−îc bæ sung,<br /> trong bèi c¶nh x· héi NhËt B¶n ®−¬ng kh¼ng ®Þnh søc hÊp dÉn l©u bÒn cña<br /> thêi cßn nhiÒu h¹n chÕ(*). Th«ng qua kho tµng s¸ng t¸c cña Encho sau h¬n<br /> kh¶o cøu t×nh h×nh nghiªn cøu vÒ 100 n¨m «ng qua ®êi. Encho lµ nghÖ sÜ<br /> Sanyutei Encho, bµi viÕt chØ ra r»ng, ®Çu tiªn cã mµn diÔn ®−îc chän ®Ó thö<br /> hiÖn ®¹i hãa nghÖ thuËt ®¹i chóng ë nghiÖm tèc ký (mét kü thuËt ph−¬ng<br /> NhËt B¶n thêi Minh TrÞ ®· t¹o ra T©y hiÖn ®¹i ®−îc du nhËp tõ ®Çu thêi<br /> nh÷ng biÕn chuyÓn to lín vÒ thÞ hiÕu, Minh TrÞ). T¸c phÈm cña Encho ngay tõ<br /> nhËn thøc vµ ®êi sèng tinh thÇn cña thêi «ng ®· liªn tôc ®−îc xuÊt b¶n<br /> chÝnh quyÒn còng nh− cña ®«ng ®¶o thµnh s¸ch vµ ®¨ng th−êng kú trªn c¸c<br /> c«ng chóng. nhËt b¸o. §ã lµ di s¶n thµnh v¨n ®Çu<br /> 1. Th©n thÕ vµ sù nghiÖp Sanyutei Encho<br /> tiªn, ®ãng gãp quan träng vµo viÖc l−u<br /> gi÷ mét lo¹i h×nh v¨n häc-nghÖ thuËt<br /> Sanyutei Encho (1839-1900), lµ t¸c truyÒn khÈu. Encho còng lµ ng−êi duy<br /> gia vµ nghÖ sÜ Rakugo ®iÓn h×nh cña nhÊt ®−îc giíi Rakugo toµn quèc tæ chøc<br /> v¨n hãa NhËt B¶n. ¤ng sèng 29 n¨m LÔ héi Encho (LÔ ®¸m giç Encho) hµng<br /> trong giai ®o¹n cuèi thêi Edo (1600- n¨m t¹i Tokyo vµ §¹i lÔ 100 n¨m ngµy<br /> 1868) vµ 32 n¨m trong giai ®o¹n ®Çu mÊt. T¹i NhËt B¶n, nh÷ng nghiªn cøu<br /> thêi Minh TrÞ (1868-1912). Lµ mét thÞ vÒ Sanyutei Encho cã kh¸ nhiÒu vµ ®·<br /> d©n gèc Edo, sèng trän ®êi t¹i ®« thÞ lµ ®¹t tíi nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ.<br /> t©m ®iÓm cña cuéc chuyÓn m×nh thêi ®¹i,<br /> 2. Nghiªn cøu vÒ Encho trªn ph−¬ng diÖn lÞch sö<br /> chøng kiÕn viÖc ®æi tªn Edo thµnh<br /> - Nghiªn cøu tiÓu sö Encho<br /> (* )<br /> Xem thªm: Fukuzawa Yukichi (2012), KhuyÕn<br /> ( )<br /> häc, (Ph¹m H÷u Lîi dÞch, t¸i b¶n), Nxb. D©n trÝ *<br /> Trong truyÒn thèng diÔn tÊu Rakugo cæ ®iÓn,<br /> vµ Nhµ s¸ch Nh· Nam; Fukuzawa Yukichi c¸c tr−êng ph¸i ®Òu truyÒn d¹y cho thÕ hÖ sau c¶<br /> (2005), Phóc ¤ng tù truyÖn, (Ph¹m Thu Giang c¸ch thøc tr×nh diÔn lÉn kho tµng ®å sé c¸c c©u<br /> dÞch), Nxb. Lý luËn ChÝnh trÞ vµ Nhµ s¸ch Alpha. chuyÖn.<br /> 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2014<br /> <br /> <br /> TiÓu sö Encho ®−îc nghiªn cøu sím chØ gióp t×m l¹i vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch<br /> nhÊt trong Suikyoren-den (TruyÖn vÒ x¸c thùc vÒ cuéc ®êi cña mét nghÖ sÜ mµ<br /> Héi v¨n nh©n Suikyoren) n¨m Minh TrÞ cßn ®Æt l¹i vÊn ®Ò vÒ ý nghÜa cña nghÖ<br /> 18 (1885) bëi Kanagaki Robun vµ thuËt”(*) ( 倉田喜弘編 昭和 , 55, tr.9).<br /> Sansantei Arindo. N¨m 1890, tiÓu sö tù Kurata nhÊn m¹nh gi¸ trÞ cña b¸o chÝ<br /> thuËt cña Encho ®−îc Rogetsu Sanshi nh− mét ph−¬ng tiÖn hiÖu qu¶ hç trî<br /> chÊp bót. Do gi¸ trÞ cña b¶n ghi, tiÓu sö qu¸ tr×nh ®ã; bëi tõng sù kiÖn, b×nh<br /> nµy ngay lËp tøc ®−îc ®¨ng hai lÇn trªn luËn l−u trªn mÆt b¸o, cïng víi thêi<br /> b¸o Yomiuri Shinbun n¨m ®ã, råi tiÕp gian, ®· trë thµnh hå s¬ cña t©m hån vµ<br /> tôc ®−îc xuÊt b¶n thµnh s¸ch “Sanyutei tËp tÝnh ng−êi NhËt B¶n thêi CËn ®¹i.<br /> Encho ko no den” (TruyÒn ký Sanyutei Kurata ®· s−u tÇm b¸o chÝ thêi Minh<br /> Encho) trong n¨m sau. Tõ ®ã, t¸c phÈm TrÞ trong nhiÒu n¨m vµ dµy c«ng nghiªn<br /> nµy ®· trë thµnh nguån t− liÖu quan cøu, nh×n nhËn sù kiÖn mét c¸ch ®a<br /> träng nhÊt trong nghiªn cøu tiÓu sö diÖn víi c¸ch nh×n ph¸n ®o¸n, ®Ó x¸c<br /> Encho, ®−îc Koike Shotaro tËp hîp ®Þnh sù ch©n thùc cña c¸c sù kiÖn qua<br /> trong “Encho zenshu” (Encho toµn tËp) sù ph¶n ¸nh ®«i khi kh«ng gièng nhau<br /> n¨m 1938, vµ Kurata Yoshihiro tr×nh cña b¸o chÝ.<br /> bµy trän vÑn trong “§¹i hÖ t− t−ëng §¸nh gi¸ vÒ Encho, theo Arata Nao,<br /> HiÖn ®¹i NhËt B¶n - quyÓn NghÖ thuËt” cã sù kh¸c nhau gi÷a ba nhãm x· héi.<br /> n¨m 1988. §Õn nay, nhiÒu nghiªn cøu Theo ®ã, ®èi víi giíi Rakugo vµ nh÷ng<br /> tiÓu sö Encho tiÕp nèi ra ®êi, nh− nghÖ thuËt cã liªn quan, “§¹i Encho” lµ<br /> “Intaigo no Encho” (Encho sau khi gi¶i mét sù thÇn th¸nh hãa. Th¸i ®é suy t«n<br /> nghÖ) cña Saito Nakaichiro (1981), ®ã bÞ chi phèi bëi sù ®èi lËp bÝ Èn trong<br /> “Encho ibun” (Nh÷ng ®iÒu nghe thÊy c¸ tÝnh Encho gi÷a phong th¸i nghÖ<br /> cßn l¹i vÒ Encho) cña Suzuki Kohaku, thuËt nhÑ nhµng, th¸i ®é suy t− ®Çy<br /> “Encho no Meiji” (Encho vµ thêi Minh chÊt ThiÒn (vèn rÊt phï hîp víi thÞ hiÕu<br /> TrÞ) cña Yano Seiichi (2000),… §Æc biÖt, cña giíi v¨n nh©n tõ sau thËp niªn thø<br /> n¨m 1999, “Sanyutei Encho” cña Nagai hai thêi Minh TrÞ) víi phong c¸ch s¸ng<br /> Hiroo ®−îc giíi nghiªn cøu ®¸nh gi¸ cao t¸c chång chÊt quan hÖ phøc t¹p, gi»ng<br /> vÒ sù tÇm cøu c«ng phu, chi tiÕt vµ xÐ, ®¸ng sî. Nhãm thø hai chñ yÕu lµ<br /> kh¸ch quan vÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc sö, tËp<br /> cña Encho trong mèi liªn hÖ víi thêi ®¹i. trung ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng ng«n ng÷ cña<br /> T¸c phÈm nµy ®−îc t¸i b¶n ngay mét Encho ®èi víi sù h×nh thµnh v¨n häc<br /> n¨m sau ®ã. hiÖn ®¹i NhËt B¶n. Nh−ng theo Arata,<br /> Trong ®êi sèng v¨n hãa - nghÖ ®ã chØ lµ ¶nh h−ëng mang tÝnh ph¸i<br /> thuËt truyÒn thèng NhËt B¶n, Encho sinh kh«ng liªn hÖ trùc tiÕp tíi Encho.<br /> lu«n ®−îc suy t«n nh− mét vÞ th¸nh.<br /> ( )<br /> Mµn s−¬ng huyÒn tho¹i vÒ «ng còng tõ *<br /> Trªn thùc tÕ, ®· cã mét sè sai lÖch gi÷a c¸c<br /> ®©y mµ ra. Bëi vËy, khi lÊy Encho lµm nguån t− liÖu bµn vÒ viÖc Encho kh«ng chÊp<br /> nhËn tiÕp nèi nghÖ danh Sanyutei Ensho ®êi III<br /> ®iÓn h×nh, theo Kurata, “nghiªn cøu mµ truyÒn toµn bé kho tµng, ®¹o cô cho ®Ö tö vµ<br /> LÞch sö nghÖ thuËt ngµy nay cã khuynh chuyÓn hoµn toµn sang kÓ chuyÖn-tÊu nãi thuÇn<br /> tóy Su-banashi; hoÆc khi bµn vÒ tÝnh x¸c thùc<br /> h−íng thiªn lÖch. Qu¸ tr×nh t×m kiÕm cña sù kiÖn Encho diÔn tr−íc Minh TrÞ Thiªn<br /> nguyªn nh©n cña sù thiªn lÖch ®ã kh«ng hoµng n¨m 1889.…<br /> T×nh h×nh nghiªn cøu… 29<br /> <br /> Cuèi cïng lµ ®¸nh gi¸ cña c«ng chóng “Encho zanmai” cña Mori Mayumi xuÊt<br /> vÒ Encho qua c¸c t¸c phÈm ®−îc t¸i b¶n n¨m 2008 vµ nhiÒu nghiªn cøu cña<br /> hiÖn trªn s©n khÊu vµ ®iÖn ¶nh. ë ®©y, Nobuhiro Shinji tiªu biÓu cho khuynh<br /> Arata còng l−u ý, nh÷ng s¶n phÈm ®ã h−íng nµy.<br /> ®· v−ît khái ý t−ëng ban ®Çu cña Encho<br /> vµ bÞ nhµo nÆn thµnh t− t−ëng “trung Trong “Encho zanmai”, Mori ®·<br /> thÇn hiÕu tö” cña thêi ®¹i, khiÕn cho thùc hiÖn nhiÒu chuyÕn thùc ®Þa, vÏ b¶n<br /> c¸ch nh×n vÒ Encho trë nªn phiÕn diÖn ®å theo dÊu tÝch hµnh tr×nh cña Encho<br /> 新田直<br /> ( , 1972). kh¾p n−íc NhËt. Chó träng tÝnh x¸c<br /> thùc vµ ý nghÜa cña c¸c ®Þa danh, sù<br /> Víi t− chÊt mét danh nh©n v¨n hãa<br /> kiÖn trong cuéc ®êi vµ t¸c phÈm Encho,<br /> cã cuéc ®êi nhiÒu th¨ng trÇm, h×nh<br /> Mori ghi l¹i b»ng h×nh ¶nh, m« t¶, t×m<br /> t−îng Encho cßn ®−îc tiÓu thuyÕt hãa,<br /> kiÕm t− liÖu vµ pháng vÊn nh©n vËt.<br /> næi bËt nh− “Shosetsu - Encho” (TiÓu<br /> Mori còng x¸c nhËn sù phong phó cña<br /> thuyÕt - Encho) cña nhµ nghiªn cøu<br /> c¸c ph−¬ng ng÷ ®−îc Encho gia c«ng<br /> Rakugo næi tiÕng Masaoka Iruru, xuÊt<br /> (mét s¸ng t¹o míi trong thêi Minh TrÞ),<br /> b¶n n¨m 1943 (t¸i b¶n n¨m 1947),<br /> gãp phÇn lý gi¶i c¶m nhËn sèng ®éng vµ<br /> “Encho” (2 tËp) cña Kojima Seijiro.<br /> ch©n thùc khi th−ëng thøc c¸c t¸c phÈm<br /> “Encho” cña Kojima ®−îc viÕt d−íi h×nh<br /> Encho. Lµ mét nhµ ®Þa chÝ-phong tôc<br /> thøc mét chuçi truyÖn kÓ dµi kú ®an<br /> häc h©m mé Rakugo, Mori ®· t×m thÊy<br /> xen gi÷a c¸c héi tho¹i nh©n vËt, t−¬ng<br /> trong c¸c s¸ng t¸c cña Encho nh÷ng<br /> tù phong c¸ch ®Æc tr−ng cña Encho.<br /> hiÖn t−îng phong tôc, tËp qu¸n vµ v¨n<br /> Trong nghiªn cøu lÞch sö hiÖn ®¹i, t¸c<br /> hãa thêi Duy t©n.<br /> phÈm v¨n häc vµ nghÖ thuËt tuy ®−îc<br /> thõa nhËn lµ nh÷ng nguån tµi liÖu cã gi¸ Mét sè nghiªn cøu kh¸c l¹i quan<br /> trÞ, nh−ng trong nhiÒu tr−êng hîp, rÊt t©m ®Õn sù ph¶n ¸nh ®êi sèng x· héi vµ<br /> khã x¸c ®Þnh ranh giíi gi÷a sù ch©n thùc gi¸ trÞ thêi ®¹i cña c¸c s¸ng t¸c tiªu<br /> lÞch sö víi yÕu tè h− cÊu, gi¶ t−ëng, mét biÓu cña Encho. T¸c phÈm “Shiobara<br /> ®Æc tr−ng cña v¨n häc-nghÖ thuËt. §iÒu Tasuke Ichidaiki” (TruyÒn ký Shiobara<br /> nµy mét mÆt lµm cho nghiªn cøu vÒ Tasuke) cña Encho ®−îc nghiªn cøu<br /> Encho hÊp dÉn vµ thó vÞ h¬n, nh−ng mÆt nhiÒu nhÊt. Aoki Masatsugu trong<br /> kh¸c l¹i ®ßi hái ng−êi lµm sö ph¶i tiÕp “Shiobara Tasuke Ichidaiki no seikaku”<br /> cËn ®−îc ®èi t−îng mét c¸ch kh¸ch quan, (TÝnh c¸ch t¸c phÈm “TruyÒn kú cuéc<br /> t×m kiÕm ®−îc c¸c t− liÖu ch©n thùc. ®êi Shiobara Tasuke”) ®· so s¸nh nh©n<br /> - Nghiªn cøu gi¸ trÞ lÞch sö trong vËt chÝnh cña t¸c phÈm nµy - Shiobara<br /> s¸ng t¸c cña Encho Tasuke, ng−êi n«ng d©n “lËp th©n xuÊt<br /> Encho lµ mét t¸c gi¶ rÊt c«ng phu thÕ” n¬i ®« thÞ víi Ninomiya Kinjiro,<br /> tÇm cøu thùc ®Þa. C¸c nghiªn cøu ng−êi thiÕu niªn n«ng d©n b¸m trô<br /> khuynh h−íng nµy còng sö dông chÝnh ruéng ®ång, biÕn hai nh©n vËt thµnh<br /> ph−¬ng ph¸p thùc ®Þa, pháng vÊn, ®èi hai h×nh t−îng ®−îc ®−a vµo gi¶ng d¹y<br /> chiÕu t− liÖu v¨n b¶n víi c¸c ®Þa danh, trong s¸ch gi¸o khoa §¹o ®øc nh»m cæ<br /> nh©n vËt, sù kiÖn,… mµ Encho ®· khai xóy cho t− t−ëng gi¸o dôc thêi ®ã. Trong<br /> th¸c lµm chÊt liÖu s¸ng t¸c. “Encho” cña ®ã, Aoki ®Ò cao Shiobara víi tÝnh c¸ch<br /> Masaoka Iruru xuÊt b¶n n¨m 1968, “mét h×nh t−îng ®ét ph¸ cña thêi ®¹i ®·<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2014<br /> <br /> <br /> ®−îc n©ng tÇm tõ nghÖ thuËt ®¹i trë thµnh kinh ®iÓn kh«ng chØ trªn sµn<br /> chóng” (*) ( 青木正次<br /> , 1966). diÔn Rakugo mµ cßn c¶ trªn s©n khÊu<br /> Trong “Meiji jinbutsu yawa” kÞch hiÖn ®¹i lµ “§Ìn lång hoa mÉu ®¬n”,<br /> (TruyÖn kÓ nh©n vËt thêi Minh TrÞ), “Hå ma” vµ “TruyÒn ký Shiobara<br /> Mori Senzo ®Ò cao quan ®iÓm cña Encho Tasuke”. Trong c¸c t¸c phÈm nµy, v¨n<br /> vÒ thêi ®¹i khi dÉn lêi cña Encho häc cæ ®iÓn Trung Hoa ®· ®−îc Encho<br /> khuyÕn khÝch c¸c m«n ®Ö ®äc “Saigoku cÊu tróc l¹i vµ gia c«ng tµi t×nh theo<br /> risshihen” (T©y quèc lËp chÝ biªn) cña chÊt liÖu cña ®êi sèng x· héi NhËt B¶n<br /> Samuel Smiles - mét cuèn s¸ch b¸n cuèi thêi Edo. Arata Nao lµ mét trong<br /> ch¹y ®Çu thêi Minh TrÞ, cæ vò t− t−ëng nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· cã c¸c c«ng<br /> tù do c¸ nh©n ph−¬ng T©y. Trong tr×nh cã gi¸ trÞ khi kh¶o cøu c¸c t¸c<br /> “Encho zanmai”, qua viÖc ph©n tÝch c¸c phÈm nµy. ¤ng còng lµ ng−êi ®¸nh gi¸<br /> s¸ng t¸c cña Encho nh− “Shizoku no rÊt cao tÝnh nh©n b¶n trong ng«n ng÷<br /> shoho” (Ph−¬ng ph¸p kinh doanh cña sÜ v¨n häc cña Encho.<br /> téc) hay “Kazoku no isha” (B¸c sÜ hoa Nh»m kh¶o chøng nh÷ng ¶nh<br /> téc), Mori Mayumi l¹i ph©n tÝch vÒ nç h−ëng vÒ ng«n ng÷ vµ phong c¸ch cña<br /> lùc thÝch nghi thêi cuéc cña giíi vâ sÜ Encho còng nh− nh÷ng dÊu Ên chung<br /> trong bèi c¶nh V¨n minh khai hãa ®Çu thêi ®¹i, Encho cßn ®−îc so s¸nh víi<br /> thêi Minh TrÞ. Cßn ë c¸c t¸c phÈm kh¸c nhiÒu t¸c gia næi tiÕng thêi Minh TrÞ<br /> nh− “Kaikoku to Bakumatsu no ran” nh− ®¹i v¨n hµo Natsume Soseki, tiÓu<br /> (Khai quèc vµ biÕn lo¹n cuèi M¹c Phñ, thuyÕt gia trinh th¸m Kuroiwa Ruiko,<br /> Inoue Isao chñ biªn), “Kaidanbotandoro nhµ v¨n gèc Anh Lafcadio Hearn, tiÓu<br /> made” (Sù h×nh thµnh t¸c phÈm “§Ìn thuyÕt gia Futabatei Shimei, nghÖ sÜ kÓ<br /> lång hoa mÉu ®¬n” cña Nobuhiro Shinji) chuyÖn Shorin Hakuen, kÞch t¸c gia<br /> hay “Kajikazawa no seiritsu” (Sù h×nh Kawatake Mokuami…<br /> thµnh t¸c phÈm “Vïng Kajikazawa”),… HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu ®Òu nhÊt<br /> c¸c t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch sù xuÊt hiÖn cña trÝ r»ng, ng«n ng÷ nghÖ thuËt ®éc ®¸o<br /> hµng lo¹t chi tiÕt vÒ tÝn ng−ìng bïa chó cña Encho kh«ng ph¶i lµ dÊu mèc cho<br /> nh− lµ biÓu hiÖn cña sù bÊt æn t©m lý x· sù ra ®êi cña ng«n ng÷ v¨n häc hiÖn ®¹i<br /> héi trong giai ®o¹n biÕn ®éng lín cuèi NhËt B¶n, nh−ng cã mét ¶nh h−ëng lín,<br /> Edo - ®Çu Minh TrÞ, dï Duy t©n lµ thêi gîi më sù h×nh thµnh h×nh thøc hîp<br /> kú bµi trõ mª tÝn theo xu h−íng V¨n nhÊt gi÷a v¨n nãi vµ v¨n viÕt. TiÓu<br /> minh khai hãa. thuyÕt ®−îc coi lµ më mµn cña nÒn v¨n<br /> 3. Nghiªn cøu vÒ Encho trªn ph−¬ng diÖn v¨n häc häc hiÖn ®¹i NhËt B¶n - “Ukigumo”<br /> - Nghiªn cøu thñ ph¸p v¨n häc (§¸m m©y phï thÕ) cña Futabatei<br /> Shimei lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu thµnh<br /> ThÓ lo¹i Ninjo-banashi (TruyÖn<br /> c«ng ng«n ng÷ Encho. Nh÷ng nghiªn<br /> nh©n t×nh thÕ th¸i) trong c¸c s¸ng t¸c<br /> cøu ®¸ng chó ý nh− “Encho vµ<br /> cña Encho ®−îc c¸c thÕ hÖ sau ®Æc biÖt<br /> Mokuami” cña Inoue Hisashi (1982),<br /> quan t©m. Trong ®ã cã 3 t¸c phÈm ®·<br /> LuËn ¸n tiÕn sÜ “Sanyutei Encho vµ kÞch<br /> (* )<br /> Kabuki” cña Takano Mikio (2001)... chó<br /> Xem: Aoki Masahide (1966), Shiobara Tasuke<br /> Ichidaiki no seikaku, Fuji joshi daigaku<br /> ý ®Õn hiÖn t−îng mét sè l−îng lín s¸ng<br /> bungakubu kiy«, 4:33-80. t¸c cña Encho ®· chiÕm lÜnh s©n khÊu<br /> T×nh h×nh nghiªn cøu… 31<br /> <br /> kÞch Kabuki. HiÖn t−îng nµy chØ ra thuËt cña Encho” do Rogetsu Sanshi<br /> r»ng, Encho cã vai trß ®Æc biÖt quan chÊp bót vµ bµi b×nh luËn næi tiÕng<br /> träng trong nghÖ thuËt s©n khÊu thêi “Encho zakkan” cña Oka Onitaro. N¨m<br /> Duy t©n giai ®o¹n cßn v¾ng bãng 1975, nhµ xuÊt b¶n Kadogawa c«ng bè<br /> nh÷ng kÞch t¸c gia g¹o céi thuéc thÕ hÖ “Sanyutei Encho toµn tËp” gåm 7 quyÓn.<br /> c¸c t¸c gia thêi ®¹i míi. GÇn ®©y nhÊt, n¨m 2013, Nxb. Iwanami<br /> Nghiªn cøu nhãm t¸c phÈm xuÊt b¶n “Encho toµn tËp” gåm 13 quyÓn<br /> “Hon’an-mono” cña Encho, mét sè t¸c chÝnh vµ 2 phô lôc do Kurata Yoshihiro<br /> gi¶ ®· chó ý ®Õn ph−¬ng thøc chuyÓn vµ Nobuhiro Shinji - hai t¸c gia tªn tuæi<br /> thÓ tõ tiÓu thuyÕt ph−¬ng T©y cña trong nghiªn cøu lÞch sö nghÖ thuËt cËn<br /> Encho nh»m t×m ra nh÷ng ý t−ëng vµ ®¹i, chñ biªn. Tiªu ®Ò phô cña t¸c phÈm<br /> thñ ph¸p s¸ng t¸c mµ «ng ®· häc tËp vµ viÕt “Con ng−êi lµ ®¸ng sî nhÊt. Con<br /> tiÕp biÕn. Tuy nhiªn, chØ 3 trong 6 t¸c ng−êi còng lµ thó vÞ nhÊt. Di s¶n truyÖn<br /> phÈm kh¼ng ®Þnh ®−îc nguån gèc kÓ hiÕm cã cña thêi ®¹i ®−îc l−u gi÷<br /> ph−¬ng T©y trong s¸ng t¹o cña Encho lµ b»ng thuËt tèc ký - mét ph−¬ng ph¸p<br /> “Matsu no misaobijin no ikiume” (Ng−êi chôp h×nh ng«n ng÷”(*).<br /> ®Ñp bÞ ch«n sèng) ®−îc s¸ng t¹o theo Biªn so¹n toµn tËp cña mçi t¸c gia ë<br /> “Buried Alive” (ch−a râ t¸c gi¶); “Eikoku ®©u vµ ë thêi nµo còng lµ viÖc khã.<br /> joo Irizabesu den” (TruyÖn kÓ N÷ hoµng Nh−ng víi Encho, viÖc biªn so¹n toµn<br /> Anh quèc Elizabeth) chuyÓn thÓ tõ tËp cßn khã gÊp béi bëi t¸c phÈm cña<br /> “Kenilworth” cña Walter Scott; vµ Encho lµ nh÷ng c©u chuyÖn Rakugo<br /> “Meijin Choji” chuyÓn thÓ tõ “Un ®−îc ghi l¹i b»ng kü thuËt tèc ký thêi<br /> Parricide” (GiÕt cha) cña Guy de Minh TrÞ. ViÖc chän läc nh÷ng b¶n tèc<br /> Maupassant. Trong ®ã, “Meijin Choji”, ký tèt nhÊt, kÕt hîp víi nh÷ng luËn gi¶i<br /> chuyÓn thÓ ®Çu tiªn nguyªn t¸c cña x¸c ®¸ng nhÊt ®Ó ®−a vµo toµn tËp lu«n<br /> Maupassant t¹i NhËt B¶n, lµ t¸c phÈm lµ c«ng viÖc hÕt søc c«ng phu. Sù phong<br /> ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt vµ còng cã phó cña “Encho toµn tËp” ®· ph¶n ¸nh<br /> nhiÒu ph¸t hiÖn thó vÞ nhÊt. râ nÐt vÞ trÝ cña Encho trªn v¨n ®µn<br /> - S−u tÇm, nghiªn cøu vµ biªn so¹n NhËt B¶n.<br /> “Encho toµn tËp” 4. Nghiªn cøu Encho trªn ph−¬ng diÖn nghÖ thuËt<br /> §©y lµ khuynh h−íng ®−îc tiÕn N¨m Minh TrÞ 22 (1889), Mutsu<br /> hµnh ngay sau khi Encho qua ®êi. Toµn Munemitsu, mét nhµ ngo¹i giao cña<br /> tËp ®Çu tiªn “Encho zenshu” gåm 13 chÝnh quyÒn Minh TrÞ mang vÒ tõ Mü<br /> quyÓn cña Suzuki Kohaku ®−îc Nhµ chiÕc m¸y ghi ©m, mét ph¸t minh quan<br /> xuÊt b¶n Shunyodo hoµn thµnh n¨m träng cña thÕ giíi ®−¬ng thêi, nh−ng<br /> 1926 vµ ®−îc t¸i b¶n víi nhiÒu t¸c phÈm thËt tiÕc viÖc ghi ©m mµn diÔn cña<br /> bæ sung (nhµ xuÊt b¶n Sekai Bunko) Encho ®· kh«ng kÞp thùc hiÖn. Tµi n¨ng<br /> n¨m 1963. HiÖn t−îng nµy ®−îc coi lµ cña Encho còng nh− nghÖ thuËt Rakugo<br /> hiÕm trong nghÖ thuËt ®¹i chóng. TiÕp<br /> ®Õn lµ “Sanyutei Encho toµn tËp” (* )<br /> Nobuhiro Shinji, nhµ nghiªn cøu lÞch sö v¨n<br /> (quyÓn 10 trong “Toµn tËp v¨n häc Minh häc hiÖn ®¹i NhËt B¶n, lµ ng−êi duy nhÊt tù<br /> nhËn chuyªn m«n cña m×nh lµ nghiªn cøu vÒ<br /> TrÞ”), do nhµ xuÊt b¶n Chikuma shobo Encho. HÇu hÕt c¸c s¸ng t¸c cña Encho ®· ®−îc<br /> xuÊt b¶n n¨m 1965 gåm “TiÓu sö tù «ng kh¶o cøu c«ng phu.<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2014<br /> <br /> <br /> cña Encho cßn l¹i víi ®êi sau chØ cßn lµ vµ x· héi thêi Minh TrÞ nh− PhËt gi¸o<br /> c¸c b¶n tèc ký trùc tiÕp mµn diÔn cña víi chÝnh quyÒn, sù ph¸t triÓn cña triÓn<br /> Encho cïng nh÷ng ®¸nh gi¸ cña ng−êi l·m vµ b¶o tµng, c¸c lo¹i h×nh s¸ch tèc<br /> ®−¬ng thêi. §©y còng lµ lo¹i t− liÖu v« ký,… còng ®ang ®−îc nghiªn cøu víi t−<br /> gi¸ duy nhÊt gióp kh¶o cøu nghÖ thuËt c¸ch nh÷ng khuynh h−íng míi, høa hÑn<br /> Encho. ph¸t hiÖn nhiÒu khÝa c¹nh cßn bá ngá<br /> Do tÝnh ®Æc thï cña viÖc tr×nh diÔn trong nghiªn cøu lÞch sö thêi Minh TrÞ.<br /> Rakugo, chÝnh nghÖ sÜ lµ nh÷ng nhµ N¨m 2002, Ian McArthur trong<br /> nghiªn cøu vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt; do luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh ®· kh¶o cøu vÒ<br /> sù truyÒn nghÒ trùc tiÕp gi÷a c¸c thÕ hÖ, cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña cha con nhµ<br /> nghÖ thuËt cña nhiÒu nghÖ sÜ tµi danh b¸o ng−êi Anh Reddie Black, chñ bót tê<br /> bÞ thÊt truyÒn khi kh«ng cã m«n ®Ö kÕ Japan Herald t¹i NhËt B¶n thêi Minh<br /> tôc. Trªn thùc tÕ, nghÖ danh Encho TrÞ. Black lµ thµnh viªn cña phong trµo<br /> ch−a tõng chÝnh thøc ®−îc tiÕp nèi, Tù do - d©n quyÒn vµ lµ nghÖ sÜ Rakugo,<br /> phÇn v× tµi n¨ng xuÊt chóng cña «ng, m«n ®Ö ngo¹i quèc cña Encho. §iÒu thó<br /> phÇn v× con ®−êng ®éc ®¹o khã kh¨n mµ vÞ lµ Black ®· cã c«ng trong viÖc lai<br /> «ng ®· chän trong lÞch sö Rakugo. Tuy ghÐp t− t−ëng ph−¬ng T©y víi v¨n nghÖ<br /> vËy, mét sè nghÖ sÜ thuéc nhiÒu tr−êng truyÒn thèng NhËt B¶n. Nghiªn cøu vÒ<br /> ph¸i nh− Ensho ®êi VI, hay Katsura Black, luËn ¸n cña McArthur mét lÇn<br /> Utamaru (1936~) vµ Shunputei Koasa n÷a kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña Encho nh−<br /> (1955~) tuy kh«ng trùc tiÕp tiÕp nèi mét ®¹i diÖn tiªu biÓu cña sù tiÕp biÕn<br /> Encho, vÉn lµ nh÷ng ng−êi cã c«ng v¨n hãa tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i<br /> trong viÖc luyÖn tËp, thõa kÕ vµ tr×nh còng nh− gi÷a NhËt B¶n víi thÕ giíi(*).<br /> diÔn s¸ng t¸c cña Encho.<br /> * * *<br /> Kho¶ng hai thËp niªn gÇn ®©y,<br /> nghÖ thuËt Rakugo trë thµnh hiÖn Sanyutei Encho lµ nhµ v¨n hãa ®a<br /> t−îng næi lªn ë x· héi NhËt B¶n hiÖn tµi vµ lµ mét nh©n c¸ch lín. ¤ng cã vÞ<br /> ®¹i. NhiÒu nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi trÝ ®Æc biÖt trong lÞch sö v¨n häc vµ<br /> ®· quan t©m ®Õn søc sèng kú l¹ cña lo¹i nghÖ thuËt NhËt B¶n thêi Edo - Minh<br /> h×nh nµy. Lorie Brau, Jessica Milner, TrÞ. Encho ®ãng vai trß lµ g−¬ng mÆt<br /> Helen Hardacre vµ Adam Lewis Kern,… tiªu biÓu cña nghÖ thuËt ®¹i chóng thêi<br /> lµ nh÷ng t¸c gi¶ nh− vËy. Tuy nhiªn, sù kú nµy. Nh−ng kh«ng chØ cã thÕ, trong<br /> khã kh¨n vÒ ng«n ng÷ vµ t− liÖu lµ giai ®o¹n x· héi NhËt B¶n chuyÓn m×nh<br /> nh÷ng c¶n trë rÊt lín ®èi víi c¸c c«ng vÜ ®¹i tõ Edo sang Minh TrÞ, Encho cßn<br /> tr×nh lÊy Encho lµm ®èi t−îng nghiªn lµ mét ®¹i diÖn cña tÇng líp thÞ d©n gãp<br /> cøu(*). Ngoµi ra, nhiÒu vÊn ®Ò vÒ Encho phÇn t¹o ra cuéc c¶i c¸ch Duy t©n. §iÒu<br /> nµy kh«ng ph¶i cã ë tÊt c¶ c¸c vÜ nh©n<br /> (* )<br /> Xem: Lorie Brau (2008), Rakugo - Performing ®−¬ng thêi. “HiÕm cã nghÖ sÜ Rakugo<br /> Comedy and Cultural Heritage in Contemporary<br /> Tokyo, Publisher Lexington Books, USA; Davis,<br /> (* )<br /> Jessica Milner (2005), Understanding Humor in Xem: McArthur, Ian Douglas (2002),<br /> Japan, Detroit, Wayne State University Press, Mediating Modernity - Henry Black and<br /> Michigan; Helen Hardacre, Adam Lewis Kern Narrated Hybridity in Meiji Japan, University of<br /> (1997), New Directions in the Study of Meiji Sydney, School of European, Asian and Middle<br /> Japan, Publisher Brill, New York. Eastern Languages and Studies.<br /> T×nh h×nh nghiªn cøu… 33<br /> <br /> nµo ë cuèi Edo ®Çu Minh TrÞ l¹i cã quan 2. Brau, Lorie (2008), Rakugo -<br /> hÖ s©u réng vµ cao quý nh− Encho. Tõ Performing Comedy and Cultural<br /> c¸c häc gi¶ nh− Sansantei Arindo, Heritage in Contemporary Tokyo,<br /> Kanagaki Robun, nhµ b¸o Fukuchi Ochi Publisher Lexington Books, USA.<br /> tíi c¸c chÝnh trÞ gia hµng ®Çu nh−<br /> 3. Jessica Milner Davis<br /> Yamagata Aritomo, Inoue Kaoru, hay<br /> (2005), Understanding Humor in<br /> chÝnh trÞ gia - nhµ t− t−ëng nh−<br /> Japan. Detroit, Wayne State<br /> Yamaoka Tesshu, ®¹i t− b¶n th−¬ng<br /> nghiÖp nh− Shibuzawa Eiichi…” ( 文学増 University Press, Michigan.<br /> <br /> 刊 , 2000, tr.29) ®Òu lµ nh÷ng ng−êi gÇn<br /> 4. Hardacre, Helen & Adam Lewis<br /> Kern (1997), New Directions in the<br /> gòi hay th©n thiÕt cña Encho.<br /> Study of Meiji Japan, Publisher<br /> Nghiªn cøu vÒ Sanyutei Encho cïng Brill, New York.<br /> nghÖ thuËt Rakugo thêi «ng, do vËy,<br /> kh«ng chØ cã ý nghÜa vÒ nhËn thøc nghÖ 5. 倉田喜弘編（昭和 55）、「明治の演<br /> thuËt, vÒ v¨n hãa NhËt B¶n, mµ cßn gîi 芸１～５、演芸資料選書"１」、国立<br /> më nh÷ng kh¶ n¨ng ®¸ng kÓ trong viÖc 劇場.<br /> gi¶i thÝch sù chuyÓn m×nh vµ bøt ph¸ 6. 矢野誠一 (2000) 、「円朝の明治」、<br /> cña NhËt B¶n tõ mét x· héi ¸ §«ng l¹c 岩波書店.<br /> hËu thµnh mét quèc gia hiÖn ®¹i cã v¨n 7. 永井啓夫（平成 10 ）、「新版 三遊<br /> minh ph−¬ng T©y ®Ønh cao, nh−ng l¹i cã 亭円朝」、 青蛙房.<br /> v¨n hãa ®Ëm chÊt truyÒn thèng - ®iÒu 8. 文 学 増 刊 、 没 後 百 年 記 念 特 集<br /> ®ang lµ c©u hái ch−a cã lêi gi¶i ®¸p ë （2000 ）、「円朝の世界」、岩波書<br /> ViÖt Nam
店.<br /> 9. 森まゆみ（ 2006 ）、「円朝ざんま<br /> Tµi liÖu tham kh¶o い」、平凡社.<br /> 1. McArthur, Ian Douglas (2002), 10. 矢野誠一 (2000) 、「円朝の明治」、<br /> Mediating Modernity - Henry Black 岩波書店.<br /> and narrated hybridity in Meiji 11. 高野実貴雄（ 2001 ）、「三遊亭円朝<br /> Japan, University of Sydney, School と歌舞伎」、近代文芸社.<br /> of European, Asian and Middle 12. 新田直 (1972), 「夢幻と狂死"三遊亭<br /> Eastern Languages and Studies. 円朝を求めて」、現代思潮社.<br />