Tình hình từng huyện tỉnh Hải Dương

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

84
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Năm 1804 (năm Gia Long thứ ba), để củng cố bộ máy cai trị, nhà Nguyễn đã phân chia lại địa giới hành chính của cả nước, do vậy Lỵ sở Hải Dương đã được rời từ Mao Điền về vùng ngã ba sông Thái Bình và sông Sặt, thuộc địa phận ba xã Hàn Giang, Hàn Thượng và Bình Lao. Tỉnh lỵ mới cách Kinh đô Huế 1.097 dặm. Tổng đốc Trần Công Hiến là người khởi công xây dựng thành, gọi là Thành Đông, với mục tiêu vừa là trấn thành, vừa án ngữ phía đông Kinh thành...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tình hình từng huyện tỉnh Hải Dương

Th- viÖn tØnh H¶i d-¬ng  T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh h¶i d-¬ng ChÕ b¶n theo b¶n ®¸nh m¸y cña Th- viÖn tØnh H¶i H-ng n¨m 1987 H¶i d-¬ng- 9/1998
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" I. HuyÖn Gia Léc: HuyÖn Gia Léc ë vÒ phÝa Nam tØnh lþ, dµi 15 km, chiÒu ngang l¹i réng nhÊt, vÒ phÝa B¾c huyÖn, kho¶ng 10 km. §-êng ®Þa giíi huyÖn khuÊt khóc. Nã h×nh thµnh mét phÇn bëi nh÷ng con s«ng, mét phÇn lµ nh÷ng ®-êng quy ®Þnh l-în gi÷a c¸nh ®ång thµnh nhiÒu vßng quÈn quanh, suèt phÝa B¾c huyÖn ng¨n c¸ch víi huyÖn CÈm Giµng cã con s«ng KÎ SÆt. VÒ phÝa T©y ®Þa giíi tr-íc hÕt cã s«ng §Þnh §µo. Bªn bê ph¶i lµ huyÖn N¨ng Yªn. Chõng 2 km vÒ phÝa Nam v¹ch thµnh nh÷ng c¸nh cung v-ît kho¶ng 5 km vÒ phÝa th-îng l-u cã ®ß ngang ®Ó nèi con ®-êng cã thÓ ®i ra ®-îc tõ H¶i D-¬ng ®i Ninh Giang vµ h-íng vÒ phÝa B¾c, víi nhiÒu ®-êng ngo»n nghÌo, ®-êng ®Þa giíi gÆp s«ng §Þnh §µo theo ®-êng s«ng Êy ®Õn chç gÆp s«ng Th¸i B×nh dµi 6 km. HuyÖn Gia Léc gi¸p giíi phÝa B¾c víi huyÖn CÈm Giµng, phÝa T©y víi huyÖn N¨ng Yªn vµ Thanh MiÖn, phÝa Nam víi huyÖn Thanh MiÖn vµ VÜnh L¹i vµ phÝa §«ng víi huyÖn Tø Kú. HuyÖn Gia Léc kh«ng thuËn tiÖn vÒ ®-êng giao th«ng vµ t-íi n-íc tù nhiªn. HuyÖn cã s«ng §Þnh ®µo ch¶y qua. Gi÷a nh÷ng ®iÓm cã ®-êng ®Þa giíi cña s«ng Êy ë phÝa T©y ®-êng ®Þa giíi ®i vÒ phÝa ®«ng, nghÜa lµ kho¶ng 10 c©y sè, mét con s«ng ë huyÖn Thanh MiÖn ch¶y vµo s«ng §Þnh §µo. §Êt ®ai toµn huyÖn cã gèc tÝch sa båi kh«ng cã chç låi lªn lâm xuèng n÷a. Cèt ®Êt cao h¬n so víi huyÖn b¹n Tø Kú vµo ®¹i ®iÓm Êy lµm cho nã râ rµng kh«ng thuËn tiÖn trong cµy cÊy, ®ång ruéng vµ sù t-íi n-íc lµm khã kh¨n hoÆc kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc. HuyÖn Tø Léc ngµy x-a gäi lµ huyÖn Trµng T©n, cã tªn ngµy nay tõ n¨m Gia Long thø 8 (1810) nã thuéc phñ Ninh Giang håi Êy gäi lµ H¹ Hång. N¨m Minh MÖnh thø 19 (1839) nã thµnh phñ riªng, nh-ng sau l¹i trë vÒ huyÖn vµ n¨m Tù §øc thø ba (1852) thuéc phñ Ninh Giang, cho ®Õn khi cÊp phñ bÞ xo¸ bá. D©n c- ë ®©y ë phÝa Nam, phÇn giµu cã cña huyÖn. HuyÖn 2
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" Gia Léc cai trÞ bëi ng-êi b¶n xø cÊp tri huyÖn, gióp viÖc cã nh÷ng ng-êi ë ng¹ch viªn chøc th-êng. HuyÖn cã 9 tæng vµ 578 lµng, thuÕ nép nh- sau: ThuÕ §inh: 3.695 xuÊt ghi sè (330 xuÊt miÔn trõ) 5.162 kh«ng ghi vµo sæ thuÕ 209 miÔn h¼n tÊt c¶ lµ 10.014,70® ThuÕ §iÒn: 25.230 mÉu ruéng lóa 28.236,60 3.479 mÉu ruéng c¸c lo¹i 2.807,70 Céng thuÕ ®iÒn: 31.104,30 Tæng sè c¶ thuÕ §inh vµ thuÕ §iÒn: 41.119,00 ®ång. Con ®-êng xe ®i ®-îc tõ H¶i D-¬ng ®Õn phñ Ninh Giang qua huyÖn Gia Léc 12 km. Con ®-êng ®-îc sö dông ®Õn nhiÒu nhÊt tõ n¨m 1896 vµ ®i qua c¸ch cæng huyÖn 500m con ®-êng nèi vµo ®Êy còng ®i xe ®-îc. Mét con ®-êng kh¸c mµ con ®-êng thø nhÊt ph¶i ®i nhê lóc míi lµm, ®i qua huyÖn tõ B¾c xuèng Nam, víi chiÒu dµi lín nhÊt theo ®-êng trung tuyÕn gäi lµ ®-êng Nam §Þnh cò vµ tõ tr-íc khi ng-êi Ph¸p ®Õn nh-ng t×nh tr¹ng kh«ng sö dông ®-îc vµ n¨m 1886 chÝnh phñ b¶o hé cho më réng ®-êng Êy dÉn ®Õn ®éng bªn bê s«ng Luéc. Ngoµi hai con ®-êng xe ®i ®-îc Êy huyÖn cã nhiÒu ®-êng nhá cã thÓ ®i ngùa, ®i tõ T©y sang §«ng huyÖn, nèi huyÖn víi huyÖn b¹n Tø Kú, N¨ng Yªn vµ Thanh MiÖn. Nh÷ng con ®-êng Êy ®Òu ®¾p b»ng c«ng ®iÒn, tõ n¨m 1900 ®Õn 1901, bÕn cÇu gç lín ®-îc lµm c¸c lµng Héi Khuyªn, Phu C¨n vµ Th¸i Liªn vµ mét cèng ë Th¹ch Kh«i vµo mïa vµ thÝch hîp sÏ tiÕn hµnh n¹o vÐt, cÇu míi nh÷ng con cõ nhá. §Êt ®ai b¶n chÊt lµ sa båi cña s«ng Th¸i B×nh huyÖn Gia Léc chØ thuËn tiÖn cho trång lóa, viÖc trång lóa còng kh«ng ®-îc phån thÞnh nh- huyÖn Tø Kú v× nÒn ®Êt cao mµ c©y lóa còng kh«ng -a kh« c¹n. Lo¹i ®Êt Êy chiÕm phÇn lín diÖn tÝch huyÖn ®Õn h¬n 6/7. PhÇn lóa diÖn tÝch ë huyÖn Gia 3
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" Léc chØ cÊy ®-îc mét vô th¸ng 10. 1/3 gÇn s«ng ngßi bao quanh hoÆc ch¶y qua huyÖn. Vµ mïa ®«ng vÉn cã n-íc t-íi ®Çy ®ñ th× cÊy ®-îc c¶ th¸ng n¨m. Mét nöa sè ruéng cÊy mét vô, tr-íc th¸ng n¨m, trång khoai vµ c¸c lo¹i c©y kh¸c, mét nöa. Sau lóa, trong huyÖn cßn trång khoai lang, ®Ëu, d-a, mÝa, ng« vµ mét diÖn tÝch trång b«ng. Nãi ®óng ra lµ huyÖn Gia Léc kh«ng cã c«ng nghiÖp, mét sè lµng Héi Xuyªn, Th¹ch Kh«i, §«ng T¸i, §«ng Hoµ, Quúnh C«i lµ ®Êt v¶i b«ng. S¶n phÈm kh«ng cao h¬n sè nhu cÇu cña nh©n d©n trong vïng. Kh«ng mét lµng nµo cã nghÒ nghiÖp ®¸ng kÓ. Lµng cã nghÒ ®¸nh c¸. Kh¸c víi ng- d©n mäi n¬i ë ®©y hä cã chç ë cè ®Þnh ë c¹nh huyÖn trªn bê s«ng §Þnh §µo. Ho¹t ®éng bu«n b¸n kh«ng ®¸ng kÓ, nh÷ng lµng to cã chî, nh©n d©n l©n cËn trao ®æi s¶n phÈm trång trät thay hµng thñ c«ng cña m×nh. VÒ mÆt kinh tÕ th× Gia Léc cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi. Hai ®iÓm kinh tÕ quan träng cña tØnh lµm cho sù l-u th«ng hµng ho¸ cña nã ®-îc dÔ dµng. VÒ phÝa B¾c tØnh lþ H¶i D-¬ng chØ c¸ch con s«ng KÎ SÆt. VÒ phÝa nam thÞ x· Ninh Giang c¸ch xa kho¶ng chôc c©y sè nh-ng cã ®-êng thuû vµ ®-êng bé thuËn lîi. CÊu t¹o bÕn phµ trong ®Êt bïn lÇy kh«ng cã thø g× mµ c«ng nghiÖp cã thÓ sö dông. T-¬ng lai huyÖn Gia Léc còng nh- c¸c huyÖn l©n cËn kh¸c ®Æt hÕt vµo n«ng nghiÖp. Kh«ng cßn mét tÊc ®Êt bá hoang, khã kh¨n vÒ t-íi n-íc chØ lµm cho kh«ng sö dông ®Êt ®-îc hai vô. ChÝnh ®iÒu nµy lµm cho huyÖn Gia Léc thµnh mét huyÖn trong tØnh cÇn cã nhiÒu c«ng tr×nh ph¶i lµm. PhÇn lín ®Êt ®ai cao, khã t-íi n-íc vµ hiÖn nay v× Ýt ruéng, bá ho¸ hoÆc ph¶i trång rau nh©n d©n sÏ trång lóa hÕt nÕu ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai cho phÐp. Trong nh÷ng truyÒn thuyÕt vÒ c¸c chïa cña huyÖn Gia Léc cã hai chuyÖn ®¸ng kÓ: 4
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" 1- Chïa Quang Minh ë lµng Hùu Minh: S- HuyÒn ch©n tu ë chïa Êy, mét h«m n»m mª thÊy PhËt b¶o r»ng: sau nµy nhµ s- sÏ lµ Hoµng ®Õ Trung Hoa. Ýt l©u sau nhµ s- chÕt, theo lêi trèi tr¨ng cña nhµ s-, t«n ®å viÕt lªn vai cña s- hµng ch÷ ®á nghÜa lµ:" S- chïa Quang Minh sau khi chÕt sÏ vÒ n-íc ph-¬ng B¾c". Sau nµy Hoµng §Õ An Nam göi sang Tµu mét sø thÇn ®Ó chµo mõng ngµy Hoµng ®Õ Trung Hoa míi lªn ng«i. Hoµng ®Õ nµy kÓ víi sø thÇn ViÖt Nam trªn vai ng-êi, cã dßng ch÷ ®á chØ ra r»ng «ng ®· lµ s- ë chïa Quang Minh vµ hái sø thÇn ë An Nam cã nh×n thÊy kh«ng? Vµ c¸ch xo¸ nh÷ng ch÷ Êy. Sø thÇn theo thÓ thøc ®¹o phËt dÊu hiÖu Êy cã thÓ röa s¹ch b»ng n-íc giÕng cña chïa Quang Minh, nh- s- viÕt ch÷ Êy lµ ®óng thËt. Khi trë vÒ sø thÇn t×m kh¾p trong n-íc vµ thÊy chïa. LÊy n-íc giÕng cña chïa göi sang Hoµng ®Õ Trung Hoa. Hoµng ®Õ dïng n-íc Êy röa s¹ch dßng ch÷ trªn vai. 2- Chïa Tr-¬ng ThÇn th«n H¹ lµng Bïi X¸. Chïa Êy ®-îc chó ý vÒ c©u chuyÖn ë ®Êy gÇn gièng nh- chuyÖn chiÕn thuËt c¶u ng-êi Hy L¹p ë Thµnh Troa. §Òn thê mét «ng thÇn quan vâ trong thêi ®¸nh nhau gi÷a qu©n nhµ TriÖu víi qu©n nhµ L-¬ng. Nhµ L-¬ng ®ãng trong nh÷ng thµnh kiªn cè ë tØnh Qu¶ng T©y vµ tØnh Qu¶ng §«ng, ®Ó t¨ng thªm søc m¹nh ®· lµm nh÷ng con ngùa s¾t rÊt to trong cá may. Tr-¬ng thÇn ®óc mét g-¬m lín nÆng h¬n 100 kg vµ dïng g-¬m Êy chÐm ®øt ®«i ngùa s¾t. Thµnh Qu¶ng T©y vµ qu¶ng §«ng bÞ h¹, nhµ vua phong cho Tr-¬ng danh hiÖu ng-êi thø ba lµ Th¸nh. 5
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" II- HuyÖn tø Kú HuyÖn Tø Kú lµ huyÖn giµu nhÊt vµ ®«ng d©n nhÊt tØnh H¶i d-¬ng. Còng lµ mét huyÖn réng nhÊt n÷a. BÒ mÆt cña nã, theo Së ®Þa chÝnh tõ Nam lªn B¾c ®o ®-îc 30 km, tõ T©y sang §«ng 16 km. Trong huyÖn cã nhiÒu con s«ng ngang däc. S«ng chÝnh lµ s«ng Luéc vµ s«ng Th¸i B×nh ë ®Þa giíi phÝa Nam; phÝa §«ng cã s«ng §Þnh §µo, lµ ®-êng giao th«ng thuû víi H¶i D-¬ng vµ Ninh Giang. Cßn ®¸ng kÓ lµ s«ng Yªn Thæ, La TØnh, §«ng L©m vµ Ngäc L¹c. Con s«ng Ngäc L¹c lµ con s«ng trùc tiÕp ®Õn H¶i D-¬ng, thuyÒn m¸y cã møc n-íc nhá cã thÓ ®i ®-îc. HuyÖn Tø Kú vµo n¬i s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh gÆp nhau. Nã cã hai con ®ª, ®-êng vµ ®ª tõ Ninh Giang ®Õn Quý Cao, vµ ®ª Quý Cao ®i Thanh Kú, ven s«ng Th¸i B×nh con ®ª ng¨n kh«ng cho n-íc mÆn, trong nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m trµn vµo tæng Yªn Thæ vµo tÊt l¹i ®-îc. H×nh d¹ng cña huyÖn kh«ng kh¸c g× c¸c huyÖn kh¸c cña ch©u thæ. mÆt ®Êt b»ng ph¼ng kh«ng cã chç låi lªn hay tròng xuèng nhiÒu. §Êt mµu mì nhÊt lµ ë nh÷ng tæng kh«ng cã ¶nh h-ëng g× ®Õn n-íc bÓ. HuyÖn Tø Kú cã tõ tr-íc ®êi vua Gia long. tõ l©u huyÖn cã 13 tæng: 8 tæng trªn t¶ ng¹n s«ng Luéc; Ph¹m X¸, Ngäc L©m, M¹c X¸, Yªn Thæ, Mü X¸, To¹i Yªn, TÊt L¹i, Hµ Néi. 5 tæng bªn h÷u ng¹n s«ng Luéc: B¾c t¹, ViÖn Lang, Ng¹i An, §«ng T¹, Yªn Bå. Tæng cuèi cïng nµy ë trªn bê bÓ. ThËt lµ kh«ng hîp lý vµ khã ch¨m sãc, khã cai trÞ tèt ®-îc c¸i nhãm tæng c¸ch huyÖn lÞ bëi mét con s«ng n-íc ch¶y m¹nh nh- s«ng Luéc. ChiÒu dµi qu¸ cì cña huyÖn tõ H¶i D-¬ng ®Õn bê bÓ lµ h¬n 50 km. N¨m 1885 ®Ó hîp lý, ng-êi ta ®· quyÕt ®Þnh c¾t 5 tæng phÝa Nam huyÖn cïng víi mét s« tæng cña huyÖn Êy tæng liÒn ®Êy cña huyÖn VÜnh B¶o 6
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" ®Ó lËp ra huyÖn VÜnh B¶o lµng Tø Kú, tæng Ph¹m X¸ vµ lµng M¹c X¸, tæng M¹c X¸ liªn tiÕp lµ lÞ së cña huyÖn. §Õn ®êi Minh MÖnh (1820-1821) rêi tõ La tØnh tªn mét lµng to bªn bê s«ng La tØnh. Sau trËn lôt bÊt thÇn vµ rÊt to, n¨m Tù §øc thø 27 (1874) do vì ®ª s«ng §uèng c¶ vïng bÞ tµn ph¸ huyÖn lÞ l¹i trë vÒ M¹c x¸ råi cø ë ®©y cho ®Õn n¨m §ång Kh¸nh thø 31 (1888) th× chuyÓn vÒ Yªn Phong, ë trong §ån vÖ binh mµ chµ chøc tr¸ch tØnh nh-êng cho chän chç ®ãng tèt Êy vµ ®ån ®ãng ë n¬i gÆp nhau c¶u nh÷ng con s«ng §ån §µo, Ngäc TØnh vµ La TØnh ®Òu lµ nh÷ng giao th«ng thuû, th-êng bÞ c¸c to¸n nghÞch v-ît tõ s«ng Hång sang s«ng Th¸i B×nh, trµn sang c¸c huyÖn Thanh hµ vµ huyÖn Tiªn L·ng hoÆc lªn KÎ SÆt H¶i D-¬ng, hay Ninh Giang. Bao n¨m Tø Kú ®· lµ n¬i Èn nÊp cña nhiÒu to¸n nghÞch trong tØnh ®-îc nh©n d©n ®ång t×nh. Hä ®Õn ®Êy, nghØ ng¬i vµ ®-îc tiÕp tÕ. NhiÒu n¨m ®¸nh ®uæi mµ kh«ng ®¹t kÕt qu¶ v× ë ®Êy s«ng ngßi ch»ng chÞt t¹o cho hä ®iÒu kiÖn l-u ®éng nhanh, Èn nÊp dÔ dµng vµ nÕu cÇn trèn sang tØnh b¹n H¶i Phßng hay Th¸i B×nh. Tõ n¨m 1885 ®Õn n¨m 1898 cã 7 «ng quan ®Õn cai trÞ huyÖn Tø Kú. Sù thay ®æi th-êng xuyªn Êy ®· dõng l¹i, quan huyÖn hiÖn nay ®· xuèng ®-îc ba n¨m. T×nh tr¹ng rèi lo¹n ¶nh h-ëng xÊu ®Õn t×nh h×nh kinh tÕ trong huyÖn. Mäi cè g¾ng cña chóng ta ®Òu tËp trung vµo c«ng søc b×nh ®Þnh, viÖc lµm nh÷ng c«ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÞ . Nh÷ng tæng bÞ tµn ph¸ nhÊt lµ Yªn ThÓ, Hµ Lé vµ TÊt L¹ng v× bÞ n-íc mÆn trµn vµo chØ cÊy mçi n¨m vµo mét th¸ng m-êi. Nh÷ng con ®ª kh«ng ®-îc b¶o d-ìng háng dÇn dÇn råi háng hÕt ë c¸c s«ng Th¸i B×nh. Muèn söa l¹i ®ª ®ßi hái nhiÒu søc lùc, nÕu ®Ó nh©n d©n lµm lÊy th× nh©n d©n kh«ng cung cÊp næi sè nh©n c«ng cÇn thiÕt vµ cµng kh«ng thÓ hiÓu hÕt lîi Ých mµ c«ng viÖc cã thÓ mang l¹i . Cho nªn v× kh«ng cã ®ª che chë, n-íc bÓ trµn vµo lµm cho ®Êt kh«ng thÓ cÊy cµy ®-îc. 7
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" N¨m 1895, tØnh cã së ®Þa chÝnh, ng-êi ta míi biÕt râ ë nh÷ng lµng thuéc Tæng yªn Thæ 3/5 ®Êt ®ai kh«ng cµy cÊy ®-îc, t×nh tr¹ng ph¸ lªn mau chãng. Cöa s«ng Th¸i B×nh ch¶y ra s«ng Luéc ®-îc ®¾p l¹i ®-êng Ninh Giang ®i Quý Cao, ®¾p cho thay cho ®ª, vµ n¨m ngo¸i viÖc ®¾p l¹i toµn bé ®ª s«ng Th¸i B×nh lµm tèt vµ hoµn thµnh. Nh÷ng con ngßi cã n-íc bÓ trµn vµo ®· cã ®ª nhá. Do nh÷ng c«ng tr×nh Êy, 3 tæng phÝa d-íi huyÖn Tø Kú cÊy ®-îc vô th¸ng 10 vµ cã thÓ cÊy ®-îc vô th¸ng 5 n÷a, nh- n¨m nay, m-a nhiÒu, n-íc tr÷ kh«ng bÞ c¹n. Cßn 4 tæng phÝa trªn huyÖn, vèn ®· thuËn lîi, nh-ng, muèn cho nã phån thÞnh nh- cò, cÇn kh¬i s©u, kh¬i th«ng, nh÷ng ngßi bÞ båi lÊp. ë ®©y còng nh- toµn miÒn ch©u thæ, mong muèn cøu ng-êi n«ng d©n lµ cÊy ruéng hai vô mét n¨m. Ngoµi viÖc muèn ®-îc t¨ng thªm s¶n phÈm, ng-êi ta cßn kh«ng muèn thÊy c¶nh ®ãi kh¸t ®Õn khi cÊy mét vô mµ bÞ mÊt. Sau lóa, nh÷ng c©y kh¸c trång trong huyÖn cã thÓ xÕp thø tù theo sù quan träng cña tõng c©y nh- sau: b«ng, chÌ vµ cãi. B«ng trång ch-a nhiÒu, lµ thø c©y míi ®em ®Õn c©y trång d- ®-îc mét vµi n¨m. B«ng cã ph¸t triÓn hay kh«ng cßn tr«ng vµo thÞ tr-êng cao xø B¾c Kú, nhµ m¸y kÐo sîi ë Hµ Néi vµ H¶i Phßng, gièng b«ng trång ë ®©y, lµ lo¹i trång hµng n¨m, v× côc b«ng rÊt ng¾n kh«ng thÓ dïng ®Ó kÐo sîi ®-îc, v× lÏ trªn ®Ó sù ph¸t triÓn cña lo¹i c©y nµy cã thÓ c¾t nghÜa r»ng c¸c lo¹i b«ng kh¸c ®· chiÕm thÞ tr-êng Hµ Néi vµ H¶i Phßng, b«ng trång ë ®©y chØ tiªu thô ®-îc ë ®Þa ph-¬ng chØ lµm mÒn ¸o vµ ruét ch¨n. C«ng nghiÖp ë huyÖn kh«ng quan träng l¾m. ChØ cã ë V¨n L©m mét x-ëng thuéc da næi tiÕng. Da ®· thuéc chÕ ra gèi, chiÕu th¶m in h×nh m¹ vµng cã d¸ng dÊp mü thuËt. Lµng ë gÇn s«ng Th¸i B×nh cã nghÒ dÖt chiÕu. nghÒ nµy còng kh«ng ®-îc ph¸t ®¹t l¾m. DiÖn tÝch trång cãi bÞ h¹n chÕ. ThuÕ thu ®-îc lµ 50.144,40 ®ång. Ph©n tÝch nh- sau: 8
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" ThuÕ ®inh: 4.963 ng-êi ghi sæ ®inh (trong Êy 36 miÔn) 11.505 ® 8.743 ng-êi kh«ng cã ghi vµo sæ ®inh 2.622,9 251 nh-ng trõ 100,4 14.228,3 ThuÕ ®iÒn: 38.288 mÉu lóa 41.092,80 5.796 mÉu trång c©y kh¸c 2.823,30 43.916,1 Hå s¬ sæ cã ®Êt lµm cho sæ thuÕ ®iÒn ®-îc c«ng b»ng h¬n vµ b©y giê kh«ng cßn ®Êt nµo kh«ng nép thuÕ còng kh«ng cã lµng nµo kh«ng nép thuÕ. Mét vµi n¨m nay, nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®-îc thùc hiÖn. §-êng giao th«ng bé, tr-íc ®ay ®· huû liÖt, b©y giê ®-îc ®¾p cao hay më réng, ngùa ®i l¹i ®-îc, cßn ®¾p ®-êng míi. §©y lµ nh÷ng con ®-êng chÝnh trong huyÖn: ®-êng xe ®i ®-îc tõ H¶i D-¬ng vÒ huyÖn, tõ huyÖn ®Õn Quý Cao, con ®-êng nµy kÐo dµi ®Õn VÜnh B¶o, ®Õn Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh. §-êng xe ®i ®-îc tõ Quý Giao ®Õn Ninh Giang kÐo dµi vÒ phÝa ®«ng ®Õn Phñ Liªn, vµ phÝa T©y ®Õn tØnh H-ng Yªn. §-êng xe ®i ®-îc tõ huyÖn ®Õn con ®-êng H¶i D-¬ng ®i Ninh Giang. §-êng ngùa ®i ®-îc tõ huyÖn ®Õn huyÖn Gia Léc. C«ng tr×nh kü thuËt cã nhiÒu cÇu lµm b»ng tiÒn thay thuÕ c«ng dÞch. 1 vµi cÇu chÝnh: Hµm Hy 28 m20 My ¤n 24 m La TØnh 19,20 m V¹n Hé 20 m Ngäc T¶i 22,40 m ¤ MÔ 16,70 m BØnh Di 31m Ph¹m X¸ 3m 9
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" Tõ khi ®¾p l¹i ®ª s«ng Th¸i B×nh (dµi 11 km ®Òu ®i xe ®-îc) d©n c- vïng ven bê yªu cÇu lµm nhiÒu c«ng tr×nh, lîi Ých cña c¸c c«ng tr×nh ®· lµm ë cuèi huyÖn nµy ®-îc nh©n d©n hoan nghªnh. Mäi lµng ®Òu muèn lµm cho ruéng riªng cña m×nh. Trªn s«ng Th¸i B×nh cÇn lµm nhiÒu c«ng tr×nh ®ãng më vµ cÇn cã mét cèng lín. Cèng lµm ë s«ng Thanh Kú rÊt quan träng, cã thÓ lµm b»ng nguån vèn cña tØnh. Cã thÓ, n¨m nay Së c«ng chÝnh b¾t ®Çu lµm nh÷ng con cèng nhá, chia lµm nhiÒu ®ît, lµm tõ nay ®Õn hai, ba n¨m sau. D©n c- toµn huyÖn cã 81 ngh×n d©n. D©n theo ®¹o thiªn chóa kh«ng nhiÒu, toµn huyÖn kh«ng qu¸ 3.000 phÇn lín tËp trung ë Ngäc L©m vµ Hµ Lé. T-¬ng lai cña huyÖn tr«ng vµo ph¸t triÓn nÒn n«ng nghiÖp, mµ hµng ®Çu lµ c©y lóa nÕu diÖn tÝch ch-a cµy cÊy mÊt dÇn th× nhiÒu ruéng cã thÓ cÊy ®-îc hai vô nh-ng míi cÊy ®-îc mét vô trong mét n¨m. Muèn ®-îc nh- vËy, ph¶i ph¸t triÓn nh÷ng s«ng ngßi hiÖn cã vµ lµm trªn s«ng Th¸i B×nh vµ s«ng Luéc nh÷ng cèng kh«ng cho n-íc mÆn trµn vµo. Ýt huyÖn ®-îc nh- huyÖn Tø Kú cã phong c¶nh ®Çy ®ñ vµ ®Ñp ®Ï, víi ®êi sèng cña ng-êi An Nam ngµy x-a d©n c- sung tóc. Nh÷ng héi hÌ ®×nh ®¸m chung hay cña tõng lµng ®-îc tæ chøc rÊt ®Çy ®ñ vµ linh ®×nh. Cã sù thi ®ua vÒ vÊn ®Ò nµy, gi÷a c¸c lµng, lµng nµo cã chïa ®Ñp nhÊt cê rùc rì nhÊt (nhiÒu lµng cã tõng bé). QuÇn ¸o vâ khÝ lµng nµo tr¸ng lÖ nhÊt còng nh- ë VÜnh B¶o mçi lµng ®Òu cã mét sù tÝch riªng. Cã hai huyÖn sau ®©y ®¸ng kÓ: §Òn Yªn NghiÖp, §Òn SÜ NhiÕp ng-êi mµ nh÷ng nhµ biÕt ch÷ coi nh- thÇy, SÜ NhiÕp lµ ng-êi Tµu, sang lµm quan ë bªn An Nam 40 n¨m, d-íi ®êi HuÖ §øc. ¤ng truyÒn b¸ viÖc häc ch÷ H¸n vµ häc 4 quyÓn s¸ch cña Tµu (tø th-). §Òu më héi vµo ngµy sinh cña «ng ta, 7-7. Mé «ng ta ë ®Òn lµng Tam huyÖn TriÖt Loan tØnh B¾c Ninh. 10
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" §Òn Ng-u Uyªn: Lª Tu©n lµ «ng giµ ®-îc kÝnh nÓ vÒ sù kh«n ngoan vµ biÕt réng, quª ë lµng VÜnh H-ng, tØnh S¬n Lam lÊy vî nhiÒu n¨m mµ kh«ng cã con. Mét h«m vî «ng tªn lµ Hoµng ThÞ Thu còng ®· nhiÒu tuæi, n»m mª thÊy «ng tiªn b¸o r»ng: C¸c con lµ ®«i vî chång kh«n ngoan, tµi ®øc, c¸c con lu«n lµm ®iÒu thiÖn cho nªn mÆc dï sè trêi ®· ®Þnh, th-îng ®Õ sÏ th-ëng cho c¸c con mét ®øa con kh«n ngoan. N¨m sau ThÞ Thu tr-íc sù ng¹c nhiªn cña mäi ng-êi sinh ra mét døa con trai, tuæi cßn nhá mµ ®· ra vÎ yªu kiÒu vµ kh«n ngoan. Nh©n d©n gäi chó bÐ lµ KiÖt B¹ch. CËu bÐ rÊt th«ng minh, 12 tuæi ®· ®i thi vµ ®ç vµo h¹ng nhÊt. Vµi n¨m sau nhµ vua vêi vµo triÒu lµm quan phô chÝnh khi 20 tuæi th× cã chiÕn tranh gi÷a vua An Nam vµ vua Xiªm. C¶ n-íc x«n xao, bèi rèi v× t-íng danh tiÕng nhÊt ®Òu bÞ qu©n Xiªm ®¸nh b¹i. Nguy c¬ ®Õn, nhµ vua giao ®¹o qu©n cuèi cïng cho KiÖt B¹ch cÇm qu©n. KiÖt B¹ch ®¸nh b¹i qu©n Xiªm vµ b¾t nã ph¶i rót lui hçn ®én vÒ n-íc. §Ó th-ëng c«ng vua ban cho 100 l¹ng b¹c vµ 100 tÊm lôa. 60 tuæi «ng tõ quan vÒ lµng. Sang lµng Ng-u Uyªn, thÊy d©n lµng thËt thµ vµ ham häc, «ng ë mét tr-êng gÇn ®Êy ®Ó dËy ®¹o lý vµ nh÷ng ng-êi lêi d¹y cho Ch¸nh hiÒn. Mét ngµy ra khái lµng «ng bÞ sÐt ®¸nh chÕt. Kh«ng t×m thÊy x¸c. Nh©n d©n t×m ®Õn che kÝn ®Êt n¬i «ng chÕt ®Ó c¸c con vËt kh¸c kh«ng d¸m ®Õn x©m ph¹m. Vua phong «ng lµ th-îng ®¼ng hiÒn vµ thê ë lµng Ng-u Uyªn nhiÒu chuyÖn tõ thêi néi chiÕn lµm c¶ n-íc còng ®au khæ. Còng cã chuyÖn vÒ cuéc kh¸ng chiÕn cña TriÒu vua chèng qu©n Lµo.  11
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" III- HuyÖn N¨ng Yªn HuyÖn N¨ng Yªn ë phÝa T©y tØnh, ®Þa giíi gi¸p tØnh H-ng Yªn, cã h×nh tø gi¸c mµ hai c¹nh lµ s«ng. HuyÖn tiÕp gi¸p: PhÝa B¾c víi huyÖn CÈm Giµng, ng¨n c¸ch bëi hai con s«ng: S«ng CÇu Gi¸c vµ s«ng KÎ sÆt mét phÇn lµ danh giíi quy ®Þnh. PhÝa T©y lµ s«ng Chanh, phÝa §«ng lµ s«ng §Þnh §µo, phÝa Nam lµ danh giíi quy ®Þnh, ®-êng ph©n giíi trùc tiÕp víi tØnh H-ng Yªn, huyÖn Gia Léc vµ huyÖn Thanh MiÖn. S«ng KÎ SÆt, mang tªn ®Þa ph-¬ng ®Çu nguån cña nã, nèi tõ phÝa T©y nh÷ng s«ng nhá ch¶y tõ s«ng Hång vµo, ®Õn phÝa §«ng gÆp s«ng Th¸i b×nh ë H¶i d-¬ng. §é s©u cña nã võa ®Ó cho thuyÒn m¸y träng t¶i hµng tÊn vµ nh÷ng ph¸o h¹ng lóc n-íc triÒu lªn cã thÓ qua l¹i cã n¬i, s«ng uèn l-în gÊp khóc hÑp qu¸, th«ng th-êng lµm trë ng¹i cho giao th«ng cña thuyÒn bÌ. S«ng §Þnh §µo (nay gäi lµ s«ng §ß §¸y) tõ s«ng KÎ SÆt rÏ ra lµ danh giíi cña huyÖn N¨ng Yªn vµ huyÖn Gia Léc, s«ng nµy ch¶y vÒ phÝa vßng vÌo nhiÒu khóc, ®æ ra s«ng Luéc ë Phñ Ninh Giang. ThuyÒn m¸y cã thÓ ®i l¹i ®-îc trªn s«ng nµy. S«ng Chanh c¸ch tõ s«ng KÎ SÆt ë vïng KÎ SÆt, ch¶y tõ b¾c xuèng nam theo h-íng xiªn gãc gÆp s«ng Luéc ë gÇn ®Òn My §éng. S«ng nµy kh«ng quan träng b»ng nh÷ng con s«ng kÓ trªn, chØ nh÷ng thuyÒn träng t¶i nhá ®i ®-îc th«i. Mét con s«ng nhá Ýt quan träng h¬n nh-ng cÇn nãi ®Õn ch¶y suèt tõ phÝa ®«ng sang phÝa t©y huyÖn nèi s«ng Chanh vµ §Þnh §µo, qua phÝa Nam huyÖn lþ vµi tr¨m mÐt. HuyÖn N¨ng Yªn lµ phÇn lín cña vïng ®ång b»ng réng lín do phï sa båi ®¾p, s«ng Th¸i B×nh ë phÝa §«ng, s«ng Hång Hµ ë phÝa T©y lµ mét ®Þa h¹t b»ng ph¼ng, kh«ng cã nh÷ng låi lâm ®¸ng kÓ phÝa T©y, phÝa B¾c vµ phÝa §«ng huyÖn gi¸p s«ng ®Òu cã ®ª. Nh÷ng trËn lôt x¶y ra th-êng ®Òu lµ s«ng Hång vµ s«ng §uèng. N¨m 1893 vì ®ª s«ng §uèng, c¶ huyÖn bÞ ngËp lôt gÇn mét th¸ng. 12
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" HuyÖn ®· nghÌo l¹i bÞ tµn ph¸, x¸o trén nhiÒu trong nh÷ng n¨m biÕn ®éng b·i sËy. D©n c- Ýt, lµng ë r¶i r¸c vµ Ýt quan träng. §©y lµ mét huyÖn kh«ng ®-îc giµu cã trong tØnh. Cèt ®Êt cao, khã t-íi n-íc vµ kh«ng tiÖn cho viÖc trång trät ngoµi c©y lóa, 2/3 diÖn tÝch bá kh«ng dïng ®-îc trong mïa kh«. HuyÖn N¨ng Yªn ngµy x-a thuéc phñ B×nh Giang. HuyÖn ®Æt d-íi quyÒn trùc tiÕp cña quan phñ. V× vËy, cho nªn kh«ng bá cÊp phñ, tªn B×nh Giang lÊy thay cho huyÖn N¨ng Yªn. Ngµy mµ phñ B×nh Giang cßn gäi lµ ch©u Th-îng Hång. N¨m Minh MÖnh thø 3 (1823 v× kiªng tªn huý cña nhµ vua, cÊm kh«ng ®-îc dïng ch÷ Hång) ph¶i ®æi lµ phñ B×nh Giang. Phñ B×nh Giang cã 4 huyÖn: HuyÖn §-êng Yªn, Thanh MiÖn, CÈm Giµng vµ §-êng Hµo. N¨m 1885 d-íi triÒu vua §Çu Kh¸nh kiªng tªn huý nhµ vua, cÊm kh«ng ®-îc dïng ch÷ §-êng trong ng«n ng÷ th-êng dïng nªn thay ch÷ N¨ng vµo ch÷ ®-êng thµnh huyÖn N¨ng An. Còng v× lý do Êy mµ huyÖn §-êng Hµo ®æi ra huyÖn Mü Hµo. N¨m 1886, huyÖn Thanh MiÖn ®-a vÒ thuéc phñ Ninh Giang, Ýt l©u sau ®-a vÒ tØnh H-ng Yªn. Sau cïng v× bá cÊp Phñ, cÊp Phñ kh«ng ®-îc cßn lµ cÊp hµnh chÝnh quan phñ B×nh Giang chØ cßn d-íi quyÒn m×nh mét huyÖn N¨ng Yªn. Trô së cña Phñ còng thay ®æi nhiÒu lÇn. Lóc ®Çu ë lµng Lª X¸ tæng Phóc CÇu, kh«ng xa CÈm Giµng mµ CÈm Giµng bÊy giê lµ trô së cña quan tæng ®èc H¶i D-¬ng. N¨m 1831 d-íi thêi Minh MÖnh, trô së cña huyÖn chuyÓn ®Õn n¬i trung t©m cña huyÖn. Quan phñ ®ãng mét n¬i ë gi÷a lµng MËu tr¹ch tøc lµ n¬i ë hiÖn nay. N¨ng Yªn b©y giê vÉn cã mét quan phñ ng-êi b¶n xø cai trÞ. Chøc quan phñ ®-îc gäi Êy lµ t-îng tr-îng, thËt ra chøc tr¸ch vµ nhiÖm vô cña phñ ®-îc coi nh- mét quan huyÖn. 13
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" ThuÕ thu ®-îc cña huyÖn ®-îc chia ra nh- sau: ThuÕ th©n: 2.154 ghi sæ ( trong Êy cã 294 ng-êi miÔn thuÕ) 3.153 kh«ng ghi sæ 184 miÔn trõ ThuÕ thu ®-îc: 5.66400® ThuÕ ®iÒn: 233.782 mÉu ruéng lóa thu 26.134®60 5.105 mÉu trång trät kh¸c thu 1.890,30 ThuÕ thu ®-îc: 28.024.00 Tæng céng: 33.639®00 ChÝnh quyÒn cai trÞ cña ng-êi Ph¸p ®· ph¸t triÓn trong khu vùc nµy tõ khi ®· b×nh ®Þnh nh÷ng ®-êng giao th«ng. Tõ trô së quan phñ ®i vÒ phÝa T©y B¾c, §«ng B¾c, ®i vÒ h-íng §«ng vµ h-íng Nam cã 4 con ®-êng xe ngùa ®i ®-îc, nèi phñ lÞ víi ®-êng quan träng cña huyÖn hay víi trô së cña huyÖn bªn c¹nh. §Õn n¨m 1887, con ®-êng cña phñ lÞ ®Õn huyÖn Gia Léc qua lµng L«i khª vµ Cam x¸ ®-îc ®¾p vµ më réng. Cuèi n¨m Êy lµ con ®-êng nèi phñ lÞ víi huyÖn CÈm Giµng qua ®ß ngang KÎ Gi¸m. Con ®-êng nµy cã thÓ ®i th¼ng tõ B×nh Giang ®Õn H¶i D-¬ng. Còng thêi gian nµy ng-êi ta ®¾p song song víi s«ng KÎ SÆt mét con ®-êng cã thÓ ®i ngùa tõ KÎ Gi¸m ®Õn Tr¸ng LiÖt, th-êng gäi tªn lµ KÎ SÆt. N¨m 1891 më réng con ®-êng ®i tõ Phñ lÞ ®Õn huyÖn Thanh MiÖn ë vÒ phÝa Nam. N¨m 1896, lµm con ®-êng ®i xe ®-îc tõ lµng Tr¸ng LiÖt ®Õn trô së cña huyÖn. Hai ngßi t-íi n-íc ®· ®-îc ®µo trong ba n¨m. N¨m 1898, khai con ngßi gi÷a lµng Hµ X¸ chç s«ng ®Çu víi Phñ lÞ. N¨m sau, mét con ngßi cïng theo lîi Ých Êy ®-îc ®µo ë Thanh MiÖn. Con ngßi nµy b¾t ®Çu tõ lµng V¨n X¸ 14
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" huyÖn Thanh MiÖn nèi víi con ngßi v¾t ngang huyÖn N¨ng Yªn qua lµng Tr-¬ng CÈm vµ §×nh Tæ. Mét kÕ ho¹ch cã lîi cho viÖc cµy cÊy chñ yÕu lµ kh¬i ®µo, n¹o vÐt nh÷ng s«ng ngßi ®· ®µo tõ tr-íc ®Ó t-íi n-íc ph¶i ngõng l¹i. N¨m tíi kÕ ho¹ch nµy sÏ ®-îc tiÕp tôc thùc hiÖn nh-ng nguån thu cña huyÖn qu¸ nghÌo l¹i ph¶i nhiÒu n¨m míi xong ®-îc. S¾p tíi, huyÖn N¨ng Yªn sÏ cã tõ phÝa B¾c ®Õn phÝa Nam mét con ®-êng nhá ch¹y qua nèi KÎ sÆt víi Ninh Giang, Con ®-êng nµy ®i theo däc tõ KÎ SÆt ®Õn Phñ LÞ råi tõ ®Êy xuèng huyÖn Thanh MiÖn. HuyÖn kh«ng cã s¶n phÈm nµo kh¸c ngoµi s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®Êt thuéc lo¹i xÊu nhÊt tØnh, ruéng cÊy ®-îc hai vô rÊt Ýt. Cèt ®Êt cao lµm cho viÖc t-íi n-íc khã kh¨n hoÆc kh«ng thÓ t-íi n-íc ®-îc. ChØ nh÷ng ruéng thÊp hay ruéng ë bªn c¹nh ngßi dÉn n-íc míi cÊy ®-îc. Trong mïa kh« ruéng ®Êt bá ho¸ hay trång khoai lang, hay c©y rau kh¸c. Mét diÖn tÝch kh¸ lín c¶ n¨m chØ trång rau. C«ng nghiÖp ®Þa ph-¬ng kh«ng cã g×. Lµng KÎ SÆt lµm thuèc lµo. ë Nh©n KiÖt, ë §an Loan cã thî s¬n vµ thî nhuém. ë Mé Tr¹ch, Ho¹ch Tr¹ch cã nghÒ lµm l-îc bÝ ë H-¬ng Gi¸m vµ Kª Gi¸m cã nghÒ sµnh sø ë H¹ Khu«ng cã nghÒ thî méc. NÕu c«ng nghiÖp Êy kÐm ph¸t triÓn nã chØ ®¸p øng nhu cÇu cña nh÷ng lµng l©n cËn kh«ng më réng bu«n b¸n ra ngoµi huyÖn lóa gÆt ®-îc còng chØ cung cÊp ®-îc Ýt cho xuÊt khÈu. ViÖc bu«n b¸n kh«ng xuÊt khÈu ®-îc chØ cã KÎ SÆt lµ ®iÓm cã chót Ýt quan träng vÒ ph-¬ng diÖn trao ®æi hµng hãa. T-¬ng lai cña huyÖn N¨ng Yªn chØ cã vÒ n«ng nghiÖp. §Êt phï sa båi cã kh¶ n¨ng mµu mì nh- c¸c huyÖn kh¸c. Cã hai nguyªn nh©n lµm cho vïng nµy kh«ng ®-îc thÞnh v-îng: 1- Cèt ®Êt cao chiÕm phÇn lín diÖn tÝch. 2- Kh«ng ®ñ ph-¬ng tiÖn t-íi n-íc. 15
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" Ph-¬ng thøc ch÷a lµ ph¶i ®µo mét hÖ thèng s«ng ngßi dÉn n-íc cña mét con s«ng bao quanh huyÖn ®em n-íc vµo cho nh÷ng ng-êi lµm ruéng trong huyÖn. Mét ®Ò ¸n ®-¬ng ®-îc xem xÐt cã thÓ tho¶ m·n phÇn nµo nhu cÇu Êy. §ã lµ ®µo mét con s«ng lín tõ huyÖn Thanh MiÖn qua huyÖn N¨ng Yªn tõ phÝa B¾c xuèng phÝa Nam th«ng víi s«ng KÎ SÆt. §µo xong con s«ng Êy cßn ph¶i ®µo nhiÒu s«ng, cõ nh¸nh nèi víi s«ng chÝnh nèi víi con ngßi cã s½n ch¶y song song, ®Ó ®-a n-íc tíi tÊt c¶ nh÷ng n¬i thiÕu n-íc. C«ng tr×nh Êy mµ lµm xong céng víi con ®-êng s¾t sÏ lµm cho kinh tÕ ®Þa ph-¬ng phån thÞnh. HuyÖn N¨ng Yªn kh«ng cã ng«i ®×nh chïa nµo næi tiÕng vÒ kiÕn tróc hoÆc sù tÝch. Nh-ng huyÖn N¨ng Yªn còng sinh ra nh÷ng danh nh©n cßn l-u truyÒn ®Õn ngµy nay. Lµng Mé Tr¹ch lµ c¸i n«i cña nh÷ng danh nh©n Êy. Nã ®-îc gäi lµ tæ tiÕn sÜ v× cã nhiÒu gèc tiÕn sÜ gèc tÝch ë ®Êy tæng kª ®-îc 39 ng-êi. Cã 3 ng-êi næi tiÕng nhÊt lµ: 1- Thø nhÊt lµ Vò Phong ®-îc vua An Nam chó ý trong trËn ®Êu th¾ng lîi víi mét ®« vËt khoÎ nhÊt n-íc. §-îc c«ng nhËn lµ tr¹ng vËt. 2- Thø hai lµ Vò Hµng (HuyÕn) mét ng-êi ®¸nh cê cao næi tiÕng. Mét sø thÇn Trung Hoa th¸ch ®¸nh cê víi quèc v-¬ng An Nam. NÕu nhµ vua thua ba v¸n liÒn hoµng ®Õ Trung Quèc sÏ ®em qu©n ®¸nh An Nam nhµ vua triÖu Vò Hµng ®Õn, Vò Hµng d©ng kÕ gióp vua vµ ®Þch thñ kh«ng thÓ biÕt ®-îc. Nhµ vua -íc trËn ®Êu cê vµo gi÷a tr-a. Mçi bªn chØ cã mét ng-êi hÇu cËn cÇm läng che cho vua trªn läng cã mét lç thñng nhá, qua ®Êy ¸nh n¾ng mÆt trêi däi tia n¾ng nhá xuèng bµn cê h-íng dÉn nhµ vua ®i con cê vµo nh÷ng n-íc quyÕt ®Þnh. Nhµ vua ®-îc cê phong Vò Hµng lµ Tr¹ng cê. 3- Lª L¹i cã tiÕng v× häc giái vµ cã tµi, ¨n khoÎ lµm ®Õn chøc th-îng th- bé hé. ¤ng ®-îc t«n lµ Tr¹ng ¡n. Ghi chó: B¶n gèc cã mét sè sù kiÖn kÓ sai nh- sau: 16
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" - ë Nh©n Khª vµ §an Loan cã nghÒ thî son vµ thî nhuém... Ph¶i nãi Nh©n KiÖt míi ®óng. - Mé Tr¹ch cã nghÒ lµm l-îc bÝ... Ph¶i nãi Ho¹ch Tr¹ch míi ®óng. - ë Nam Gi¸ vµ Kª Gi¸ cã nghÒ sµnh sø... Ph¶i nãi lµ H-¬ng Gi¸m vµ Kª Gi¸m míi ®óng. - Vò Hµng lµ ng-êi ®¸nh cê cao, ph¶i nãi lµ Vò HuyÒn míi ®óng. - Lª L¹i lµ ng-êi tr¹ng ch÷ vµ tr¹ng ¨n. Gia ph¶ hä Lª lµng Mé Tr¹ng nãi Lª §Ønh lµ tr¹ng ch÷ vµ tr¹ng ¨n Lª L¹i lµ em cña Lª §Ønh ®ç hoµng gi¸p. - B¶n ®å ghi s«ng Chanh nay lµ s«ng cöu Yªn. S«ng §Þnh §µo lµ s«ng §ß ®¸y. - B¶n nµy ghi cuèi n¨m 1887 lµm con ®-êng phñ lÞ ®i huyÖn CÈm Giµng qua ®ß CËy. Nh-ng ë huyÖn CÈm Giµng l¹i nãi n¨m 1894 lµm con ®-êng tõ Lai C¸ch ®i ®ß CËy sang Phñ lÞ, N¨ng Yªn. 17
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" IV- HuyÖn Thanh Hµ HuyÖn Thanh Hµ ë vÒ phÝa §«ng tØnh, cã mét qu·ng lµ ®Þa giíi cña tØnh víi tØnh H¶i Phßng. Bèn bªn ®Òu cã s«ng: S«ng CÇu ë vÒ phÝa T©y; s«ng B»ng Lau trë thµnh l¹ch V¨n óc, sau khi gÆp s«ng B×nh Hµ, th-êng cßn gäi lµ s«ng H-¬ng, ë vÒ phÝa B¾c vµ phÝa §«ng; s«ng Th¸i B×nh ë vÒ phÝa Nam. S«ng CÇu s«ng ng¨n huyÖn Thanh Hµ víi huyÖn Thanh L©m; con s«ng B»ng Lau ng¨n víi huyÖn Kim Thµnh, råi víi tØnh H¶i Phßng, s«ng Th¸i B×nh ng¨n víi huyÖn Tø Kú. Suèt chiÒu ngang, tõ phÝa T©y sang phÝa §«ng huyÖn, cã mét con s«ng, kh«ng quan träng l¾m, lµ s«ng B×nh Hµ. Con s«ng nµy, ch¶y tõ s«ng CÇu sang, hîp víi s«ng B»ng Lau ®Õn tËn ®Þa giíi cña tØnh, h×nh thµnh L¹ch Tray vµ L¹ch V¨n óc, chia ®Þa h¹t ra lµm hai phÇn ®i theo h-íng h¬i chÕch t©y b¾c, ®«ng nam. PhÇn d-íi cña huyÖn cã rÊt nhiÒu ngßi l¹ch, ch¶y nhòng nhµng, khóc khuûu mäi chiÒu, nèi th«ng s«ng B×nh Hµ víi s«ng Th¸i B×nh, dïng ®Ó t-íi ruéng, h¬n lµ cho giao th«ng vËn t¶i, trªn c¸c dßng ch¶y nhá Êy chØ thuyÒn nhá ®i l¹i ®-îc. NhiÒu ngßi, sè kh«ng nhiÒu, nèi th«ng s«ng B»ng Lau víi s«ng B×nh Hµ. §Þa h¹t Thanh Hµ lµ ®Êt sa båi cña s«ng Th¸i B×nh, vµ cña nh÷ng ngßi nh¸nh cña s«ng Kinh ThÇy. §Êt ph¼ng, thÊp, tiÖn cho trång lóa, v× cã nhiÒu mµu mì vµ t-íi n-íc. Ph©n cùc Nam cña huyÖn, cã tæng HÖ VÜnh vµ tæng LËp LÔ,, gi÷a s«ng Th¸i B×nh vµ l¹ch V¨n óc. Trong mïa n-íc thÊp, bÞ n-íc mÆn trµn vµo, khi thuû triÒu lªn cao, nªn kh«ng cÊy ®-îc vô th¸ng 5. Cã thÓ tr¸nh sù bÊt tiÖn Êy b»ng c¸ch ®¾p ®ª chèng n-íc mÆn. 18
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" HuyÖn Thanh Hµ ®-îc cai trÞ bëi mét quan chøc ng-êi b¶n xø thuéc hµng tri huyÖn. Lþ së cña tri huyÖn ®ãng ë lµng B×nh Hµ, mét n¬i d©n c- ®«ng ®óc, ë gi÷a huyÖn. Thanh Hµ thuéc vÒ phñ Nam S¸ch, khi phñ cßn lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh. Thanh Hµ cã 10 tæng vµ 71 lµng. §©y lµ mét huyÖn quan träng vÒ thu thuÕ. Sè thu n¨m 1901 cã: 6.746 ghi trong sæ ®inh (475 miÔn trõ) ) 3.483 (kh«ng ghi vµo sæ ®inh ) 148 ng-êi ®-îc miÔn trõ ) Sè thu: 16.781 ® 60 27.167 mÉu cÊy lóa 29.779 ® 30 7.306 mÉu trång c©y kh¸c 4.861 ® 40 Sè thu: 34.640,70 Tæng céng: 51.442,70 NhiÒu s«ng ngßi ch¶y ngang däc, kh¾p mäi n¬i trong huyÖn, kÕt thµnh mét mµng l-íi giao th«ng ®-êng thuû, ®Õn tËn bê ruéng. Mét con ®-êng xe ®i ®-îc, nèi huyÖn lþ víi tØnh lþ H¶i D-¬ng. §-êng nµy kÐo dµi ®Õn H¶i Phßng míi hÕt, ®i qua huyÖn Kim Thµnh. N¨m tr-íc trªn con ®-êng nµy ®· lµm ba cÇu dµi tõ 15 ®Õn 20 m. Mét con ®-êng ®i ngùa ®-îc, ®i tõ t©y sang ®«ng, phÇn phÝa B¾c cña huyÖn. Mét con ®-êng kh¸c, nèi vïng nµy víi B×nh Hµ, vµ kÐo dµi ®Õn tËn phÝa Nam huyÖn lµ tØnh Hé VÜnh. NhiÒu c«ng tr×nh ®· thùc hiÖn, hoÆc ®-¬ng thùc hiÖn. Cïng víi c«ng tr×nh ®-êng x¸, cßn lµm nh÷ng c«ng tr×nh kü thuËt nhá, nh- cÇu cèng dÉn n-íc vµ kh¬i l¹i nh÷ng m-¬ng m¸ng t-íi n-íc. PhÇn lín ruéng ®Êt Thanh Hµ cÊy lóa. V× ®Êt lu«n Èm, l¹i cã nhiÒu m-¬ng m¸ng t-íi n-íc ch¶y ngang däc, mïa mµng ë ®©y tèt, thãc vµo lo¹i ®Ñp h¬n c¶. 19
"T×nh h×nh tõng huyÖn tØnh H¶i d-¬ng n¨m 1900" Nh÷ng tØnh trång trät lóa tèt, ë vµo kho¶ng gi÷a 2 con s«ng B×nh Hµ vµ s«ng Th¸i B×nh. Kh«ng may thay, khi thuû triÒu lªn cao, th× huyÖn vèn ë gÇn biÓn, mÆt ®Êt l¹i thÊp bÞ n-íc mÆn trµn vµo, lµm cho phÇn lín ruéng ®Êt kh«ng cÊy ®-îc vô th¸ng 5. ChØ cã mét nöa ruéng ®-îc cÊy hai vô. HuyÖn Thanh Hµ s¶n xuÊt ®-îc -íc kho¶ng trung b×nh 350.000 t¹ lóa (t¹ ta cã 60 kg 40). Mét vµi lµng kh«ng tiÖn ®-êng cÊy lóa, th× trång c©y kh¸c khong cã lîi b»ng c©y lóa, nh- lµng Lan Can, M¹c Thñ, Cã ChÈm vµ Hé VÜnh trång khoai lang vµ rau; vµ c¸c lo¹i rau kh¸c. C«ng nghiÖp cña huyÖn kh«ng ®¸ng kÓ. Nh©n d©n Hoµng X¸ vµ TiÒn LiÖt, nhÊt lµ dµn bµn cã mét sè, dÖt v¶i b«ng, mét vµi lµng ë tæng LËp LÖ dÖt chiÕu cãi. Ngoµi ra, huyÖn cã lµng lµm nghÒ chµi l-íi. Quan träng nhÊt lµ lµng Ch-¬ng Giang cã 20 thuyÒn, mçi thuyÒn lµ mét gia ®×nh. Hai lµng kh¸c lµ Tó Thuû cã 15 thuyÒn vµ Ngäc Tr×, 12 thuyÒn. ViÖc bu«n b¸n chÝnh trong huyÖn lµ xuÊt c¶ng g¹o. Nh©n d©n cµy cÊy ®-îc nhiÒu, vµ chØ cÇn ®Õn mét sè. §-êng xuÊt khÈu lµ tØnh H¶i D-¬ng, Ninh Giang hay h¶i Phßng. Nguån giÇu cã cña huyÖn tr«ng vµo s¶n xuÊt g¹o. Kinh tÕ cña huyÖn ph¸t triÓn còng tr«ng vµo c©y lóa, cã liªn quan nhiÒu ®Õn viÖc söa ch÷a ngßi, l¹ch t-íi n-íc vµ lµm ®ª ng¨n n-íc mÆn. HuyÖn Thanh Hµ cã mét ng«i chïa næi tiÕng ë B×nh Hµ, thê vua Nh©n T«n, ®êi nhµ TrÇn. C©u chuyÖn nh- sau: Hoµng hËu cña TrÇn Th¸nh T«n, mét h«m n»m m¬, thÊy cã «ng thÇn ®Õn tÆng hai thanh kiÕm. Sau ®Êy cã thai, råi sinh con trai cã mµu da nh- vµng. Vua ®Æt tªn lµ Kim PhËt (PhËt b»ng Vµng). Kh«ng gièng c¸c con kh¸c, ®øa bÐ rÊt th«ng minh. N¨m 16 tuæi ®-îc phong lµ hoµng tö nèi ng«i vua. MÆc dï h-ëng quyÒn cao chøc träng, hoµng tö kh«ng tá ra vui vÎ. Mét ®ªm hoµng tö v-ît t-êng cung ®iÖn, ®Õn tu ë chïa Yªn Tö. Nhµ vua sai c¸c quan ®i t×m, vµ ®em hoµng tö vÒ cung. Nhµ vua ch¶y n-íc m¾t nãi víi hoµng tö: 20