Tình yêu và hoài niệm xứ Huế trong truyện ngắn Quế Hương

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72A, số 3, năm 2012<br /> <br /> TÌNH YÊU VÀ HOÀI NIỆM XỨ HUẾ<br /> TRONG TRUYỆN NGẮN QUẾ HƯƠNG<br /> Lê Thị Minh Hiền<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Trong rất nhiều sáng tác của mình, đặc biệt là truyện ngắn, Quế Hương<br /> luôn dành phần lớn viết về tình yêu và những hoài niệm về xứ Huế - nơi lưu giữ<br /> những kỷ niệm đẹp nhất một thời của chị. Truyện ngắn của Quế Hương là những<br /> mảng hiện thực về tình yêu và những hoài niệm quá khứ được góp nhặt nâng niu từ<br /> cuộc sống. Bằng vốn sống phong phú, và sự chiêm nghiệm sâu sắc về cuộc đời, đặc<br /> biệt là về văn hóa, vùng đất xứ Huế, Quế Hương đã cắt nghĩa, lý giải đời sống tình<br /> cảm con người theo sự cảm nhận tinh tế của một tâm hồn nhà văn nhạy cảm.<br /> Bài viết cố gắng tập trung đi sâu phân tích, lý giải những đặc điểm truyện ngắn<br /> của Quế Hương ở nội dung biểu hiện và phương thức nghệ thuật trên bình diện<br /> Tình yêu và hoài niệm xứ Huế - một trong những đặc trưng nổi bật tạo nên cá tính<br /> và phong cách trong sáng tác của Quế Hương.<br /> <br /> Nhà văn Quế Hương (tên thật là Hoàng Thị Thương) sinh ra và lớn lên ở Huế,<br /> hiện đang sống và làm việc tại Đà Nẵng. Yêu văn từ thuở còn là nữ sinh trường trung<br /> học Đồng Khánh, lớn lên Quế Hương theo ngành văn, khoa Việt - Hán ở trường Đại học<br /> Sư phạm Huế. Ra trường, Quế Hương dạy Việt Văn ở trường Trung học Thành Nội Huế, nhưng đến năm 1989 chị phải rời bỏ cái nghề yêu thích của mình vì lý do sức khỏe<br /> và lui về với bộn bề việc nhà, đau ốm, những nỗi buồn xâm chiếm triền miên. Có lẽ<br /> chính những điều đó cộng với duyên nợ văn chương đã thôi thúc Quế Hương cầm bút,<br /> giản đơn là muốn sẻ chia những nỗi buồn cho lòng mình được ấm áp, nhẹ nhàng và<br /> thanh thản hơn. Và, chị đã tình cờ bước chân vào làng văn từ năm 1990 với tác phẩm<br /> đầu tay Đôi chân biết khóc.<br /> Bút hiệu Quế Hương có được từ tên gọi ở nhà: Quế. Tên mẹ đặt cho chị. Chị tự<br /> hào khi có một người mẹ Huế hiền hậu, tảo tần bươn chải, trọn đời vất vả vì chồng con.<br /> Chị thương mẹ vô cùng. Có lẽ vì thế mà trong hầu hết sáng tác của mình, Quế Hương<br /> luôn viết về những người mẹ, những người chị với những số phận khác nhau và dành<br /> cho họ nhiều tình cảm đặc biệt trìu mến, trân trọng. Chị còn viết lại chính những ký ức<br /> đã qua về cuộc sống gia đình mình, về những ngày tháng ấu thơ vất vả, về những đôi<br /> chân nhọc nhằn của mẹ đã hy sinh tất cả vì con… Những hình ảnh buồn và đẹp ấy lặp<br /> đi lặp lại nhiều trong sáng tác của chị, cả trong thơ lẫn truyện ngắn. Quế Hương từng<br /> 121<br /> <br /> tâm sự: “có lần tôi buồn bã ngắm chân mẹ, chân mình, thế là Đôi chân biết khóc ra đời”.<br /> Tập truyện đầu tay này đã mở ra cho Quế Hương một khoảng trời mới. Đến bây giờ, chị<br /> đã cho ra đời hàng loạt tập truyện ngắn, truyện dành cho thiếu nhi, thơ, kịch bản phim…<br /> và đạt được khá nhiều giải thưởng.<br /> Trong rất nhiều sáng tác của mình, nhất là truyện ngắn, Quế Hương luôn dành<br /> phần lớn viết về tình yêu và những hoài niệm về xứ Huế - nơi lưu giữ những kỷ niệm<br /> đẹp nhất một thời của chị. Sinh ra trên mảnh đất cố đô văn vật, với những truyền thống<br /> văn hóa tốt đẹp tồn tại lâu đời đã góp phần hình thành phong cách và lối sống của nhà<br /> văn Quế Hương, đó là sự kín đáo mà đoan trang, nhẹ nhàng mà sâu sắc. Nền tảng tính<br /> cách, lối sống văn hóa Huế là văn hóa Việt Nam được dung hòa với văn hóa bản địa<br /> dưới ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo đã trở thành chỗ dựa tinh thần thấm sâu vào tâm<br /> hồn mỗi người con xứ Huế. Chính điều này tạo cho tính cách con người Huế luôn đầy<br /> ắp tình yêu thương con người. Dải đất miền Trung quanh năm khắc nghiệt, thiên nhiên<br /> vốn không ưu đãi lại còn mưa lũ thường xuyên, con người nơi đây trở nên nhỏ nhoi và<br /> nghèo túng. Điều này thể hiện rõ trong truyện ngắn Quế Hương với việc nhà văn xây<br /> dựng một thế giới đời thường với vô vàn những lo toan, trăn trở của những kiếp người.<br /> Người đọc dễ dàng nhận thấy những trang văn của Quế Hương là những trang đời. Chị<br /> trải lòng mình với vùng quê nghèo khó nhưng đầy ắp tình người; chị viết về xứ Huế yêu<br /> thương với vô vàn cảm xúc từ ký ức của tuổi thơ hồn nhiên, trong trẻo (Một ngày ở biệt<br /> thự Bát Nháo, Cô giáo Mim, Đám cưới cỏ); ở đó, những bức tranh vẽ những đời sống<br /> xanh xao của những con người nhỏ bé, những thân phận cô đơn, lạc loài hay những kiếp<br /> người nhỏ nhoi, cô đơn không chút đồng cảm (Tí bụi, Câu hát tìm nhau, Ả Ià âu?…) và<br /> đó còn là những câu chuyện tình buồn khó có thể lãng quên (Tịnh Tâm viên, Chiếc lá<br /> hình giọt lệ, Ngày nắng đầu tiên, Biển và Người, Cò gà, Cội mai lưu lạc, Đóa hoa<br /> không gai và con cừu không rọ mõm…)<br /> Nếu như các tác giả truyện ngắn đương đại cố gắng đào sâu và vén bức màn<br /> hiện thực đang xoay chuyển xung quanh mình, cố phanh phui và “giải phẫu” những bức<br /> bí, ngột ngạt trong tâm hồn và thể xác của con người hiện đại với khuynh hướng trần<br /> tục hóa hiện thực cuộc sống thì Quế Hương lại đi theo một hướng hoàn toàn khác. Cảm<br /> tưởng như "lạ hóa" không phải là yêu cầu tiên quyết trong văn chương của Quế Hương.<br /> “Văn chương cần hay và mới, nhưng quan trọng hơn cả là sự cảm thông, đồng điệu.<br /> Quế Hương viết văn như một sự sẻ chia, một nhu cầu tự thú. Văn của chị, theo đó,<br /> không dung nạp những gì to tát, xa xôi, chỉ toàn những điều bé mọn. Vậy mà thế giới ấy<br /> vẫn lột hiện biết bao hỉ- nộ -ái- ố của cuộc đời; nỗi da diết với các thân phận nhỏ bé vẫn<br /> là nỗi day dứt chung cho kiếp người”[2].<br /> Truyện ngắn của Quế Hương là những mảng hiện thực về tình yêu và những<br /> hoài niệm quá khứ được góp nhặt nâng niu từng chút, từng chút một từ cuộc sống, mà<br /> theo chị đó là những giấc mơ cuộc đời trên giấy. Ở đó, mọi thứ dù tầm thường nhất<br /> cũng có thể “bay” bởi phép lạ ngôn từ, chiều sâu tư tưởng, khát vọng của người viết...<br /> 122<br /> <br /> “Dù lạc lõng tôi vẫn thích tạo ra thứ văn chương sâu thẳm, đầy ánh sáng nhân văn hơn<br /> trần trụi, thực dụng, dâm ác. Cuộc đời vẫn vậy, chỉ có nhà văn là có thể thay đổi nó theo<br /> tâm cảnh, tâm thế của mình, gợi lương tri hay thú tính?”. Với Quế Hương, văn chương<br /> không phải là cách nhìn đối mặt với thực tại cuộc sống như Phạm Thị Hoài, không trần<br /> trụi nhục cảm như Đỗ Hoàng Diệu, mà văn chương với chị vốn là cõi đẹp, còn cõi<br /> người thì thiện - ác vẫn song hành. Cuộc đời vốn đã vậy nhưng người cầm bút có thể tạo<br /> nên một cõi khác đẹp hơn và nhân văn hơn. Văn của Quế Hương vì thế tinh tế mà giản<br /> dị, sâu sắc mà dịu dàng. Mỗi câu chuyện là một mảnh ghép khác nhau của cuộc sống<br /> đương đại, truyện của chị không giàu kịch tính nhưng có sức mạnh dữ dội của nội tâm,<br /> thường là những số phận, những mảnh ghép đan cài vào nhau cùng tồn tại. Khép lại một<br /> câu chuyện nhưng người đọc sẽ vẫn giữ lại cho mình một chút hơi ấm để giữ gìn những<br /> khoảnh khắc trong trẻo và thánh thiện. Đó là điều Quế Hương đã làm được khi góp<br /> phần thanh lọc tâm hồn con người trước cuộc sống xô bồ, đầy bụi bặm.<br /> Thế giới hiện thực không phải lúc nào cũng là những niềm vui, hạnh phúc như<br /> những vườn cây trái sum suê quả ngọt, mà nó còn có cả vị đắng cay và chua chát. Tất cả<br /> những sự tốt đẹp hay xấu xa đều có trong thế giới con người. Với Quế Hương, hiện thực<br /> cuộc sống là tất cả những gì xung quanh mà tác giả chiêm nghiệm. Chị đã trải qua thời<br /> gian dài để trải nghiệm, nhận thức, đúc kết cho mình những tư tưởng, tình cảm và thái<br /> độ riêng trong cách nhìn nhận con người, nhìn nhận xã hội. Đọc văn của chị, ta cũng<br /> thấy rõ bức tranh thời đại mà mình đang sống nhưng dưới cái nhìn nhẹ nhàng, sâu lắng,<br /> ý vị và đầy xúc cảm hơn.<br /> Bằng vốn sống phong phú, và sự chiêm nghiệm sâu sắc về cuộc đời, Quế<br /> Hương đã cắt nghĩa, lý giải con người theo sự cảm nhận tinh tế của một tâm hồn nhạy<br /> cảm. Con người trong truyện ngắn của chị mang đầy đủ tính cách, tâm hồn xứ Huế.<br /> Những câu chuyện thường đan cài những số phận bất hạnh và cả lòng yêu thương con<br /> người. Hai yếu tố đó xen lẫn nhau, bổ sung cho nhau tạo nên hơi văn ấm áp, đầy tính<br /> nhân đạo. Có những đứa trẻ bụi đời như Tí bụi trong truyện ngắn cùng tên; có người<br /> cam chịu, bất hạnh như chị Thời trong Chiếc lá hình giọt lệ, có những người vượt lên số<br /> phận như Lê Ruộng trong Thư gửi thời gian. Quế Hương như truyền vào trang văn của<br /> mình tất cả hơi ấm của sự đồng cảm, sẻ chia để nó thấm đẫm tính nhân văn hơn, khơi<br /> gợi tình yêu thương để cuộc sống tươi đẹp hơn, người vẫn gần người hơn và để những<br /> kiếp người trong cơn tuyệt vọng vẫn mang một niềm tin sống.<br /> Thế giới này đẹp hơn là nhờ có tình yêu, cuộc đời mỗi người ấm áp hơn là vì họ<br /> đang yêu; tình yêu là thiêng liêng, là điều kỳ diệu nhất mà thượng đế trao tặng cho con<br /> người. Vậy mà những người phụ nữ trong truyện ngắn Quế Hương lại ít nhận được điều<br /> ấy, họ thường cô đơn, lạc lõng với tình yêu của mình. Trần gian có mưa là hình ảnh một<br /> người đàn bà cam chịu với cuộc sống ép buộc bên người chồng mà không hề có tình<br /> yêu. Bà phải dối lòng mình để sống với bổn phận của một người vợ. “Khế đang mùa<br /> hoa. Rụng đầy. Mẹ thích thế nên chỉ quét buổi chiều để có một ngày nhìn sân tim tím.<br /> 123<br /> <br /> Một người vậy phải lãng mạn. Thế nhưng tôi chỉ biết mẹ như một người đàn bà tất bật,<br /> tẻ nhạt, còng lưng dưới ghánh nặng của cam chịu và số phận” [9, tr.109]. Một người đàn<br /> bà mà mọi suy nghĩ, hành động, sự tồn tại đều hướng về tâm điểm chồng con, để rồi nửa<br /> đêm tỉnh giấc, tóc đứa con lại ướt đẫm vì nước mắt của người mẹ. Những tâm tư, những<br /> nghĩ suy đành chôn sâu, giấu kín trong tận đáy lòng, tạo nên những khoảng lặng trong<br /> cuộc sống, mà đôi khi đi bên nhau suốt cuộc đời người chồng cũng không bao giờ có<br /> thể hiểu được. Ngày tháng trôi đi đối với bà là những ngày buồn, tối tăm mặt mũi vì<br /> cuộc sống đầy rẫy những lo toan. “Thượng đế cho người đàn bà đến ba đôi mắt! Đôi<br /> đằng trước, đôi đằng sau, đôi trong tâm hồn để nhìn, cảm nhận và thấu suốt” [9, tr. 112].<br /> Nhưng rồi họ chỉ được sống với đôi mắt duy nhất hướng về chồng con mà thôi. Với họ<br /> những khuôn khổ, những lễ giáo là không thể vượt qua, để rồi chỉ dám xem “tình yêu là<br /> trò chơi của người can đảm”[ 9, tr. 112]. Cuộc sống với họ vẫn mãi là những cuộc chiến<br /> không cân sức, nó in hằn trên khuôn mặt và cả trong trái tim người đàn bà khốn khổ ấy<br /> vô số những dấu vết của sự đè nén và cam chịu. Cũng giống như Thơm trong Khúc<br /> chiều tà, cô sống trong một gia đình mà phán truyền và răm rắp nghe đã trở thành thứ<br /> luật thâm căn cố đế. Chống là bất trung, cãi là bất hiếu. Để đến nỗi “những đứa con<br /> không hề biết đến tình yêu. Đặt đâu ngồi đó, may nhờ rủi chịu” [9,tr. 166]. Thơm phải<br /> lấy một gã trai xấu xí, nghiện ngập, trác táng đến bất lực rồi chết. Cô bị đuổi về với cái<br /> tội làm con họ chết, nhưng tuổi trẻ, nhan sắc của cô đã bị lễ giáo phong kiến cướp mất<br /> rồi. Vẻ độc đáo trong truyện ngắn Quế Hương được thể hiện trong Đóa hoa không gai<br /> và con cừu không rọ mõm, truyện ngắn như là một lối tiếp nhận và tái diễn Hoàng tử bé<br /> của Saint-Exupéry. Nhưng “tiểu tinh cầu của Quế Hương không chỉ có hoàng tử và<br /> bông hồng, nó bao chứa cả một xứ Huế thơ mộng và già nua, tươi trẻ và cũ kỹ, nơi cả<br /> một thế giới đàn bà phải vật lộn với miếng cơm manh áo, tình yêu và cả sự bạo tàn. Một<br /> thế giới trần trụi nhưng yêu thương. Nỗi buồn trong sáng tác của Quế Hương xuất phát<br /> từ chính đời thường trần trụi nhưng yêu thương ấy” [2].<br /> Sự khám phá về từng số phận con người đã khiến cho Quế Hương đi sâu được<br /> vào đời sống nội tâm, giao cảm được với con người qua những niềm vui, những nỗi<br /> buồn, sự mất mát và khổ đau. Chị muốn xoa dịu những vết thương lòng cho nó đỡ đi<br /> phần nhức nhối. Vì thế những thân phận đó dù cô đơn, nhỏ bé trước cõi người mênh<br /> mông nhưng trong một góc khuất nào đó họ vẫn không cam chịu trước số phận. Mưa sẽ<br /> không hề lạnh lẽo ướt át mà mưa mang theo hơi ấm bởi “có tình yêu ngắn như cơn mưa<br /> giông nhưng cũng có những tình yêu dài hơn những cơn mưa dầm trong đời người xâu<br /> lại. Mẹ có một tình yêu như thế, có lẽ nặng sâu và oan nghiệt” [9, tr. 118].<br /> Trong Bà mụ của búp bê, Con gà bột, Ngày nắng đầu tiên là hoài niệm về một<br /> tuổi thơ đã xa như một giấc mộng. Để hiện tại còn lại đôi chút xót xa, hoài nhớ về<br /> những ngày đã qua. Những con người ngày xưa cũng ra đi cùng năm tháng, những gì<br /> còn ở lại làm chứng tích thời gian. Thời gian, xưa và nay! Chẳng thể nguôi đi nỗi nhung<br /> nhớ về những tình yêu, những xúc cảm đã qua. Đời người đi qua nhanh và vội, người ở<br /> 124<br /> <br /> lại, ngồi nhìn rồi tiếc nuối. Thời gian đã mang người của ngày xưa đi xa, xa lắm, chẳng<br /> còn quay về nữa. Trong Nước mắt khô, Câu hát tìm nhau, Tre nở hoa, Ẩn lan, Bức tranh<br /> thiếu nữ mặc áo lục… là những hoài niệm về một tình yêu đã thoảng qua trong đời.<br /> Tình yêu đó đôi khi chỉ là mối tình đơn phương câm lặng nhưng chứa đựng cả một thế<br /> giới đầy ắp những kỉ niệm về những trò đùa trẻ con, về mái trường… vẫn luôn luôn hiện<br /> hữu như vừa mới hôm qua.<br /> Trong những câu chuyện của Quế Hương, ta đã chứng kiến nhiều kiếp sống của<br /> những mảnh đời bất hạnh. Họ sống với những dĩ vãng ngọt ngào của tình yêu rồi chết<br /> trong tình yêu. Nhân vật của cô cứ theo một môtip như thế tạo nên một thế giới thật<br /> phong phú, sống động khiến người đọc chìm đắm vào những dòng cảm xúc dường như<br /> bất tận. Cuộc đời dẫu lắm bể dâu, con người vẫn giữ chút yêu thương đam mê nhớ về<br /> nhau. Đó là lão Tầm Xuân vẫn đi tìm một nửa nhớ thương chưa trọn vẹn của mình trong<br /> Câu hát tìm nhau. “Lão tìm trong cuộc đời nước chảy mây trôi như một bóng hình của<br /> ký ức” [9,tr.242]. Tình yêu của lão vẫn thanh thoát bay xa dù nó thoát ra từ lồng ngực<br /> hom hem phô những giẻ xương sườn; đó là người đàn bà điên sống trong đau khổ, ngơ<br /> dại vì bị người tình phụ bạc trong Tịnh Tâm viên; là chú Di sống cô đơn suốt đời trong<br /> nỗi day dứt về mưa trong Trần gian có mưa… Những vết thương lòng rồi sẽ qua đi<br /> nhưng nó cũng có thể mở đầu cho một khoảng trống của hoài niệm. Hoài niệm sẽ chỉ là<br /> hiện hữu bất thực trong sự trầm lặng của hư không.<br /> Có ai đó đã từng nói rằng: Tình yêu chỉ đến với những người vẫn còn niềm tin<br /> khi đã từng thất vọng. Nó chỉ đến với những con người vẫn còn muốn yêu khi đã từng<br /> tổn thương. Chỉ cần thời gian một phút thì bạn đã có thể cảm thấy thích một người. Một<br /> giờ để thương một người. Một ngày để yêu một người. Nhưng mà bạn sẽ mất cả đời để<br /> quên một người. Thì những điều đó hoàn toàn đúng với truyện ngắn của Quế Hương.<br /> Các nhân vật của chị “yêu chỉ biết yêu mà thôi”, nhưng “cách yêu” của họ không mãnh<br /> liệt, cuồng bạo như trong Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư hay thiên về tính dục<br /> như Bóng đè của Đỗ Hoàng Diệu. Một tâm hồn dịu dàng, mỏng manh thì những câu<br /> chuyện tình yêu cũng nhẹ nhàng và đằm thắm chừng ấy. Cách yêu của các nhân vật<br /> trong truyện ngắn của chị thường “lặng mà nặng” hơn. Đó không chỉ là tình yêu đơn<br /> thuần mà đôi khi còn là tình thương giữa người và người với nhau nữa. Nhân vật của<br /> chị cũng thế, không chỉ là những người phụ nữ yêu lặng thầm, mà còn là những người<br /> đàn ông miệt mài dõi theo hình bóng của những tình yêu đã xa.<br /> Truyện của chị thường là những mối tình đơn phương không dám ngỏ lời, không<br /> chỉ của riêng tuổi trẻ, mà của trọn kiếp người. Để rồi họ mang tình yêu đó đi theo suốt<br /> hành trình còn lại trên cõi đời. Trong Chiếc lá hình giọt lệ, Trần gian có mưa, Tre nở<br /> hoa là những câu chuyện như thế. Nếu ai đã đọc Chiếc lá hình giọt lệ, thì hẳn sẽ không<br /> quên được hình ảnh người con gái đảm đang, tỉ mỉ làm những lọ mứt Tết, là chị Thời<br /> với mái tóc nhung dài buộc chiếc nơ đen. Chị như kết từ những gì tinh túy nhất của<br /> người con gái xứ Huế dịu hiền. Chị trao trọn lòng yêu thương cho chú Tâm, người láng<br /> 125<br /> <br />