Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Văn hóa học: Phân tích các Type truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam theo cấu trúc cốt truyện

Chia sẻ: Hieu Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án với mục tiêu trên cơ sở tìm hiểu những vấn đề lý thuyết về cấu trúc cốt truyện của truyện cổ tích thần kỳ, đề xuất một cách tiếp cận mới trong việc phân tích các Type truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam và ứng dụng cách tiếp cận này để mô tả một số Type truyện phổ biến nhất.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Văn hóa học: Phân tích các Type truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam theo cấu trúc cốt truyện

VIÖN KHOA HäC X· HéI VIÖT NAM HäC VIÖN KHOA HäC X· HéI PH¹M TUÊN ANH PH¢N TÝCH C¸C TYPE TRUYÖN Cæ TÝCH THÇN Kú VIÖT NAM THEO CÊU TRóC CèT TRUYÖN CHUY£N NGμNH: V¡N HO¸ D¢N GIAN M· sè: 62 31 70 05 TãM T¾T LUËN ¸N TIÕN SÜ V¡N HãA HäC Hμ NéI 2010
C«ng tr×nh ®−îc hoμn thμnh t¹i: HäC VIÖN KHOA HäC X· HéI THUéC VIÖN KHOA HäC X· HéI VIÖT NAM Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. PGS.TS. TrÇn §øc Ng«n 2. PGS.TS. Lª Tr−êng Ph¸t Ph¶n biÖn 1: PGS. TS. NguyÔn ThÞ HuÕ ViÖn V¨n häc Ph¶n biÖn 2: PGS. TS. Ph¹m Thu YÕn Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hμ Néi Ph¶n biÖn 3: PGS. TS. NguyÔn Duy B¾c Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hμnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh LuËn ¸n sÏ ®−îc b¶o vÖ tr−íc Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp Häc viÖn t¹i Häc viÖn Khoa häc x· héi, 477 NguyÔn Tr·i – Thanh Xu©n – Hμ Néi vμo lóc 8h30 ngμy 17 th¸ng 12 n¨m 2010. Cã thÓ t×m hiÓu luËn ¸n t¹i: - Th− viÖn Quèc gia. - Th− viÖn Häc viÖn Khoa häc x· héi. - Th− viÖn ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸.
C¸C C¤NG TR×NH CñA T¸C GI¶ §· C¤NG Bè LI£N QUAN §ÕN LUËN ¸N 1. HiÖn t−îng lÆp l¹i trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam, T¹p chÝ Gi¸o dôc, sè 3 – 2001. 2. Nh©n vËt “g©y trë ng¹i vμ thö th¸ch” cña kiÓu truyÖn “ng−êi mang lèt” trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam, T¹p chÝ V¨n ho¸ d©n gian, sè 5 – 2008. 3. Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ nghiªn cøu cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú, T¹p chÝ V¨n häc, sè 12 – 2008.
1 Më §ÇU 1. Lý DO CHäN §Ò TμI ë n−íc ta ®· cã mét sè nhμ nghiªn cøu ®· tiÕn hμnh kh¶o s¸t, ph©n tÝch kho tμng truyÖn cæ tÝch vÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o cèt truyÖn theo c¸c xu h−íng kh¸c nhau. Mét lμ, xu h−íng ph©n tÝch toμn bé kho tμng cæ tÝch theo c¸c type (mçi type l¹i bao gåm mét sè motif c¬ b¶n). §¹i diÖn lμ nhμ nghiªn cøu NguyÔn TÊn §¾c. Hai lμ, ®i s©u “th¸o dì” nh÷ng motif c¬ b¶n cÊu thμnh cèt truyÖn thuéc mét sè type cô thÓ nh− “Nh©n vËt xÊu xÝ mμ tμi ba” cña NguyÔn ThÞ HuÕ, type “Nh©n vËt dòng sÜ” cña NguyÔn ThÞ BÝch Hμ, type “Nh©n vËt ng−êi må c«i” cña Lª Trung Vò, v.v Trong c¸c c«ng tr×nh trªn, c¸c nhμ nghiªn cøu ®· xÐt ®Õn cÊu tróc cèt truyÖn cña type nh−ng nh×n chung viÖc ph©n tÝch mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam dùa theo cÊu tróc cèt truyÖn - mét h−íng cÇn thiÕt cã thÓ gióp ®−a ra mét c¸i nh×n bao qu¸t toμn bé kho tμng cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú cña d©n téc ®Õn nay vÉn ch−a ®−îc tiÕn hμnh mét c¸ch triÖt ®Ó. MÆt kh¸c, hiÖn nay, bé m«n ng÷ v¨n ë cÊp trung häc c¬ së, trung häc phæ th«ng vμ ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o sinh viªn ngμnh v¨n ë c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m vμ cao ®¼ng s− ph¹m ®Òu cã phÇn v¨n häc d©n gian nãi chung, truyÖn cæ tÝch thÇn kú nãi riªng. Muèn gi¶ng d¹y vμ häc tËp tèt tiÓu lo¹i truyÖn cæ tÝch thÇn kú cã trong ch−¬ng tr×nh mang tÝnh ®ång t©m qua c¸c cÊp, bËc häc nh− thÕ, viÖc qu¸n triÖt nh÷ng ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh cña thÓ lo¹i lμ hÕt søc cÇn thiÕt. 2. MôC §ÝCH Vμ Y£U CÇU CñA §Ò TμI 2.1. Môc ®Ých nghiªn cøu Trªn c¬ së t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt vÒ cÊu tróc cèt truyÖn cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú, ng−êi viÕt muèn ®Ò xuÊt mét c¸ch tiÕp cËn míi trong viÖc ph©n tÝch c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam vμ øng dông c¸ch tiÕp cËn nμy ®Ó m« t¶ mét sè type truyÖn phæ biÕn nhÊt. 2.2. Yªu cÇu cña ®Ò tμi - X¸c ®Þnh c¬ së lý luËn cña viÖc ph©n tÝch c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú.
2 - M« t¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña c¸c type truyÖn c¬ b¶n, phæ biÕn nhÊt cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam. - Lý gi¶i vÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa sù h×nh thμnh c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú ®· ®−îc m« t¶. 3. §èI T¦îNG Vμ PH¹M VI NGHI£N CøU 3.1. §èi t−îng nghiªn cøu: §Ò tμi tËp trung nghiªn cøu cÊu tróc cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú - mét tiÓu lo¹i, xÐt vÒ mÆt cÊu tróc, ®−îc xem lμ phong phó, ®a d¹ng h¬n 2 tiÓu lo¹i truyÖn cæ tÝch loμi vËt vμ truyÖn cæ tÝch sinh ho¹t. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu - §Ò tμi ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam nh−ng trªn thùc tÕ, do ph¹m vi t− liÖu (b»ng v¨n b¶n), chóng t«i chØ thèng kª ®−îc 182 truyÖn cña h¬n 20 d©n téc. Víi sè l−îng truyÖn cña trªn 20 d©n téc nh− vËy, chóng t«i nhËn thÊy r»ng vÒ c¬ b¶n còng ®ñ ®Ó kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸, ph©n tÝch vμ ®−a ra mét sè nhËn ®Þnh khoa häc vÒ cÊu tróc cèt truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam. - §Ò tμi ®Æt vÊn ®Ò ph©n tÝch c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam. Tuy nhiªn, trong ph¹m vi giíi h¹n cña luËn ¸n, chóng t«i kh«ng thÓ ph©n tÝch tÊt c¶ c¸c type cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam mμ chóng t«i chØ tËp trung ph©n tÝch 3 type truyÖn tiªu biÓu nhÊt, ®ã lμ: type truyÖn Chμng dòng sÜ, Ng−êi mang lèt vμ Ng−êi må c«i. - §Ò tμi ®Æt vÊn ®Ò ph©n tÝch c¸c type truyÖn cæ tÝch thÇn kú theo cÊu tróc cèt truyÖn. Thùc chÊt, chóng t«i tiÕn hμnh ph©n tÝch 3 type truyÖn cæ tÝch thÇn kú trªn theo lý thuyÕt block sù kiÖn. 4. PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU Vμ T¦ LIÖU KH¶O S¸T 4.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: Ph−¬ng ph¸p lÞch sö; ph−¬ng ph¸p so s¸nh’ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp; ph−¬ng ph¸p cÊu tróc vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngμnh. 4.2. T− liÖu kh¶o s¸t: Chóng t«i sö dông gÇn 10 cuèn tμi liÖu c¬ b¶n ®Ó kh¶o s¸t 3 type truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam.
3 5. NH÷NG §ãNG GãP CñA LUËN ¸N 5.1. §Ò xuÊt mét c¸ch tiÕp cËn míi ®Ó nghiªn cøu cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú. §ã lμ lý thuyÕt vÒ sù tæ hîp c¸c hμnh ®éng cña nh©n vËt thμnh block sù kiÖn, sù liªn kÕt víi nhau cña c¸c block sù kiÖn sÏ t¹o thμnh cèt truyÖn. 5.2. T¸c gi¶ luËn ¸n còng øng dông c¸ch tiÕp cËn míi nμy ®Ó ph©n tÝch 3 type truyÖn cæ tÝch thÇn kú phæ biÕn nhÊt ë ViÖt Nam. LÇn ®Çu tiªn, 3 type truyÖn Chμng dòng sÜ, Ng−êi mang lèt vμ Ng−êi må c«i ®−îc m« t¶ theo block sù kiÖn. 5.3. Víi nh÷ng kÕt qu¶ t×m hiÓu vÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa, t¸c gi¶ luËn ¸n ®· b−íc ®Çu lý gi¶i ®−îc sù h×nh thμnh 3 type truyÖn cæ tÝch thÇn kú phæ biÕn nãi trªn. 6. Bè CôC CñA LUËN ¸N Ngoμi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Danh môc c¸c c«ng tr×nh ®· c«ng bè cña t¸c gi¶, Tμi liÖu tham kh¶o vμ Phô lôc, néi dung chÝnh cña luËn ¸n ®−îc chia lμm 3 ch−¬ng: Ch−¬ng 1: Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu vμ c¬ së lý luËn cña viÖc ph©n tÝch cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú Ch−¬ng 2: C¸c type truyÖn c¬ b¶n cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam. Ch−¬ng 3: C¬ së h×nh thμnh c¸c type truyÖn c¬ b¶n cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam. CH¦¥NG 1 TæNG QUAN T×NH H×NH NGHI£N CøU Vμ C¥ Së Lý LUËN CñA VIÖC PH¢N TÝCH CÊU TRóC TRUYÖN Cæ TÝCH THÇN Kú 1.1.Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu vÒ cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú 1.1.1. Nh÷ng nghiªn cøu ë n−íc ngoμi Khuynh h−íng ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch theo cÊu tróc cèt truyÖn lμ mét khuynh h−íng ®−îc nhiÒu ng−êi quan t©m. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn Antti Aarne vμ S.Thompson lμ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn hiÖn thùc ho¸ ý t−ëng “thu gän” kho tμng truyÖn d©n gian thμnh mét b¶ng môc lôc tiÖn tra cøu.
4 Tõ kÕt qu¶ ph©n tÝch cèt truyÖn cña 100 truyÖn cæ tÝch theo t− liÖu cña Aphanaxiep, Propp lËp nªn mét s¬ ®å trong ®ã c¸c chøc n¨ng ®−îc s¾p xÕp theo mét trËt tù logic kh«ng thÓ thay ®æi. Propp cho r»ng, nÕu c¨n cø vμo hÖ thèng c¸c chøc n¨ng cña nh©n vËt hμnh ®éng th× truyÖn cæ tÝch thÇn kú lμ mét type thèng nhÊt vÒ cÊu tróc. Vμ «ng ®−a ra mét ®Þnh nghÜa: “Cã thÓ gäi nh÷ng truyÖn cæ tÝch thÇn kú lμ nh÷ng truyÖn cæ tÝch tu©n theo s¬ ®å 7 nh©n vËt”. 1.1.2. Nh÷ng nghiªn cøu ë ViÖt Nam ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch nãi chung vμ truyÖn cæ tÝch thÇn kú nãi riªng ®· ®−îc tiÕn hμnh tõ rÊt l©u. Tuy nhiªn, viÖc ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¨n cø vμo cÊu t¹o cèt truyÖn l¹i míi chØ ®−îc b¾t ®Çu trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y. Mét vμi nhμ nghiªn cøu ®· thö nghiÖm “th¸o dì” cèt truyÖn cña mét sè truyÖn (hoÆc kiÓu truyÖn) cæ tÝch thÇn kú cô thÓ thμnh nh÷ng motif. Qua ®ã, c¸c nhμ nghiªn cøu ®· thùc hiÖn hai viÖc: thø nhÊt - viÖc nghiªn cøu “mæ xÎ” cÊu t¹o cèt truyÖn vμ thø hai - x¸c ®Þnh r»ng truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam cã thÓ ph©n tÝch thμnh c¸c kiÓu/type. §¹i diÖn tiªu biÓu cña khuynh huíng nμy lμ c¸c nhμ nghiªn cøu, nh− NguyÔn TÊn §¾c, Vò Anh TuÊn, T¨ng Kim Ng©n, NguyÔn ThÞ BÝch Hμ, NguyÔn ThÞ HuÕ, NguyÔn ThÞ HiÒn, TrÇn ThÞ An, .v.v 1.2. C¬ së lý luËn vÒ cÊu tróc cña viÖc ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú 1.2.1. C¸c lý thuyÕt tr−íc ®©y vÒ cÊu tróc truyÖn cæ tÝch thÇn kú 1.2.1.1. Lý thuyÕt vÒ type vμ motif. ViÖc ph¸t hiÖn ra cÊu tróc ®Æc biÖt cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú, c«ng ®Çu thuéc vÒ nhμ folklore häc Nga næi tiÕng ë thÕ kû XIX , ®ã lμ A.N. Vexelopxki, ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra kh¸i niÖm type vμ motif. Theo «ng, motif lμ yÕu tè cè ®Þnh (hay yÕu tè bÊt biÕn) trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú. Nã kh«ng xuÊt hiÖn trong mét truyÖn cæ tÝch mμ cã kh¶ n¨ng di chuyÓn hoÆc ®−îc b¶o l−u trong mét sè truyÖn cæ tÝch kh¸c nhau, thËm chÝ, trong rÊt nhiÒu truyÖn cæ tÝch. Theo t− t−ëng nμy cña Vexelopxki th× nh÷ng truyÖn cæ tÝch thÇn kú cã cïng mét sè motif gièng nhau sÏ thuéc vÒ mét type. TruyÖn cæ tÝch thÇn kú cã nhiÒu type. Ng−êi ta cã thÓ x¸c ®Þnh type b»ng c¸ch gäi ra c¸c
5 motif ®Æc tr−ng. Tuy nhiªn, h¹t nh©n trong t− t−ëng cña Vexelopxki l¹i lμ ë chç, «ng kh¼ng ®Þnh r»ng motif lμ yÕu tè nhá nhÊt cÊu t¹o nªn type, nghÜa lμ motif ë trong type vμ type bao trïm lªn motif. ¤ng cho r»ng, gi÷a type vμ motif cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau vμ cã thÓ chuyÓn hãa cho nhau. 1.2.1.2. Lý thuyÕt vÒ chøc n¨ng cña nh©n vËt hμnh ®éng. V.Ia.Propp ®−a ra kh¸i niÖm “chøc n¨ng cña nh©n vËt hμnh ®éng”. Theo «ng, c¸c nh©n vËt kh¸c nhau cã thÓ hμnh ®éng kh¸c nhau, nh−ng nÕu nh÷ng hμnh ®éng nμy ®Òu cïng thùc hiÖn mét chøc n¨ng gièng nhau th× ®−îc xÕp vμo mét nhãm. TruyÖn cæ tÝch thÇn kú ®−îc cÊu t¹o bëi 31 chøc n¨ng vμ chóng tu©n thñ theo mét trËt tù kh¸ nghiªm ngÆt tõ 1 ®Õn 31. MÆc dï cã thÓ cã sù v¾ng mÆt mét sè chøc n¨ng nh−ng nh÷ng chøc n¨ng cßn l¹i vÉn kh«ng bÞ ®¶o lén vÞ trÝ. 1.2.1.3. Lý thuyÕt vÒ cèt truyÖn c¬ së. B.P. Kerbelite ®−a ra kh¸i niÖm “cèt truyÖn c¬ së” lμ nh÷ng cèt truyÖn ®¬n gi¶n, mang tÝnh ®éc lËp, lμ thμnh phÇn cã s½n trong mét truyÖn phøc t¹p hoÆc trong khi di chuyÓn, kÕt nèi víi nhau t¹o nªn mét truyÖn phøc t¹p. TruyÖn cæ tÝch thÇn kú ®¬n gi¶n nhÊt th−êng chØ cã mét hoÆc vμi cèt truyÖn c¬ së. ChiÒu h−íng ph¸t triÓn cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú lμ sù phøc t¹p hãa dÇn dÇn bëi nhiÒu cèt truyÖn c¬ së. §iÒu ®ã còng ®ång nhÊt víi lÞch sö ph¸t triÓn cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú. 1.2.2. Lý thuyÕt vÒ block sù kiÖn Theo chóng t«i, trong mét t¸c phÈm truyÖn d©n gian, th−êng tån t¹i c¸c yÕu tè cÊu tróc ý nghÜa sau: kh«ng gian; thêi gian; ngo¹i h×nh nh©n vËt; néi t©m nh©n vËt; hμnh ®éng cña nh©n vËt. Trong c¸c yÕu tè trªn, hμnh ®éng cña nh©n vËt lμ yÕu tè quan träng nhÊt. §Ó nghiªn cøu hμnh ®éng, ph¶i b¾t ®Çu b»ng nghiªn cøu sù kiÖn. CÊu tróc cña bÊt kú mét truyÖn cæ tÝch nμo còng ®Òu ®−îc b¾t ®Çu b»ng mét sè l−îng h÷u h¹n nh÷ng sù kiÖn cô thÓ kÕt hîp víi nhau theo mét nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh: sù kiÖn lμ ®¬n vÞ cÊu tróc cÊp mét cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú. D−íi sù kiÖn lμ ®¬n vÞ cÊu tróc cÊp hai - c¸c hμnh ®éng cô thÓ cña nh©n vËt. Hμnh ®éng cña nh©n vËt míi lμ ®¬n vÞ nhá nhÊt, kh«ng thÓ ph©n chia ®−îc. CÊu tróc cña mét truyÖn cæ tÝch thÇn kú, suy cho cïng lμ bao gåm c¸c hμnh ®éng cña nh©n vËt. Trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú, hμnh ®éng cña nh©n vËt kh«ng chØ lμ thμnh tè cÊu tróc phæ biÕn mμ cßn gÇn nh− lμ duy nhÊt t¹o nªn cèt truyÖn.
6 Nh÷ng hμnh ®éng cô thÓ cã hai lo¹i: lo¹i thø nhÊt lμ c¸c hμnh ®éng mang tÝnh ngÉu høng; lo¹i thø hai lμ c¸c hμnh ®éng mang tÝnh quy luËt. ChØ cã nh÷ng hμnh ®éng mang tÝnh quy luËt míi cã gi¸ trÞ cÊu tróc - ®ã còng lμ hμnh ®éng mμ luËn ¸n nμy quan t©m. Tuy nhiªn, tæng sè c¸c hμnh ®éng mang tÝnh quy luËt nh−ng riªng rÏ cña c¸c nh©n vËt ch−a thÓ t¹o nªn type truyÖn, nghÜa lμ t¹o nªn mét kiÓu cÊu tróc cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú. Th«ng th−êng, mét sè hμnh ®éng mang tÝnh quy luËt vμ hμnh ®éng ngÉu høng liªn kÕt l¹i víi nhau, t¹o thμnh nhãm biÓu thÞ mét chñ ®Ò. Sù liªn kÕt nh− vËy t¹o nªn mét “khèi ý nghÜa”. Mçi khèi ý nghÜa, chóng t«i gäi lμ mét block, thÓ hiÖn mét sù kiÖn (tøc mét biÕn cè) trong tiÕn tr×nh c©u chuyÖn kÓ. §Ó cho râ rμng h¬n, chóng t«i gäi nh÷ng block nμy lμ block sù kiÖn. ThuËt ng÷ “block sù kiÖn” lμ thuËt ng÷ ®−îc chóng t«i m−în cña nhμ ng«n ng÷ häc ng−êi Ph¸p R. Barthes vμ c¸c nhμ nghiªn cøu trong n−íc nh− NguyÔn Th¸i Hoμ, §inh Träng L¹c, v.v khi nhËn thÊy nã hoμn toμn cã thÓ vËn dông vμo viÖc ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam theo cÊu tróc cèt truyÖn. ThuËt ng÷ block sù kiÖn chóng t«i dïng trong luËn ¸n cã thÓ ®−îc quan niÖm nh− sau: Block sù kiÖn lμ mét nhãm bao gåm c¸c hμnh ®éng mang tÝnh quy luËt liªn kÕt víi nhau chÆt chÏ, biÓu thÞ mét néi dung (hay mét chñ ®Ò) x¸c ®Þnh, trong ®ã næi bËt lªn mét hμnh ®éng quan träng nhÊt. Block sù kiÖn lμ mét kh¸i niÖm kh«ng míi, nh−ng lÇn ®Çu tiªn ®−îc chóng t«i sö dông trong nghiªn cøu, ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú. Block sù kiÖn bao gåm mét sè hμnh ®éng, cã hμnh ®éng chÝnh, cã hμnh ®éng phô, trong ®ã hμnh ®éng chÝnh sÏ quyÕt ®Þnh chñ ®Ò cña block. Nh− vËy, kh«ng cã sù trïng khíp nμo gi÷a block sù kiÖn mμ chóng t«i ®Ò xuÊt víi c¸c kh¸i niÖm mμ c¸c nghiªn cøu ®· ®−a ra. Mçi truyÖn cæ tÝch thÇn kú bao gåm mét sè block sù kiÖn nhÊt ®Þnh. Sè l−îng block sù kiÖn cã thÓ kh¸c nhau, tuú theo ®é dμi cña truyÖn. C¸c block sù kiÖn cã quan hÖ víi nhau theo mét sè h×nh thøc nhÊt ®Þnh. C¸c block sù kiÖn vμ mèi quan hÖ gi÷a chóng t¹o nªn type cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú.
7 TiÓu kÕt 1. ViÖc nghiªn cøu cÊu tróc cèt truyÖn trong truyÖn cæ tÝch ë n−íc ta cã thÓ chia lμm hai thêi kú: thêi kú ®Çu viÖc nghiªn cøu chñ yÕu ¶nh h−ëng cña lý thuyÕt h×nh th¸i häc mμ V.Ia. Propp ®Ò ra. Thêi kú sau xuÊt hiÖn thªm khuynh h−íng xem xÐt cÊu tróc cèt truyÖn cæ tÝch b»ng type vμ motif. 2. ViÖc ph©n lo¹i truyÖn cæ tÝch lμ mét yªu cÇu ®· ®−îc nhËn thøc tõ l©u. Trong lÞch sö, ë n−íc ta ®· xuÊt hiÖn nhiÒu quan ®iÓm ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch. Quan ®iÓm ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thμnh c¸c type dùa theo cÊu tróc cèt truyÖn ngμy cμng ®−îc nhiÒu ng−êi chó ý vμ ®· thö nghiÖm trong mét sè tr−êng hîp cô thÓ. 3. Nh÷ng thö nghiÖm ®−îc nh¾c ®Õn ®· ®¹t mét sè kÕt qu¶ kh¶ quan. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay vÉn ch−a cã mét c«ng tr×nh chuyªn biÖt tËp trung gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú dùa theo cÊu tróc cèt truyÖn. 4. H¹t nh©n trong nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt mμ chóng t«i nªu ra trong ch−¬ng nμy lμ kh¸i niÖm block sù kiÖn, ®−îc xem nh− lμ ®¬n vÞ quan träng nhÊt ®ãng vai trß cÊu t¹o nªn truyÖn cæ tÝch vμ v× thÕ, nh÷ng block sù kiÖn mang nh÷ng dÊu hiÖu riªng sÏ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh type truyÖn. Dùa trªn c¬ së lý thuyÕt vÒ block sù kiÖn, chóng t«i xem xÐt kho tμng truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam vμ thÊy r»ng, hiÖn ®ang tån t¹i ba type truyÖn c¬ b¶n, ®ã lμ c¸c type truyÖn: Chμng dòng sÜ, Ng−êi mang lèt vμ Ng−êi må c«i. Mçi type truyÖn nμy ®Òu mang ®Æc ®iÓm riªng vÒ cÊu tróc theo block sù kiÖn. CH¦¥NG 2 C¸C TYPE TRUYÖN C¥ B¶N CñA TRUYÖN Cæ TÝCH THÇN Kú VIÖT NAM 2.1. Type truyÖn Chμng dòng sÜ 2.1.1. T×nh h×nh t− liÖu Møc ®é phæ biÕn cña type truyÖn Chμng dòng sÜ trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam kh«ng b»ng ë c¸c n−íc ch©u ¢u. Tuy nhiªn, ®©y vÉn lμ mét type truyÖn rÊt ®¸ng chó ý v× nã tiªu biÓu vÒ ph−¬ng diÖn cÊu tróc.
8 Kh¸i niÖm “Chμng dòng sÜ” trong luËn ¸n hiÓu theo nghÜa cÊu tróc lμ mét kiÓu nh©n vËt cã mét sè hμnh ®éng ®Æc tr−ng, ch¼ng h¹n nh− lËp chiÕn c«ng, bÞ tranh c«ng, ph¶i v−ît qua thö th¸ch vμ kh¼ng ®Þnh ®−îc m×nh. Dùa vμo 2 c«ng tr×nh cña c¸c nhμ nghiªn cøu NguyÔn ThÞ HuÕ vμ NguyÔn BÝch Hμ, chóng t«i lùa chän ®−îc 34 truyÖn ®Ó sö dông lμm t− liÖu kh¶o s¸t. 2.1.2. CÊu tróc type truyÖn 2.1.2.1. D¹ng thøc 1: Chóng t«i ph©n tÝch truyÖn Th¹ch Sanh nh− lμ mét truyÖn tiªu biÓu nhÊt cña d¹ng thøc nμy. S¬ ®å cÊu tróc cèt truyÖn ®−îc thÓ hiÖn b»ng 5 block sù kiÖn sau: ChÐm tr¨n tinh - Cøu c«ng chóa - GiÕt ®¹i bμng - Cøu c«ng chóa khái c©m - Lui qu©n 18 n−íc, kÕt h«n. Nh×n vμo s¬ ®å cÊu tróc cèt truyÖn, chóng ta thÊy truyÖn cæ tÝch thÇn kú Th¹ch Sanh mang tÝnh ®iÓn h×nh cho type truyÖn Chμng dòng sÜ ë chç nã chØ bao gåm c¸c block sù kiÖn cã chñ ®Ò chiÕn c«ng. Trong mçi block sù kiÖn, hμnh ®éng lËp c«ng chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o. 2.1.2.2. D¹ng thøc 2: Chóng t«i lùa chän ph©n tÝch truyÖn Ba chμng thiÖn nghÖ. S¬ ®å cÊu tróc cña truyÖn gåm 4 block sù kiÖn lμ: KÐn rÓ - Thö tμi/thi tμi - LËp c«ng - Tranh c«ng. §Æc tr−ng cña d¹ng thøc 2 trong type Chμng dòng sÜ lμ: - Block LËp c«ng vÉn ®ãng vai trß quan träng nh−ng ®· bÞ gi¶m vÒ sè l−îng, thay thÕ vμo ®ã lμ c¸c block sù kiÖn kh¸c lμm cho chñ ®Ò lËp c«ng kh«ng ph¶i lμ chñ ®Ò quan träng duy nhÊt, nã bÞ ®èi träng bëi mét chñ ®Ò kh¸c. - Block Tranh c«ng ®i liÒn víi LËp c«ng, nh− lμ sù nèi tiÕp kh«ng thÓ t¸ch rêi cña lËp c«ng. VÒ mÆt cÊu tróc, chóng gièng nhau nh−ng ý nghÜa chñ ®Ò th× gÇn nhau chø kh«ng gièng nhau. - Block LËp c«ng cã sù liªn kÕt víi block Thö tμi (hoÆc Thö th¸ch). Mèi liªn kÕt nμy, ë d¹ng thøc 1 kh«ng cã. 2.1.2.3. D¹ng thøc 3:
9 Chóng t«i ph©n tÝch truyÖn Quan TriÒu hay lμ chiÕc ¸o tμng h×nh. Toμn bé truyÖn bao gåm hai chñ ®Ò: TÆng th−ëng vμ lËp c«ng. Mçi chñ ®Ò chØ ®−îc biÓu thÞ b»ng mét block sù kiÖn. CÊu tróc cña truyÖn kh¸ ®¬n gi¶n, chØ bao gåm 2 block sù kiÖn. Tuy nhiªn, nã l¹i kh¸ tiªu biÓu cho mét d¹ng thøc cña type truyÖn “Chμng dòng sÜ”. NÐt ®Æc tr−ng cña d¹ng thøc nμy lμ ë chç, nã cã sù kÕt nèi gi÷a block sù kiÖn cã chñ ®Ò LËp c«ng víi block sù kiÖn cã chñ ®Ò TÆng th−ëng. VÒ ph−¬ng diÖn cÊu tróc, chóng t«i cho r»ng cã mét sù giao thoa, th©m nhËp gi÷a hai type truyÖn “Chμng dòng sÜ”, “TÆng th−ëng vμ trõng ph¹t” vμ t¹o ra mét d¹ng thøc míi. §©y còng lμ mét ®iÒu hÕt søc thó vÞ, thÓ hiÖn tÝnh chÊt ®éng cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú. Sù th©m nhËp lÉn nhau cμng nhiÒu th× nh÷ng d¹ng thøc míi còng cμng nhiÒu, lμm cho truyÖn cæ tÝch thÇn kú trë nªn v« cïng phong phó, ®a d¹ng. Trªn c¬ së t− liÖu cña m×nh, chóng t«i ®· kh¸i qu¸t ®−îc 3 d¹ng thøc cña type truyÖn Chμng dòng sÜ. §Æc ®iÓm chung cña c¶ 3 d¹ng thøc lμ chóng ®Òu cã block sù kiÖn LËp c«ng. Mçi d¹ng thøc ®Òu cã ®Æc ®iÓm riªng thÓ hiÖn qua c¸c quan hÖ cÊu tróc kh¸c nhau: D¹ng thøc 1: Cã nhiÒu block sù kiÖn nèi tiÕp nhau víi quan hÖ ®ång ®¼ng; D¹ng thøc 2: Block LËp c«ng g¾n liÒn víi block Thö tμi (hoÆc Thö th¸ch); D¹ng thøc 3: Block LËp c«ng g¾n liÒn víi block TÆng th−ëng. 2.2.Type truyÖn Ng−êi mang lèt 2.2.1. T×nh h×nh t− liÖu Qua thèng kª cho thÊy type truyÖn Ng−êi mang lèt chiÕm mét sè l−îng ®¸ng kÓ trong kho tμng truyÖn cæ tÝch c¸c d©n téc ViÖt Nam: trªn 100 truyÖn n»m r¶i r¸c ë c¸c tËp truyÖn cæ c¸c d©n téc ViÖt Nam tõ c¸c d©n téc vïng ViÖt B¾c, T©y B¾c ®Õn c¸c d©n téc Tr−êng S¬n, T©y Nguyªn, Nam Bé. 2.2.2. CÊu tróc type truyÖn 2.2.2.1. D¹ng thøc chung Chóng t«i ®· s¬ ®å hãa l−îc ®å cèt truyÖn ®Çy ®ñ cña type truyÖn Ng−êi mang lèt, bao gåm 7 block sù kiÖn sau: Mang lèt - Thö th¸ch lÇn 1 - Tμi n¨ng lÇn 1 - KÕt h«n - Thö th¸ch lÇn 2 - Tμi n¨ng lÇn 2 - KÕt thóc, ®oμn viªn.
10 2.2.2.2. C¸c d¹ng thøc chñ yÕu a. D¹ng thøc 1: Lμ d¹ng thøc tiªu biÓu vμ ®Çy ®ñ nhÊt cña type truyÖn Ng−êi mang lèt víi chuçi block sù kiÖn: Mang lèt - Thö th¸ch lÇn 1/Tμi n¨ng lÇn 1 - KÕt h«n - Thö th¸ch lÇn 2/Tμi n¨ng lÇn 2 - KÕt thóc, ®oμn viªn. Tr×nh tù tuyÕn tÝnh rÊt cã ý nghÜa víi viÖc x¸c ®Þnh d¹ng thøc nμy. Nh− vËy, d¹ng thøc 1 lu«n ®ßi hái mét tr×nh tù c¸c block sù kiÖn s¾p ®Æt chÆt chÏ, kh«ng thÓ tuú tiÖn thay ®æi nh− ®· nªu trªn. b. D¹ng thøc 2: CÊu tróc cña d¹ng thøc nμy gåm 4 block sù kiÖn: Thö th¸ch - KÕt h«n - Thö th¸ch lÇn 2 - KÕt thóc ®oμn viªn. ë d¹ng thøc nμy, c¸c block sù kiÖn cã xu h−íng rót gän vμo 4 block sù kiÖn chÝnh, trong ®ã block sù kiÖn mang lèt gÇn nh− ®−îc trõu t−îng ho¸ ®i, kh«ng chiÕm mét vÞ trÝ râ rμng nh− trong d¹ng thøc 1. Block sù kiÖn mang lèt hÇu nh− v¾ng mÆt hoÆc kh«ng cßn ý nghÜa g×, v× viÖc xuÊt hiÖn nh©n vËt mang lèt nh− mét sù hiÓn nhiªn. Tuy nhiªn, ®iÒu ®¸ng nãi lμ, ë d¹ng thøc nμy, chØ bá ®i mét block sù kiÖn ®Çu tiªn (mang lèt) mμ cèt truyÖn thay ®æi h¼n vμ cã thÓ h×nh thμnh nªn mét d¹ng thøc míi. Kh¸c víi vÞ thÕ thÊp hÌn cña ng−êi mang lèt ë d¹ng thøc 1, ë d¹ng thøc 2, ng−êi mang lèt lu«n cã vÞ thÕ cao, chñ ®éng vμ quyÒn uy, vμ sù cëi bá lèt cã tÝnh chÊt ban th−ëng h¬n lμ sù vËt lén khã kh¨n ®Ó kh¼ng ®Þnh m×nh. c. D¹ng thøc 3: Kh¸c víi d¹ng thøc 1 vμ 2, ë d¹ng thøc nμy, trËt tù s¾p xÕp cña c¸c block sù kiÖn cã sù thay ®æi. Næi bËt lμ tr×nh tù c¸c block sù kiÖn: Mang lèt - KÕt h«n - Thö th¸ch/tμi n¨ng - KÕt thóc, ®oμn viªn. Nh− vËy, ngoμi sù gi¶n l−îc mét lÇn thö th¸ch (thö th¸ch lÇn thø 2), d¹ng thøc nμy cã sù tr¸o ®æi trËt tù. NÕu ë d¹ng thøc 1 vμ 2 ®Òu ph¶i qua thö th¸ch míi ®Õn kÕt h«n th× ë d¹ng thøc 3 ng−îc l¹i: kÕt h«n råi míi thö th¸ch/v−ît qua thö th¸ch b»ng tμi n¨ng ®Ó ®Õn kÕt thóc, ®oμn viªn.
11 Còng gièng nh− d¹ng thøc 2, d¹ng thøc 3 tuy cã block sù kiÖn mang lèt, nh−ng kh¸c víi d¹ng thøc 1. ë ®©y, nh©n vËt mang lèt vμ sù tho¸t lèt cña nh©n vËt lμ hoμn toμn chñ ®éng, mang tÝnh ban th−ëng nhiÒu h¬n lμ sù ®o¹ ®Çy. 2.3. Type truyÖn Ng−êi må c«i 2.3.1.T×nh h×nh t− liÖu “Ng−êi må c«i” lμ mét type truyÖn hÕt søc phæ biÕn trong kho truyÖn cæ tÝch cña c¸c d©n téc ViÖt Nam. Qua t− liÖu kh¶o s¸t, chóng t«i thÊy, type truyÖn Ng−êi må c«i ®¹t sè l−îng nhiÒu nhÊt, tÝnh ®Õn nay, lμ truyÖn cæ tÝch cña ng−êi H’M«ng; ®¹t sè l−îng Ýt nhÊt cã lÏ lμ truyÖn cæ tÝch cña ng−êi Ch©u Ro ë miÒn §«ng Nam Bé. 2.3.2. CÊu tróc type truyÖn 2.3.2.1. D¹ng thøc 1: Ng−êi må c«i ®¬n ®éc Chóng t«i lÊy truyÖn Th»ng må c«i cña ng−êi Ch©u Ro ®−îc giíi thiÖu trong s¸ch Ng−êi Ch©u Ro ë §ång Nai ®Ó minh ho¹. TruyÖn gåm c¸c block sù kiÖn sau: Hoμn c¶nh cña Må c«i - ThÇn tiªn gióp ®ì - Må c«i ®−îc minh oan. Cèt truyÖn gåm 3 block sù kiÖn, gåm 10 hμnh ®éng quan träng liªn quan ®Õn nh©n vËt, trong ®ã næi lªn 4 hμnh ®éng quan träng trùc tiÕp liªn quan ®Õn nh©n vËt chÝnh. 2.3.2.2. D¹ng thøc 2: Ng−êi må c«i trong quan hÖ víi nh÷ng ng−êi anh/chÞ NÕu nh− kÕt cÊu d¹ng thøc 1 cßn Ýt nhiÒu ®¬n gi¶n bëi lÏ ë ®ã nh©n vËt chÝnh lμ “ng−êi må c«i – ®¬n ®éc” th× kÕt cÊu type truyÖn Ng−êi må c«i d¹ng thøc 2 ®· b¾t ®Çu phøc t¹p h¬n do b¾t ®Çu n¶y sinh thªm nh÷ng quan hÖ míi, ®ã lμ quan hÖ gi÷a nh÷ng anh – em (hoÆc chÞ - em) cïng må c«i. ë type truyÖn Ng−êi må c«i d¹ng thøc 2, chóng t«i ph©n xuÊt thμnh 3 tiÓu d¹ng thøc nhá h¬n n÷a: + TiÓu d¹ng thøc 2A: Må c«i cïng c¸c anh/chÞ em hßa hîp + TiÓu d¹ng thøc 2B: Quan hÖ anh - em må c«i ®· bÞ r¹n nøt + TiÓu d¹ng thøc 2C: D¹ng truyÖn ®Æc biÖt vÒ “Ng−êi må c«i víi anh/chÞ em cïng huyÕt thèng ®èi lËp nhau”
12 2.3.2.3. D¹ng thøc 3: Ng−êi må c«i trong quan hÖ víi «ng cËu (ng−êi anh em víi mÑ cña nh©n vËt) Cho ®Õn nay, víi nh÷ng t− liÖu mμ chóng t«i ®· may m¾n ®−îc tiÕp cËn, míi chØ cã 6 truyÖn kÓ vÒ quan hÖ cËu – ch¸u. Nhãm truyÖn vÒ type ng−êi må c«i d¹ng thøc 3 cã thÓ chia thμnh 3 tiÓu d¹ng thøc nh− sau: + TiÓu d¹ng thøc 3A: “Quan hÖ cËu – ch¸u (må c«i) cßn gi÷ ®−îc t×nh c¶m huyÕt thèng”. + TiÓu d¹ng thøc 3B: Quan hÖ cËu – ch¸u (må c«i) b¾t ®Çu “láng dÇn” nh−ng ch−a tíi møc tuyÖt t×nh h¼n. + TiÓu d¹ng thøc 3C: “Quan hÖ cËu – ch¸u (må c«i) kh«ng cßn gi÷ ®−îc t×nh c¶m huyÕt thèng”. 2.3.2.4. D¹ng thøc 4: Må c«i víi c¸c thÕ hÖ thèng trÞ ngoμi x· héi KÕ thõa thμnh tùu nghiªn cøu cña Lª Trung Vò, chóng t«i còng tiÕn hμnh kh¶o s¸t 2 tiÓu d¹ng thøc sau: + TiÓu d¹ng thøc 1: TruyÖn Må c«i bÞ c−íp ®o¹t tμi s¶n. + TiÓu d¹ng thøc 2: TruyÖn må c«i bÞ c−íp vî TiÓu kÕt 1) Trong c¸c type truyÖn cæ tÝch, type truyÖn Chμng dòng sÜ cã lÏ dÔ x¸c ®Þnh h¬n c¶ v× nã ®−îc “®¸nh dÊu” b»ng block sù kiÖn LËp c«ng nh− lμ mét block ®Æc tr−ng nhÊt. C¸c d¹ng thøc kh¸c nhau cña type truyÖn còng kh«ng nhiÒu. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, type truyÖn Chμng dòng sÜ Ýt cã sù giao thoa víi c¸c type truyÖn kh¸c cña truyÖn cæ tÝch thÇn kú. C¸c block sù kiÖn kh¸c nh− Thö tμi, Tranh c«ng còng gãp phÇn t¹o nªn ®Æc tr−ng cña type truyÖn nμy. Thö tμi, xÐt theo quan ®iÓm cÊu tróc, còng lμ mét d¹ng cña lËp c«ng (lËp c«ng trong mét t×nh huèng ®Þnh tr−íc). Tranh c«ng lμ mét sù nèi tiÕp, bæ sung lμm næi bËt LËp c«ng.
13 2) Nh÷ng truyÖn thuéc type truyÖn Ng−êi mang lèt cã chung mét l−îc ®å t−¬ng ®èi thèng nhÊt. Trªn thùc tÕ, ë nh÷ng d¹ng thøc cô thÓ, cã thÓ l−îc bít hoÆc tr¸o ®æi vÞ trÝ cña mét sè block sù kiÖn. §iÒu ®ã còng thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng trong cÊu tróc type truyÖn. 3) Qua m« t¶ c¸c m« h×nh kÕt cÊu c¬ b¶n cña type truyÖn Ng−êi må c«i trong kho tμng truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam, chóng t«i còng tù biÕt r»ng rÊt khã cã thÓ ¸p dông tÊt c¶ c¸c s¬ ®å ®· ®−îc ®−a ra cho truyÖn cæ tÝch vÒ ng−êi må c«i cña riªng mét d©n téc cô thÓ nμo trong h¬n 50 d©n téc ë n−íc ta. Dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña mét sè nhμ nghiªn cøu ®i tr−íc, chóng t«i kh¸i qu¸t ho¸ mét sè d¹ng thøc tiªu biÓu víi nh÷ng block sù kiÖn hÕt søc ®Æc tr−ng cña type truyÖn. CH¦¥NG 3 C¥ Së H×NH THμNH C¸C TYPE TRUYÖN C¥ B¶N CñA TRUYÖN Cæ TÝCH THÇN Kú VIÖT NAM 3.1. Type truyÖn Chμng dòng sÜ 3.1.1. Block sù kiÖn LËp c«ng Trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú c¸c d©n téc ViÖt Nam, chμng dòng sÜ th−êng lμ nam, kh«ng thÊy xuÊt hiÖn nh©n vËt n÷ dòng sÜ. ChÝnh v× vËy, chóng t«i nhËn thøc r»ng: - Nh©n vËt chμng dòng sÜ g¾n víi thêi ®¹i ®ang h×nh thμnh chÕ ®é phô hÖ chø kh«ng ph¶i thuÇn tuý g¾n víi thêi ®¹i mÉu hÖ. Nã lμ con ®Î cña qu¸ tr×nh h×nh thμnh thêi ®¹i phô hÖ, ra ®êi do chÝnh yªu cÇu cña thêi kú chuyÓn giao nμy. - Nh©n vËt chμng dòng sÜ kh«ng ph¶i thuéc ph¹m trï gia ®×nh mμ thuéc ph¹m trï x· héi. Nã chØ ra ®êi khi chÕ ®é phô quyÒn ®ang dÇn dÇn ®−îc x¸c lËp trong toμn x· héi. - Nh©n vËt chμng dòng sÜ ra ®êi cã c¨n rÔ tõ hiÖn thùc ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tinh thÇn bøc thiÕt cña céng ®ång, nhu cÇu lý t−ëng hãa chμng dòng sÜ trong thùc tÕ. Nh− vËy, chiÕn c«ng hay sù lËp c«ng ®èi víi chμng dòng sÜ còng lμ mét tÊt yÕu. V× thÕ,
14 block sù kiÖn LËp c«ng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú thuéc type truyÖn Chμng dòng sÜ. - ChiÕn c«ng cña chμng dòng sÜ kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc nguyªn mÉu ®−¬ng thêi. Nã ®−îc h− cÊu chØ nh»m môc ®Ých ca ngîi mét con ng−êi lý t−ëng. 3.1.2. Block sù kiÖn Thö tμi (cßn gäi lμ Thö th¸ch) Tμi n¨ng lμ phÈm chÊt kh«ng thÓ thiÕu cña nh©n vËt chμng dòng sÜ. §ã chÝnh lμ ®iÒu kiÖn ®Ó anh ta cã thÓ lËp c«ng. Kh«ng thÓ cã chμng dòng sÜ nμo l¹i kh«ng cã nh÷ng phÈm chÊt ®Æc biÖt. Nh÷ng phÈm chÊt thÇn kú (nh÷ng tμi n¨ng ®Æc biÖt) sÏ tù béc lé trong qu¸ tr×nh nh©n vËt lËp c«ng. Trong mét sè tr−êng hîp, ph¶i th«ng qua thö th¸ch, khi ®ã tμi n¨ng ®Æc biÖt míi cã dÞp béc lé. XÐt vÒ mÆt ý nghÜa, thö th¸ch còng lμ mét t×nh huèng ®Ó nh©n vËt lËp c«ng. Block sù kiÖn thö th¸ch lμ t×nh huèng ®Ó nh©n vËt béc lé tμi n¨ng vμ lËp c«ng. Còng nh− block sù kiÖn LËp c«ng ë trªn, block sù kiÖn nμy mÆc dï Ýt cã gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc nh−ng nã ®· dùng nªn mét hoμn c¶nh Thö th¸ch, mét t×nh huèng hÕt søc khã kh¨n ®Ó th«ng qua ®ã t«n vinh, ca ngîi con ng−êi lý t−ëng. Block sù kiÖn Thö th¸ch gãp phÇn chÝnh vμo viÖc t¹o nªn tÝnh hoμn thiÖn, lý t−ëng cña nh©n vËt chμng dòng sÜ. 3.1.3. Block sù kiÖn Tranh c«ng Block sù kiÖn Tranh c«ng cã nhiÒu d¹ng thøc ph¸i sinh kh¸c nhau vμ cã thÓ ®−îc gäi b»ng nh÷ng tªn kh¸c nhau: C−íp c«ng, Phô c«ng. MÆc dï ý nghÜa tranh c«ng cã kh¸c víi ý nghÜa c−íp c«ng hay phô c«ng nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn cÊu tróc, chóng t«i vÉn cho lμ t−¬ng ®−¬ng, v× thÕ chóng t«i gäi chung c¸c block sù kiÖn nμy lμ Tranh c«ng. LËp c«ng, xem xÐt tõ gãc ®é x· héi, lμ mét hμnh ®éng hay sù kiÖn v× céng ®ång, ®−îc céng ®ång thõa nhËn vμ t«n vinh. Tranh c«ng lμ mét hμnh ®éng (sù kiÖn) cã ý nghÜa ng−îc l¹i, ph¸ vì quan hÖ céng ®ång. ý thøc c¸ nh©n vÒ lîi Ých ®· ®−îc ®Æt cao h¬n ý thøc céng ®ång. Block sù kiÖn Tranh c«ng, râ rμng cã c¨n rÔ lÞch sö cña
15 nã. Cã thÓ nã ®−îc s¸ng t¹o muén h¬n so víi block sù kiÖn LËp c«ng nÕu chóng ta c¨n cø vμo mét luËn ®iÓm cho r»ng, lËp c«ng lu«n lu«n g¾n lîi Ých con ng−êi víi céng ®ång, thÓ hiÖn ý thøc céng ®ång, cßn tranh c«ng th× ng−îc l¹i, n¶y sinh trªn nÒn ý thøc c¸ nh©n ®· ph¸t triÓn vμ ch¾c ch¾n ý thøc c¸ nh©n ph¸t triÓn muén h¬n ý thøc céng ®ång. Type truyÖn Chμng dòng sÜ ra ®êi t−¬ng ®èi sím, trªn nÒn c¶nh mét x· héi, trong ®ã cã v¨n hãa, ®ang chuyÓn ®æi mét c¸ch kh¸ s©u s¾c. ý thøc vÒ vai trß cña ng−êi ®μn «ng ®ang dÇn dÇn ®−îc x¸c lËp kh«ng chØ trong gia ®×nh mμ cßn ngoμi x· héi (quan hÖ c¸ nh©n víi céng ®ång). Sù t«n vinh ng−êi ®μn «ng cã mét ý nghÜa rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi x· héi tõ mÉu hÖ sang phô hÖ. 3.2. Type truyÖn Ng−êi mang lèt Chóng t«i lý gi¶i c¬ së h×nh thμnh type truyÖn theo 2 nhãm lín: block sù kiÖn trong khi mang lèt vμ block sù kiÖn sau khi bá lèt. 3.2.1. Nhãm block sù kiÖn trong khi nh©n vËt mang lèt 3.2.1.1. Block sù kiÖn mang lèt Block sù kiÖn mang lèt võa lμ sù ®¸nh dÊu (m· hãa) vÒ tÝnh chÊt kh¸c th−êng cña nh©n vËt, võa lμ biÓu tr−ng cña nh÷ng g× xÊu xÝ, h¹ ®¼ng. §ã lμ sù thÓ hiÖn tËp trung, kh¸i qu¸t hãa vμ h×nh t−îng hãa nh÷ng m©u thuÉn, nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸ ®èi lËp nhau cña x· héi vÒ mét tÇng líp ng−êi bÞ vïi dËp, thÊp hÌn. Block sù kiÖn Mang lèt cßn mang trong nã nh÷ng ý nghÜa lÞch sö v¨n hãa x· héi, trong ®ã ngoμi ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng tù nhiªn, cã thÓ cã dÊu Ên cña tÝn ng−ìng vËt tæ trong tÝn ng−ìng vËt linh nguyªn thñy. §a sè c¸c b¶n kÓ (kho¶ng 90%) cã nh©n vËt mang lèt lμ con vËt (cã sù lÆp l¹i ë mét sè con vËt theo sù ph©n bè ®Þa lý - v¨n hãa cña c¸c d©n téc) ®· ph¶n ¸nh mét c¸ch gi¸n tiÕp vμ phøc t¹p sù khóc x¹ vμo truyÖn cæ tÝch thÇn kú mét phong tôc, tÝn ng−ìng xa x−a cña nhiÒu d©n téc. 3.2.1.2. Block sù kiÖn thö th¸ch Block sù kiÖn Thö th¸ch mang ý nghÜa ph¶n ¸nh xung ®ét gi÷a hai lùc l−îng ®èi kh¸ng trong x· héi ®ang h×nh thμnh giai cÊp. Block sù kiÖn thö th¸ch chÝnh lμ ®iÒu
16 kiÖn ®Ó nh©n vËt cã thÓ béc lé tμi n¨ng, gi¸ trÞ ®Ých thùc cña m×nh ®Ó ®i ®Õn cëi bá c¸i lèt tr¸i ngang, xÊu xÝ. VÒ mÆt ý nghÜa d©n téc häc, block sù kiÖn thö th¸ch còng cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh mét c¸ch nghÖ thuËt vμ kh¸i qu¸t phong tôc thö tμi ®Ó kÕt h«n vèn cã trong truyÒn thèng xa x−a cña viÖc c−íi hái theo lèi cæ cña nhiÒu d©n téc cã tr¶i qua chÕ ®é mÉu hÖ. Nh− vËy, block sù kiÖn thö th¸ch cã sù kÕt hîp gi÷a néi dung ®Êu tranh x· héi vμ néi dung phong tôc. 3.2.1.3. Block sù kiÖn tμi n¨ng Qua block sù kiÖn tμi n¨ng, b»ng tμi n¨ng, søc lùc cña chÝnh m×nh, ng−êi mang lèt ®· kÕt tinh trong m×nh nh÷ng phÈm chÊt cña ng−êi anh hïng céng ®ång trong x· héi x−a. Cã lÏ ®©y còng lμ biÓu hiÖn sù nuèi tiÕc cña nh©n d©n lao ®éng vÒ søc m¹nh céng ®ång vμ kh¸t väng d©n chñ, c«ng b»ng vÒ thêi kú mét ®i kh«ng trë l¹i trong lÞch sö loμi ng−êi - thêi kú c«ng x· nguyªn thuû. ChÝnh v× sù c«ng b»ng lý t−ëng kh«ng thÓ x¶y ra trong hiÖn thùc (Ýt ra lμ lóc ®ã) nªn nã ®· ph¶i x¶y ra trong m¬ −íc vμ kÕt tinh trong nghÖ thuËt truyÖn cæ tÝch thÇn kú ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tinh thÇn ®−îc sèng trong an ñi, hy väng cña nh©n d©n. §ã còng chÝnh lμ ý nghÜa t− t−ëng thÈm mÜ vμ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña block sù kiÖn tμi n¨ng trong type truyÖn Ng−êi mang lèt. 3.2.1.4. Block sù kiÖn kÕt h«n Block sù kiÖn kÕt h«n trong type truyÖn Ng−êi mang lèt th−êng mang ý nghÜa ban th−ëng. Block sù kiÖn kÕt h«n trong type truyÖn Ng−êi mang lèt mang ý nghÜa lý t−ëng ho¸, ®−îc t¸c gi¶ d©n gian x©y dùng theo ph−¬ng ph¸p l·ng m¹n ®Ó ®i ®Õn kÕt thóc cã hËu cho cuéc ®êi cña nh©n vËt chÝnh diÖn. Ph¶i ch¨ng nguyªn lý ©m d−¬ng bï trõ trong nhËn thøc v¨n ho¸ d©n téc cïng t− t−ëng d©n chñ ®· chi phèi viÖc x©y dùng block sù kiÖn KÕt h«n trong type Ng−êi mang lèt. Sù lÆp l¹i vμ phæ biÕn cña c¸c hμnh ®éng trong block sù kiÖn KÕt h«n cho phÐp chóng ta ®Æt vÊn ®Ò: Cã thÓ cã mét mèi liªn hÖ nμo ®ã gi÷a h×nh t−îng nh©n vËt trót bá lèt xÊu xÝ víi mét h×nh thøc nghi lÔ cæ x−a nμo ®ã g¾n liÒn víi tÝn ng−ìng, phong tôc cña ®ång bμo d©n téc trong mét thêi kú lÞch sö xa x−a. Nh÷ng c¸i lèt mμ nh©n vËt
17 trót bá d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau cã thÓ lμ sù thÓ hiÖn nh÷ng nghi thøc cæ trong tôc lÖ x−a g¾n víi nh÷ng quan niÖm cæ vÒ viÖc thê cóng nh÷ng tÊm da ®éng vËt hay tÝn ng−ìng t« tem vËt tæ. Tuy nhiªn, líp ý nghÜa nμy ®· bÞ phñ mê, c¨n cø quy chiÕu kh«ng cßn râ n÷a. 3.2.2. Nhãm block sù kiÖn sau khi cëi bá lèt 3.2.2.1. Block sù kiÖn v−ît qua tai ho¹ kÐp Block sù kiÖn v−ît qua tai ho¹ kÐp víi sù tham gia cña yÕu tè phï trî ®· khiÕn cho h×nh t−îng nh©n vËt cña truyÖn ®−îc kh¾c ho¹ ®Ëm nÐt, ®Æc biÖt vÒ sù c−êng ®iÖu tμi n¨ng, søc m¹nh v« ®Þch cña ng−êi mang lèt; t¨ng thªm tÝnh chÊt ly kú, hÊp dÉn vμ søc thuyÕt phôc cho kÕt cÊu type truyÖn. 3.2.2.2. Block sù kiÖn kÕt thóc ®oμn viªn Block sù kiÖn kÕt thóc ®oμn viªn - mét kÕt thóc cã hËu trong nhiÒu truyÖn cæ tÝch thÇn kú, thÓ hiÖn chñ nghÜa l¹c quan, nh©n ®¹o, khuynh h−íng lý t−ëng ho¸ cao ®é cña type truyÖn Ng−êi mang lèt. Block sù kiÖn ®oμn viªn còng thÓ hiÖn niÒm tin m·nh liÖt cña nh©n d©n lao ®éng x−a vÒ mét t−¬ng lai tèt ®Ñp, c«ng b»ng d©n chñ cho tÊt c¶ mäi ng−êi lao ®éng - x· héi céng s¶n nguyªn thuû - mét thêi qua ®i kh«ng trë l¹i. §©y chÝnh lμ kh¸t väng m·nh liÖt, t¸o b¹o thÓ hiÖn tinh thÇn d©n chñ tiÕn bé cã c¨n rÔ tõ tinh thÇn d©n chñ lμng m¹c trong truyÒn thèng v¨n ho¸ ViÖt Nam. Cã thÓ ®i tíi mét sè nhËn ®Þnh tæng qu¸t nh− sau: - Sù h×nh thμnh type truyÖn Ng−êi mang lèt ®−îc b¾t ®Çu nh− nh÷ng tμn tÝch nguyªn thuû. Sù thiªng hãa c¸c vËt tæ ®· lμm cho nh©n vËt ng−êi mang lèt xÊu xÝ ®−îc t«n vinh, bëi v× bªn trong c¸i lèt ®ã lμ c¶ mét gi¸ trÞ to lín mμ nh÷ng ng−êi b×nh th−êng kh«ng thÓ nμo cã ®−îc. TÝn ng−ìng vËt linh lμ sù khëi ®Çu t¹o dùng nh©n vËt ng−êi mang lèt vμ sau nμy ph¸t triÓn thμnh type truyÖn. - Sù ph¸t triÓn cña type truyÖn Ng−êi mang lèt ®· diÔn ra trong thêi kú manh nha cña chÕ ®é phô hÖ. Ng−êi con trai ®i hái vî th−êng bÞ th¸ch c−íi nÆng nÒ ®Ó cã thÓ ®−a ®−îc c« d©u vÒ nhμ chång (ng−êi con trai kh«ng ph¶i vÒ ë nhμ vî nh− tr−íc