Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp triết học

TRẦN ĐỨC THẢO - CUỘC ĐỜI<br /> VÀ SỰ NGHIỆP TRIẾT HỌC<br /> NGUYỄN ĐÌNH TƯỜNG*<br /> <br /> Giáo sư Trần Đức Thảo sinh tại xã Song<br /> Tháp, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh trong<br /> một gia đình viên chức nhỏ. Đỗ tú tài vào<br /> loại xuất sắc, ông vào học Trường Luật tại<br /> Hà Nội 1 năm; sau đó sang Pháp chuẩn bị<br /> dự thi vào Trường Cao Đẳng Sư phạm phố<br /> d’Ulm. Đây là trường nổi tiếng của nền<br /> giáo dục Đại học Pháp, mà người Việt<br /> Nam du học thời kỳ ấy không mấy người<br /> được vào học. Năm 1939, Trần Đức Thảo<br /> thi đỗ cao vào trường này. Ba năm sau, ông<br /> thi tốt nghiệp đạt thủ khoa, nhận bằng Cử<br /> nhân với đề tài Phương pháp hiện tượng<br /> học của Husserl. *<br /> Năm 1942 - 1943, Trần Đức Thảo học<br /> và đạt bằng Thạc sĩ Triết học loại hạng<br /> nhất, lúc đó ông mới 26 tuổi. Trong thời kỳ<br /> này, một số tờ báo ở Pháp và Đông Dương<br /> đã đăng thông tin này và coi đó là sự kiện<br /> nổi bật về một tài năng thiên phú. Năm<br /> 1943 – 1944, Trần Đức Thảo đăng ký viết<br /> luận án tiến sĩ với đề tài Phương pháp hiện<br /> tượng học Husserl tại Trường Sư phạm<br /> phố d’Ulm.<br /> Trước năm 1944, nước Pháp và nhiều<br /> nước khác ở Châu Âu chịu sự thống trị của<br /> phát xít Đức. Lúc này ảnh hưởng của triết<br /> học Đức, đặc biệt là triết học I.Kant, Hegel<br /> và Husserl, đối với giới triết học phương<br /> Tây nói chung và triết học Pháp nói riêng<br /> vẫn còn rất lớn. Thông qua việc nghiên cứu<br /> những đại biểu này, người ta mong muốn<br /> *<br /> <br /> Phó giáo sư, tiến sỹ, Viện Triết học.<br /> <br /> giải quyết cuộc khủng hoảng về mặt đời<br /> sống tinh thần, cũng như khôi phục những<br /> giá trị tự do, dân chủ… của người phương<br /> Tây. Người hướng dẫn Trần Đức Thảo đọc<br /> triết học Husserl là Giáo sư Jean Cavaillés<br /> cũng tham gia kháng chiến chống phát xít.<br /> Tất cả những sự kiện chính trị, xã hội, văn<br /> hoá, khoa học trong thời kỳ này đã ảnh<br /> hưởng sâu sắc đến tư tưởng, lập trường và<br /> chọn hướng đi sau này của nhà triết học<br /> Việt Nam trẻ tuổi Trần Đức Thảo.<br /> Sau khi nước Pháp giải phóng năm<br /> 1944, Trần Đức Thảo được cử làm báo cáo<br /> viên chính trị tại Đại hội Kiều bào Đông<br /> Dương ở nước này. Trong Đại hội này, ông<br /> đã trình bày cương lĩnh thiết lập nền dân<br /> chủ ở Đông Dương. Cũng tại đây, Trần<br /> Đức Thảo đã được bầu là Uỷ viên của<br /> Tổng Liên đoàn người Đông Dương ở<br /> Pháp và phụ trách nghiên cứu những vấn<br /> đề chính trị.<br /> Chiến tranh thế giới lần thứ 2 kết thúc,<br /> Cách mạng Tháng Tám thành công, Trần<br /> Đức Thảo tham gia tích cực vào các hoạt<br /> động yêu nước nhằm ủng hộ Việt Minh và<br /> Chính phủ Hồ Chí Minh. Với tinh thần yêu<br /> nước đó, tháng 10/1945, ông và 50 kiều<br /> bào ở Pháp bị nhà cầm quyền bắt giam về<br /> các tội gọi là “vi phạm an ninh Nhà nước”.<br /> Sau khi ra tù, đầu năm 1946, vì những hoạt<br /> động yêu nước và tư tưởng chống lại chính<br /> sách xâm lược thuộc địa của thực dân<br /> Pháp, Trần Đức Thảo đã bị Giáo sư Emille<br /> Bréhier từ chối hướng dẫn luận án tiến sĩ.<br /> <br /> Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp…<br /> <br /> Nhưng vị giáo sư này cũng phải thốt lên về<br /> con người không cùng quan điểm: “Ôi,<br /> một con người tuyệt diệu, hãy chào anh ta<br /> bằng ngả mũ và cúi đầu”. Tuy nhiên,<br /> những gì Trần Đức Thảo đã chứng kiến<br /> trong các lĩnh vực chính trị, xã hội, khoa<br /> học, văn hoá vào những năm tháng học tập,<br /> nghiên cứu và hoạt động thực tiễn tại Pháp,<br /> đặc biệt là 3 tháng nằm trong tù giam đã<br /> khiến ông thấm thía nhiều điều, trong đó<br /> phải kể đến hướng đi quyết định số phận<br /> của mình sau này.<br /> <br /> 77<br /> <br /> và trở thành chuyên viên Cao cấp của Nhà<br /> xuất bản này.<br /> <br /> Cuối năm 1951, Trần Đức Thảo trở về<br /> Việt Nam theo con đường từ Paris London - Praha - Moskva - Bắc Kinh, rồi<br /> đến Tân Trào, bỏ lại sau lưng một nước<br /> Pháp với thủ đô Paris tráng lệ với bao<br /> nhiêu kỷ niệm, hoài bão, ước mơ, với một<br /> tương lai sáng lạn, hứa hẹn cho một tài<br /> năng triết học đang bừng sáng.<br /> <br /> Sơ lược qua quá trình học tập, nghiên<br /> cứu, cũng như qua những mốc hoạt động<br /> thực tiễn trong những năm tháng ở Pháp và<br /> sau này ở Việt Nam, chúng ta có thể thấy<br /> được nguyên do đã làm cho nhà triết học<br /> trẻ tuổi Trần Đức Thảo thay đổi hướng<br /> nghiên cứu triết học của mình, từ chủ nghĩa<br /> duy tâm đến chủ nghĩa hiện sinh và trở về<br /> với chủ nghĩa Mác - Lênin, nguyên do<br /> Trần Đức Thảo đã từ bỏ cuộc sống ở một<br /> đất nước văn minh, giàu có, hứa hẹn một<br /> tương lai sáng lạn cho tài năng triết học trẻ<br /> như ông đâm chồi nảy lộc để trở về quê<br /> hương Việt Nam trong những tháng năm<br /> vô cùng khó khăn không chỉ về mặt kinh<br /> tế, mà còn cho cả hướng phát triển trong<br /> lĩnh vực khoa học, văn hoá, đặc biệt là<br /> ngành triết học.<br /> <br /> Trong những năm tháng chiến tranh<br /> gian khổ ở Việt Nam, Trần Đức Thảo công<br /> tác trong ngành giáo dục. Ông trở thành<br /> Giáo sư Đại học ở chiến khu và làm việc<br /> tại Văn phòng Tổng Bí thư, dịch các tác<br /> phẩm của đồng chí Trường Chinh ra tiếng<br /> Pháp. Sau ngày hoà bình lập lại, ông được<br /> cử làm Ủy viên Ban Sử - Địa - Văn, (tiền<br /> thân của Viện Hàn lâm khoa học xã hội<br /> Việt Nam ngày nay), Phó Giám đốc<br /> Trường Đại học Sư phạm Văn Khoa, rồi<br /> làm Chủ nhiệm khoa Sử và trở thành Giáo<br /> sư lịch sử triết học của Trường Đại học<br /> Tổng hợp Hà Nội. Trong thời kỳ 1958 1973, Trần Đức Thảo đã tập trung nghiên<br /> cứu những tác phẩm kinh điển của chủ<br /> nghĩa Mác - Lênin và tham gia dịch các tác<br /> phẩm đó cho Nhà xuất bản Sự thật (nay là<br /> Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật)<br /> <br /> Có thể cắt nghĩa trước hết, đó là lòng<br /> yêu quê hương, đất nước nồng nàn, là sự<br /> căm ghét chính sách xâm lược thuộc địa<br /> của thực dân Pháp trào dâng trong ý thức<br /> và tâm hồn của chàng trí thức trẻ Trần Đức<br /> Thảo. Đó còn là tư tưởng yêu tự do, độc<br /> lập, dân chủ đã sớm nẩy nở trong nhà triết<br /> học tưởng chừng như chỉ biết đến một thứ<br /> triết học mà thôi. Hơn nữa, trong những<br /> năm tháng suy tư, đắm mình vào dòng triết<br /> học trừu tượng, tư biện kiểu Hegel,<br /> Husserl… Trần Đức Thảo đã kịp nhận thấy<br /> những hạn chế, ngõ cụt của các học thuyết<br /> này khi vận dụng vào cuộc sống thực tiễn<br /> đang thay đổi từng ngày. Phải chăng từ đó<br /> đã hướng ông đến với chủ nghĩa Mác Lênin với phép biện chứng duy vật sống<br /> động và chủ nghĩa duy vật lịch sử mà nhà<br /> triết học trẻ tuổi mong muốn dâng hiến<br /> cuộc đời của mình sau này?<br /> <br /> 78<br /> <br /> Có thể nói, Trần Đức Thảo là nhà triết<br /> học Việt Nam đầu tiên sớm nghiên cứu<br /> triết học phương Tây một cách khá đầy đủ,<br /> hệ thống và sâu sắc.<br /> Sự nghiệp sáng tạo của Trần Đức Thảo<br /> để lại không nhiều tác phẩm. Nhưng thông<br /> qua những đứa con tinh thần mà ông có<br /> được, chúng ta phần nào nhận biết sự tư<br /> duy thông minh, kiến thức uyên bác và tư<br /> chất triết học bẩm sinh của ông.<br /> Từ khi tốt nghiệp Cử nhân triết học<br /> đến thời kỳ học và đạt bằng Thạc sĩ, cũng<br /> như nghiên cứu sinh tại Trường Sư phạm<br /> phố d’Ulm, Trần Đức Thảo đã là một<br /> chuyên gia nghiên cứu về Husserl (nhà<br /> triết học Đức, người sáng lập Hiện tượng<br /> học - một trường phái triết học nổi tiếng<br /> ở thế kỷ XX).<br /> Tháng 10/1945, Trần Đức Thảo bị nhà<br /> cầm quyền thực dân Pháp bắt giam vì tư<br /> tưởng chống lại chính sách thực dân. Trong<br /> 3 tháng ở tù, Trần Đức Thảo đã dành thời<br /> gian rỗi này để kiểm tra lại nhận thức của<br /> mình về Hiện tượng học. Theo lời tự thuật<br /> của ông, chính hoàn cảnh khách quan khi<br /> ông bị tù đày, cùng với sự đối kháng mạnh<br /> mẽ giữa dân tộc thuộc địa và chủ nghĩa đế<br /> quốc, đã hướng ông đến con đường của<br /> chủ nghĩa Mác - Lênin. Kết quả của sự<br /> định hướng này là tác phẩm Hiện tượng<br /> học và Chủ nghĩa duy vật biện chứng (xuất<br /> bản năm 1951).<br /> Tháng 9/1948, Trần Đức Thảo đã cho<br /> đăng bài báo về “Hiện tượng học của tinh<br /> thần và nội dung hiện thực của nó” trên<br /> Tạp chí Les Temps Modernes của Pháp.<br /> Theo ông, bài báo đó đã giúp ông giải<br /> thoát khỏi quan điểm duy tâm của<br /> Husserl và là cái cầu nối đưa ông đi từ<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2013<br /> <br /> Hiện tượng học Hegel đến với chủ nghĩa<br /> duy vật biện chứng.<br /> Một trong những sự kiện đáng chú ý<br /> nhất về sự nghiệp sáng tạo của Trần Đức<br /> Thảo, đó là 5 cuộc đối thoại có ghi tốc ký<br /> của ông với Jean-Paul Sartre (triết gia hiện<br /> sinh lừng danh của nước Pháp) về chủ<br /> nghĩa Mác và chủ nghĩa hiện sinh. Theo<br /> J.P.Sartre, chủ nghĩa Mác chỉ có ảnh<br /> hưởng trong một chừng mực nào đó đối<br /> với những vấn đề xã hội, còn chủ nghĩa<br /> hiện sinh mới có giá trị về mặt triết học.<br /> Tuy nhiên, Trần Đức Thảo cho rằng,<br /> J.P.Sartre không thấy được giá trị của chủ<br /> nghĩa Mác về mặt chính trị và lịch sử - xã<br /> hội. Hơn nữa, ông ta cũng không hiểu nó<br /> một cách nghiêm túc. Theo dư luận chung,<br /> kết thúc cuộc đối thoại này ưu thế nghiêng<br /> về Trần Đức Thảo. Theo ông, những cuộc<br /> đối thoại ấy đã dứt điểm sự đoạn tuyệt của<br /> ông với chủ nghĩa hiện sinh. Tác phẩm<br /> “Hiện tượng học và chủ nghĩa duy vật biện<br /> chứng” của Trần Đức Thảo được Nhà xuất<br /> bản Minh Tâm phát hành tháng 8/1951.<br /> Tác phẩm này đã đánh dấu sự chuyển biến<br /> của ông từ Hiện tượng học đến chủ nghĩa<br /> duy vật biện chứng. Với sự khiêm tốn của<br /> mình, Trần Đức Thảo cho rằng, ông mới<br /> chỉ đạt tới ngưỡng cửa của chủ nghĩa Mác.<br /> Tuy nhiên, có thể nói, tác phẩm triết học<br /> đầu tiên xuất hiện tại nước ngoài của nhà<br /> triết học trẻ tuổi Trần Đức Thảo đã tạo nên<br /> sự kiện lớn trong giới triết học Pháp lúc<br /> bấy giờ. Theo Bernard và Dorothee<br /> Rousset viết trong Từ điển các nhà triết<br /> học được Nhà xuất bản Đại học Pháp in<br /> năm 1984, thì cuốn sách này của Trần Đức<br /> Thảo là “một tác phẩm gây “sửng sốt” mà<br /> tính táo bạo trong cách nhìn và sự sáng tỏ<br /> trong cách diễn đạt đã nhanh chóng được<br /> coi là “kinh điển”… Cuốn sách đóng vai<br /> <br /> Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp…<br /> <br /> trò quan trọng trong việc đào luyện nhiều<br /> nhà triết học trẻ”. Đặc biệt đối với Trần<br /> Đức Thảo thì ít nhất những quan điểm<br /> được khẳng định rõ ràng trên phương diện<br /> triết học ở trong tác phẩm này đủ đưa ông<br /> đến quyết định trở về Việt Nam. Hơn nữa,<br /> đây là dịp để Trần Đức Thảo gắn cuộc<br /> sống với triết học, thực hiện về mặt lí luận<br /> trong cuốn sách của ông.<br /> Cuối năm 1951, Trần Đức Thảo trở về<br /> Việt Nam. Trong giai đoạn từ năm 1955<br /> đến 1958, ông là Giáo sư giảng dạy lịch sử<br /> triết học. Năm 1995, những bài giảng này<br /> của ông được tập hợp lại thành cuốn Lịch<br /> sử tư tưởng trước Mác.<br /> Từ năm 1958 đến 1961, Trần Đức Thảo<br /> tập trung nghiên cứu những tác phẩm kinh<br /> điển của chủ nghĩa Mác - Lênin.<br /> Từ 1961 đến 1973, ông tham gia dịch<br /> các tác phẩm của C. Mác và Ph. Ăngghen<br /> cho Nhà xuất bản Sự thật.<br /> Đối với báo chí Pháp, Trần Đức Thảo<br /> không chỉ là một cộng tác viên khá quen<br /> thuộc, mà còn là cây bút sắc sảo. Năm<br /> 1965, ông đã cho công bố bài “Hạt nhân<br /> duy lý của phép biện chứng Hegel” đăng<br /> trên Tạp chí La Pensée (Tư tưởng). Năm<br /> 1984, cũng trên Tạp chí này, ông cho đăng<br /> bài “Phép biện chứng lôgic trong sự hình<br /> thành của Tư bản”. Những bài này được<br /> bạn đọc ở nước ngoài hoan nghênh và<br /> khen ngợi.<br /> Năm 1973, Trần Đức Thảo đã cho ra đời<br /> cuốn sách thứ hai cũng có giá trị lý luận<br /> cao về phương diện triết học là “Khảo cứu<br /> về nguồn gốc ngôn ngữ và nguồn gốc ý<br /> thức” do Nhà xuất bản Khoa học xã hội<br /> Paris ấn hành. Qua tác phẩm này, ông<br /> nghiên cứu nguồn gốc của ý thức và ngôn<br /> <br /> 79<br /> <br /> ngữ để khẳng định luận điểm quan trọng<br /> của C. Mác về vai trò của ngôn ngữ và lao<br /> động xã hội đối với sự hình thành ý thức,<br /> về quan hệ sản xuất; hơn nữa là về sự phản<br /> bác lại quan điểm phủ định bản chất con<br /> người nói chung. Như vậy, qua cuốn sách<br /> này, Trần Đức Thảo đã thực hiện được một<br /> bước chuyển từ chủ nghĩa duy vật biện<br /> chứng đến chủ nghĩa duy vật lịch sử. Phải<br /> nói rằng, ảnh hưởng của cuốn sách này<br /> trong giới nghiên cứu triết học cũng khá<br /> lớn. Ngoài Pháp, một số nhà xuất bản ở các<br /> nước khác đã cho dịch và in lại bằng tiếng<br /> nước họ. Ngoài ra, 4 trường đại học ở<br /> Pháp, Mỹ và Canada đã đưa vào giới thiệu<br /> trong các câu lạc bộ học thuật.<br /> Năm 1988, Trần Đức Thảo cho xuất bản<br /> tác phẩm “Vấn đề con người và chủ nghĩa<br /> lý luận không có con người”. Đây là cuốn<br /> sách triết học đầu tiên nói về con người<br /> được xuất bản ở Việt Nam và là cuốn sách<br /> thứ hai được ông viết bằng tiếng Việt sau<br /> cuốn Triết lý đi về đâu? được ra mắt năm<br /> 1950. Cuốn sách này cũng đã gây được sự<br /> quan tâm đặc biệt trong giới nghiên cứu<br /> khoa học xã hội và nhân văn bởi một tư<br /> duy sâu sắc, nghiêm túc về những vấn đề lí<br /> luận có quan hệ đến sự lập luận, lí giải các<br /> hiện tượng xã hội trong một giai đoạn lịch<br /> sử mới. Trong cuốn sách, bằng lập luận<br /> khoa học, ông đã đề cao con người và dành<br /> cho nó một vị trí xứng đáng là trung tâm<br /> của xã hội. Đồng thời, ông đã phê phán<br /> mạnh mẽ “Chủ nghĩa lí luận không có con<br /> người”, bác bỏ quan điểm phủ định con<br /> người theo nghĩa chung và “quá trình<br /> không có chủ thể”. Hơn nữa, ông phê phán<br /> kịch liệt những khuynh hướng theo chủ<br /> nghĩa xã hội không tưởng, chủ nghĩa xã hội<br /> cơ hội, vị kỷ cá nhân, vị kỷ dân tộc… Từ<br /> đó, ông cho rằng, chỉ có chủ nghĩa xã hội<br /> <br /> 80<br /> <br /> khoa học của C. Mác và Ph. Ăngghen mới<br /> nhằm giải phóng toàn diện con người.<br /> Ngoài ra cuốn sách này được Trần Đức<br /> Thảo viết ra nhằm để phản bác lại những ai<br /> muốn kết hợp chủ nghĩa Mác với chủ<br /> nghĩa cấu trúc và trên cơ sở đó, ông khẳng<br /> định đổi mới là yêu cầu cấp thiết của cách<br /> mạng, là phương sách cơ bản để thực hiện<br /> một cách có hiệu quả Nghị quyết của Đại<br /> hội Đảng khoá VI. Ở đây đã thể hiện tư<br /> tưởng biện chứng và tầm suy nghĩ mang<br /> tính chiến lược của ông về định hướng cho<br /> sự phát triển xã hội Việt Nam; đồng thời,<br /> ông mong muốn bảo vệ sự thuần nhất của<br /> triết học Mác - Lênin.<br /> Cuốn Lịch sử tư tưởng trước Mác của<br /> Giáo sư Trần Đức Thảo được Nhà xuất bản<br /> Khoa học xã hội xuất bản năm 1995. Cuốn<br /> sách này là tập bài giảng của ông tại<br /> Trường Đại học Sư phạm Văn Khoa và<br /> Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trong<br /> những năm 1955 - 1958. Trong thời kỳ<br /> này, các trường đại học ở nước ta, về<br /> ngành khoa học xã hội và nhân văn, cơ bản<br /> vẫn chưa có giáo trình lịch sử triết học. Vì<br /> vậy, cuốn sách của ông ra đời có một ý<br /> nghĩa lí luận hết sức to lớn đối với việc<br /> nghiên cứu lịch sử triết học nói chung và<br /> lịch sử triết học phương Tây trước Mác nói<br /> riêng. Trong cuốn sách, Trần Đức Thảo đã<br /> lần lượt trình bày và phân tích tư tưởng<br /> triết học Hy Lạp cổ đại, tư tưởng Trung<br /> Hoa cổ đại, Tư tưởng Trung cổ, văn hoá<br /> Phục hưng và cải tổ tôn giáo, triết học Tây<br /> Âu thế kỷ XVII - XVIII và triết học Cổ<br /> điển Đức với một tư duy sắc sảo và kiến<br /> thức uyên bác.<br /> Bản thảo cuối cùng mà Giáo sư Trần<br /> Đức Thảo đang hoàn thành tại Paris là<br /> “Lôgic của thực tại sống động”. Trong tác<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2013<br /> <br /> phẩm này ông đã đứng trên lập trường của<br /> chủ nghĩa Mác-Lênin và tư duy đổi mới để<br /> phân tích và luận giải tính tất yếu của mọi<br /> sự kiện thay đổi một cách nhanh chóng và<br /> bất ngờ của hiện thực sống động. Tất cả sự<br /> phân tích này đã thể hiện một tư duy sâu<br /> sắc và đầy chất trí tuệ. Năm 1992, ông<br /> sang Pháp trị bệnh và lấy thêm tư liệu cho<br /> công trình mà ông đang thực hiện, nhưng<br /> cuốn sách chưa ra đời thì ông lâm bệnh<br /> nặng và vĩnh viễn ra đi vào ngày<br /> 14/4/1993, để lại phía sau những tư tưởng<br /> đang ấp ủ, những công trình dang dở và<br /> một sự nghiệp nghiên cứu triết học lớn lao.<br /> Có thể nói rằng, quá trình nghiên cứu<br /> triết học của Giáo sư Trần Đức Thảo là đi<br /> từ Hiện tượng luận của Husserl sang chủ<br /> nghĩa Hiện sinh, rồi đến chủ nghĩa duy vật<br /> biện chứng và cuối cùng đạt tới chủ nghĩa<br /> duy vật lịch sử. Ông đã từ khuynh hướng<br /> triết học nổi tiếng của thế kỷ XX để đi sâu<br /> nghiên cứu triết học Mác - Lênin và đã<br /> phát hiện những cơ sở lí luận để giải thích<br /> mọi hiện tượng, phương pháp tiếp cận chân<br /> lí và vận dụng vào cuộc sống. Không nghi<br /> ngờ gì nữa, Giáo sư Trần Đức Thảo là nhà<br /> triết học đã tìm hiểu một cách sâu sắc triết<br /> học Mác- Lênin và hơn thế nữa ông còn là<br /> người ủng hộ và trung thành với triết học<br /> đó. Những tác phẩm của ông được đăng<br /> trên các tạp chí triết học của Pháp và được<br /> dịch ra các tiếng như Đức, Tây Ban Nha,<br /> Anh, Hungari, Nhật Bản… và được tiếp<br /> nhận ở một số trường đại học trên thế giới.<br /> Trong lời giới thiệu cuốn “Nghiên cứu<br /> nguồn gốc của ý thức và ngôn ngữ” của<br /> ông, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Paris<br /> viết rằng, tư tưởng của triết gia Trần Đức<br /> Thảo đã ghi dấu ấn quan trọng đến tinh<br /> thần của cả thế hệ tri thức sinh viên Pháp<br /> những năm 1950. Không phải ngẫu nhiên<br /> <br />