TRI T H C ARIXT T
Ọ
Ố
Ế
Arixt t (384 – 322 TCN) là m t nhà t ng vĩ đ i nh t c a tri t h c Hy ố ộ t ư ưở ấ ủ ạ ế ọ
L p c đ i. Ph.Ăngghen đã g i Arixt ạ ổ ạ ọ ố t là “ cái đ u hoàn ch nh nh t” trong s các ỉ ầ ấ ố
nhà tri t h c c đ i Hy l p, là nhà t ng đã nghiên c u “ nh ng hình th c c ế ọ ổ ạ ạ t ư ưở ứ ơ ứ ữ
duy bi n ch ng”. b n nh t c a t ả ấ ủ ư ứ ệ
Arixt t đã đ l c vi ố ể ạ i cho nhân lo i m t di s n tri ạ ả ộ t h c đ s đ ế ọ ồ ộ ượ ế ằ t b ng
ẩ ti ng Hy L p c , trong đó l n nh t là tác ph m “ siêu hình h c”. Nh ng tác ph m ạ ổ ữ ế ấ ẩ ớ ọ
t còn l t h c chung, c a Arixt ủ ố ạ i cho đ n ngày nay có th chia làm tám nhóm: tri ể ế ế ọ
logic h c, v t lý h c, sinh v t h c, tâm lý h c, đ o đ c h c, kinh t h c, chính tr ạ ứ ọ ậ ọ ậ ọ ọ ọ ế ọ ị
và ngh thu t h c. Đ hi u rõ m t cách toàn di n v tri t h c Arixt t chúng ta s ể ể ậ ọ ề ế ọ ệ ệ ộ ố ẽ
cùng đi tìm hi u t ng v n đ . ề ể ừ ấ
1. S phê phán c a Arixt t đ i v i h c thuy t “ Ý ni m” c a Platon – đ i t ự ủ ố ố ớ ọ ố ượ ng ủ ế ệ
tri t h c th nh t – ti n đ c a tri t h c Arixt ế ọ ứ ấ ề ủ ề ế ọ t ố
Cũng nh Xôcrát và Platon, Arixt t đ c bi t coi tr ng vai trò c a các khái ư ố ặ ệ ủ ọ
ni m trong nh n th c, kh ng đ nh đó là ph ứ ệ ậ ẳ ị ươ ấ ủ ng ti n đ nh n th c b n ch t c a ứ ả ệ ể ậ
i.V i ph ng châm “ Platon là ng i th y nh ng chân lí quý h n” Arixt t n t ồ ạ ớ ươ ườ ư ầ ơ ố t
phê phán m nh m h c thuy t duy tâm c a Platon v các ý ni m. ẽ ọ ủ ế ề ệ ạ
ư ộ ạ - Th nh t, ông ph n đ i quan ni m c a Platon coi các ý ni m nh m t d ng ủ ứ ấ ệ ệ ả ố
i đ c l p, t i cao, còn m i s v t c m tình c a th gi i chúng ta đ u t n t t n t ồ ạ ộ ậ ố ọ ự ậ ả ế ớ ủ ề ồ ạ i
ở ấ c p đ th p h n ơ ộ ấ
- Th hai, Arixt t phê phán vi c Platon tách r i th gi i ý ni m v i th gi ứ ố ế ớ ệ ờ ế ớ i ệ ớ
hi n th c, ông ch ra r ng, nh v y t c là bi n các ph m trù, khái ni m thành ư ậ ứ ự ệ ế ệ ạ ằ ỉ
nh ng cái vô d ng đ i v i nh n th c các s v t. Vì th , đ có ý nghĩa, theo ố ớ ế ể ự ậ ữ ụ ứ ậ
Arixt t thì th gi i ý ni m ph i thu c v th gi i các s v t. ố ế ớ ộ ề ế ớ ệ ả ự ậ
- Arixt t nh n th y h c thuy t c a Platon có nhi u mâu thu n v m t logic. ố ề ặ ế ủ ề ẫ ậ ấ ọ
M t m t, Platon phân bi t gi a các ý ni m, cho r ng các ý ni m chung nh t là ặ ộ ệ ữ ệ ệ ằ ấ
ế th c th , b n ch t c a các ý ni m mang tính d c thù h n. Nh v y, s d n đ n ể ả ấ ủ ư ậ ẽ ẫ ự ệ ặ ơ
ngh ch lí là: các ý ni m v a là th c th v a không là th c th . Đi u này, Arixt ể ừ ừ ự ự ệ ể ề ị ố t
không th ch p nh n. M t khác, Platon v a kh ng đ nh các ý ni m hoàn toàn tách ừ ể ấ ệ ẳ ậ ặ ị
bi t v i các s v t c m tính, đ ng th i l ệ ớ ự ậ ả ờ ạ ồ ủ i cho r ng các s v t đó là cái bóng c a ự ậ ằ
ý ni m là b n sao c a chúng. Nh vây là th a nh n s v t và khái ni m dù sao ậ ự ậ ủ ư ừ ệ ệ ả
cũng có đi m t ể ươ ộ ng đ ng nh t đ nh. T mâu thu n logic trên đây, Platon bu c ấ ị ừ ẫ ồ
ph i th a nh n s t n t i th ba”gi ng v i hai th gi i kia và ậ ự ồ ạ ủ i c a m t “th gi ộ ế ớ ừ ả ế ớ ứ ố ớ
đ ng lên trên chúng. Nh v y, m i ng ứ ư ậ ỗ ườ ụ ể ẳ ệ i c th ch ng h n, đ có th bi u hi n ể ể ể ạ
đúng b n ch t v i khái ni m con ng i c a mình l ấ ớ ệ ả ườ ủ ạ ầ i c n đ n “con ng ế ườ i th ba” ứ
làm môi gi i. Đi u đó theo Arixt t là không th ch p nh n đ c. ớ ề ố ể ấ ậ ượ
- Các ý ni m c a Platon không th là công c nh n th c th gi i vì chúng ế ớ ủ ụ ứ ệ ể ậ
tách r i v i quá trình v n đ ng, phát tri n không ng ng c a các s v t. ờ ớ ự ậ ừ ủ ể ậ ộ
T vi c phê phán h c thuy t c a Platon v các ý ni m, Arixt ế ủ ừ ệ ề ệ ọ ố t đi đ n xây ế
t h c c a mình trên c s ti p thu nh ng đi m h p lý trong th d ng h th ng tri ệ ố ự ế ọ ủ ơ ở ế ữ ể ợ ế
gi ớ i quan c a Platon, đ ng th i kh c ph c nh ng h n ch c a nó. ắ ế ủ ủ ụ ữ ạ ồ ờ
Theo Arixt t gi nhiên v i nh ng s v t vô cùng đa d ng là đ i t ố i t ớ ự ự ậ ố ượ ng ữ ạ ớ
nghiên c u c a v t lý h c. Đây cũng là tri ứ ủ ậ ọ ế ọ t h c nh ng là “tri ư ế ọ t h c th hai”. Nó ứ
nghiên c u các d ng t n t i c th . B i v y, đ khám phá b n ch t t n t i đích ồ ạ ụ ể ở ậ ấ ồ ạ ứ ể ả ạ
th c nói chung, lí gi i thì ứ ả ụ ẻ i c th các v n đ v ngu n g c, b n ch t c a th gi ồ ấ ủ ề ề ế ớ ấ ả ố
t h c th nh t” t c là “ siêu hình h c”, đây cũng là tác ph m tri c n ph i có “ tri ả ầ ế ọ ứ ấ ứ ẩ ọ ế t
h c quan tr ng nh t c a Ông. Theo cách hi u c a Arixt ọ ể ủ ấ ủ ọ ố ộ t “ siêu hình h c” là m t ọ
khoa h c ít nhi u mang tính th n thánh vì đ i t ố ượ ề ầ ọ ữ ng nghiên c u c a nó là “ nh ng ứ ủ
cái th n thánh” trong đó có Th ng đ . Vì lí do đó, đôi khi ông g i tri t h c là ầ ượ ế ọ ế ọ
th n h c. N u nh các khoa h c khác nghiên c u các s v t c a gi nhiên các ự ậ ủ ư ứ ế ầ ọ ọ i t ớ ự
i c th đang v n đ ng và bi n đ i không ng ng thì tri d ng t n t ạ ồ ạ ụ ể ừ ế ậ ộ ổ ế ọ ứ ấ t h c th nh t
nghiên c u nh ng gì có tình ch t vĩnh h ng trong th gi i hi n th c, vì th nó là ế ớ ứ ữ ấ ằ ự ệ ế
i quan khác c a con ng i. n n t ng c a m i lĩnh v c th gi ọ ề ả ế ớ ủ ự ủ ườ
Theo Arixt i nói chung xu t phát t 4 nguyên nhân c b n là: hình t t n t ố ồ ạ ấ ừ ơ ả
ể ự d ng, v t ch t, v n đ ng và m c đích. B t kỳ s v t nào cũng đ u phát tri n d a ấ ạ ự ậ ụ ề ậ ấ ậ ộ
trên 4 nguyên nhân đó. T ng t nh v y, b t kỳ s v t nào cũng có 4 nguyên ươ ự ư ậ ự ậ ấ
i đ c. nhân trên thì m i có th t n t ớ ể ồ ạ ượ
Trong s các nguyên nhân trên c a t n t i thì nguyên nhân hình d ng là c ủ ồ ạ ố ạ ơ
i, là b n ch t c a s v t. B n thân nó đã bao b n nh t. Nó là th c ch t c a t n t ự ả ấ ủ ồ ạ ấ ấ ủ ự ậ ả ả
ụ hàm c nguyên nhân v n đ ng và m c đích. V i vi c th a nh n nguyên nhân m c ụ ừ ệ ậ ả ậ ộ ớ
đích trong s phát tri n c a m i v t, Arixt ể ủ ọ ậ ự ố ề ồ t đã làm cho quan ni m c a ông v t n ệ ủ
i tr nên th n bí. t ạ ở ầ
ủ Nh v y, coi v n đ ng và m c đích ch là nh ng khía c nh khác nhau c a ư ậ ụ ữ ạ ậ ộ ỉ
t đã th a nh n h c thuy t b n nguyên nhân ch c a nguyên nhân hình d ng, Arixt ủ ạ ố ế ố ừ ậ ọ ỉ
là s phát tri n, c th hóa quan ni m c a ông v hình d ng và v t ch t cũng nh ủ ụ ể ự ể ệ ề ạ ậ ấ ư
m i quan h gi a chúng. ệ ữ ố
Trong hai nguyên nhân c b n c a t n t i – v t ch t và hình d ng, thì ủ ồ ạ ơ ả ậ ấ ạ
Arixt ố t coi hình d ng là nguyên nhân quan tr ng h n, có vai trò quy t đ nh, b i nó ọ ế ị ạ ơ ở
là b n ch t c a s v t. Xác đ nh b n ch t c a s v t ông đ a ra hai tiêu chu n: ấ ủ ự ậ ấ ủ ự ậ ư ả ẩ ả ị
Th nh t c nh n th c trong khái ni m, t c là cái ấ , b n ch t ph i là cái đ ứ ả ấ ả ượ ứ ứ ệ ậ
chung. Góc đ này ông hi u b n ch t c a s v t thu c v lĩnh v c tinh th n. ấ ủ ự ậ ể ả ộ ề ự ầ ộ
Th hai ứ ả , m i s v t đ u có đ c tính riêng c a mình, do v y b n ch t ph i ỗ ự ậ ề ủ ặ ậ ả ấ
là cái riêng. Mà theo Arixt t cái riêng không th bi u hi n đ ố ể ể ệ ượ ệ c b ng khái ni m, ằ
không đem l i cho chúng ta m t tri th c đích th c nào. ạ ứ ự ộ
Nh v y, hai tiêu chu n trên mâu thu n v i nhau. Arixt t đã ý th c đ ư ậ ẫ ẩ ớ ố ứ ượ c
i quy t đ v n đ này và tìm cách kh c ph c, xong ông đã không gi ấ ụ ề ắ ả ế ượ c. Đi u này ề
d n đ n mâu thu n trong quan ni m v m i quan h gi a v t ch t và hình d ng. ề ố ẫ ệ ữ ậ ế ệ ấ ạ ẫ
M t m t, ông kh ng đ nh m i s v t trong th gi ọ ự ậ ế ớ ề ữ ậ i đ u là s th ng nh t gi a v t ự ố ấ ặ ẳ ộ ị
ấ ch t và hình d ng. Ví d : qu c u đ ng là s th ng nh t gi a v t ch t – ch t ự ố ả ầ ụ ữ ấ ậ ấ ấ ạ ồ
cùng k t h p và chuy n hóa t o nên qu đ ng và hình d ng – hình c u, hai y u t ồ ế ố ạ ầ ế ợ ể ạ ả
c u đ ng. M t khác, ông thùa nh n t n t ầ ậ ồ ạ ặ ồ ấ i “ hình d ng thu n túy” phi v t ch t ầ ạ ậ
t hoàn toàn thu c v lĩnh v c t ộ ự ư ưở ề ậ ng, kh ng đ nh có “ v t ch t đ u tiên” – v t ậ ấ ầ ẳ ị
ch t phi hình d ng. t ấ ạ ừ ệ vi c tách r i v t ch t và hình d ng, Arix t ấ ờ ậ ạ ố ế t đã đi đ n
kh ng đ nh “ hi n th c có tr ự ệ ẳ ị ướ ả ề ả c m i kh i nguyên c v ph m trù, c v b n ả ề ạ ọ ở
ch t, còn v th i gian thì theo m t nghĩa nh t đ nh, là t n t ề ờ ấ ị i tr ồ ạ ướ ấ ộ c, theo m t nghĩa ộ
ầ khác thì không...do v y vi c xác đ nh và nh n th c (nh ng cái trong hi n th c) c n ứ ữ ứ ệ ệ ậ ậ ị
ph i có tr c nh n th c (nh ng cái trong kh năng). H n n a ông còn coi “ hình ả ướ ứ ữ ữ ả ậ ơ
d ng thu n túy” là đ ng c đ u tiên c a th gi ạ ơ ầ ế ớ ủ ầ ộ ể ậ i làm cho m i v t đ u có th v n ọ ậ ề
c. Đó chình là th đ ng đ ộ ượ ượ ng đ , hay trí tu thu n túy. Đây là đi m tri ầ ế ệ ể ế ọ t h c
c a Arixt ủ ố t hòa nh p v i th n h c c a ông. ầ ọ ủ ậ ớ
Nh v t, Arix t ư ậ ố t đã có s dao đ ng gi a ch nghĩa duy v t và ch nghĩa ủ ự ữ ủ ậ ộ
duy tâm trong quan ni m v v t ch t và hình d ng. Đi u này làm cho s phê phán ề ậ ự ệ ề ấ ạ
ng duy tâm trong h c thuy t v ý ni m không tri c a ông đ i v i l p tr ủ ố ớ ậ ườ ế ề ệ ọ ệ ể Ở t đ .
ễ ông – nh Hêghen nh n xét: “ v t ch t ch là m t n n t ng khô c ng trên đó di n ộ ề ả ư ứ ấ ậ ậ ỉ
ra các bi n đ i, và trong nh ng bi n đ i y v t ch t ch là cái ch u đ ng”. Tuy ổ ấ ữ ự ế ế ậ ấ ổ ỉ ị
nhiên, trong s phê phán này Arixt t đã có nhi u t t ự ố ề ư ưở ng bi n ch ng sâu s c v ứ ắ ề ệ
m i quan h gi a v t ch t và hình d ng, gi a kh năng và hi n th c, hi n th c và ệ ữ ậ ữ ự ự ệ ệ ạ ả ấ ố
c ch t. ơ ấ
2. Nh n th c lu n
ứ
ậ
ậ
t v tri th c đ H c thuy t c a Arixt ế ủ ọ ố ề ứ ượ ệ c xây d ng trên n n t ng quan ni m ề ả ự
i c a ông. Tác ph m “ siêu hình h c” c a ông đ v th gi ề ế ớ ủ ủ ẩ ọ ượ ậ c m đ u b ng lu n ở ầ ằ
đi m “ t t c m i ng i trí th c” ể ấ ả ọ ườ i, v b n tính đ u khát v ng t ề ề ả ọ ớ ứ
Lý lu n nh n th c c a Arixt t ứ ủ ậ ậ ố t là đ nh cao c a s phát tri n các t ủ ự ể ỉ ư ưở ng
nh n th c lu n th i c đ i. Kh ng đ nh kh năng nh n th c th gi i c a con ờ ổ ạ ế ớ ủ ứ ứ ẳ ả ậ ậ ậ ị
ng i, ông coi quá trình nh n th c là quá trình khám phá ra chân lí đích th c v ườ ứ ự ậ ề
b n ch t s v t. Ông phê phán m i quan ni m hoài nghi lu n trong nh n th c, ông ả ấ ự ậ ứ ệ ậ ậ ọ
coi “ ng y bi n ch là m t s thông thái gi hi u”. ộ ự ụ ệ ỉ ả ệ
Arix t t đ cao vai trò c a nh n th c c m tính. Nó đem l ố ề ứ ả ủ ậ ạ ữ i cho ta nh ng
t xác th c và sinh đ ng v s v t đ n nh t. Ông là ng i kh i x hi u bi ể ế ề ự ậ ơ ự ấ ộ ườ ở ướ ng
nguyên lý tabula rasa ( nguyên lý t m b ng s ch) – coi linh h n con ng ấ ả ạ ồ ườ ớ i khi m i
sinh ra hoàn toàn không có tri th c – đ i l p v i t ố ậ t ớ ư ưở ứ ứ ng c a Platon coi nh n th c ủ ậ
là quá trình h i t ng l i. Theo Arixt t nh n th c c m tính là giai đo n đ u tiên, ồ ưở ạ ố ứ ả ậ ạ ầ
là đi m xu t phát c a m i quá trình nh n th c. ủ ứ ể ậ ấ ọ
Ti p sau là nh n th c kinh nghi m, theo Arixt ứ ế ệ ậ ố ữ t đó là hàng chu i nh ng ỗ
liên t ng v cùng m t s v t hay nhóm các s v t nh t đ nh. Và cao h n kinh ưở ộ ự ậ ự ậ ấ ị ề ơ
nghi m là nh n th c ngh thu t mà n n t ng c a nó là th c ti n c a con ng ễ ủ ề ả ứ ủ ự ệ ệ ậ ậ ườ i.
Nó đem l i nh ng tri th c mang tính khái quát h n so v i các d ng nh n th c trên. ạ ư ứ ứ ạ ậ ơ ớ
D ng nh n th c cao nh t đó là nh n th c khoa h c, trong đó tri t h c là t ứ ứ ậ ạ ậ ấ ọ ế ọ ố i
i cho chúng ta nh ng tri th c lý lu n có tính khái cao. Nó là ho t đ ng trí tu đem l ạ ộ ệ ạ ữ ứ ậ
quát cao. D i con m t c a Arixt ắ ủ ướ ố ứ ạ t, khoa h c là m t h th ng tri th c ph c t p. ộ ệ ố ứ ọ
Ông là ng lu n đi m “ ườ ầ i đ u tiên tìm cách phân lo i các khoa h c. Xu t phát t ạ ấ ọ ừ ậ ể
m i s duy di n đ u h ng t ọ ự ễ ề ướ ớ i ho c là ho t đ ng, ho c là sáng t o, ho c là t ặ ạ ộ ặ ạ ặ ư
ả bi n”. S phân lo i các khoa h c c a ông tuy còn mang n ng tính th ngây và c m ọ ủ ự ệ ặ ạ ơ
tính, nh ng công lao c a Arixt t là ch ông là ng i đ u tiên kh i x ư ủ ố ở ỗ ườ ầ ở ướ ấ ng v n
đ phân lo i các khoa h c – đi u vô cùng c n thi ọ ề ề ầ ạ ế ậ t trong s phát tri n c a nh n ể ủ ự
th c con ng i. ứ ườ
3. Logic h cọ
Arixt c xem là ông t c a lôgic h c – khoa h c v t duy và các quy t đ ố ượ ổ ủ ọ ề ư ọ
lu t c a nó. Ông là ng ậ ủ ườ ầ ữ i đ u tiên đã trình bày hoàn ch nh và có h th ng nh ng ệ ố ỉ
quy lu t c b n c a tuy duy đúng đ n. ậ ơ ả ủ ắ
Nh ng quy lu t c b n c a tuy duy lôgic bao g m: quy lu t đ ng nh t ( A ậ ơ ả ủ ậ ồ ữ ấ ồ
= A), quy lu t c m mâu thu n (A # > A) và quy lu t lo i tr cái th ba ( ho c A, ạ ừ ậ ấ ứ ậ ặ ẫ
ho c > A). T đây, Arix t ừ ặ ố t đã xây d ng nên tam đo n lu n n i ti ng c a mình ạ ổ ế ự ủ ậ
( n u A thu c B, B thu c C, thì A thu c C) ế ộ ộ ộ
Ví d : ụ T t c m i ng ấ ả ọ ườ ề i đ u ph i ch t ế ả
Xôc rát là ng iườ
__________________________
Xôcrát cũng ph i ch t ế ả
Ngoài ra Arix t ố t còn xây d ng lý thuy t ch ng minh, đ ng th i phân tích ứ ự ế ồ ờ
các l i lôgic mà m i ng i hay m c ph i. Và kh ng đ nh r ng m i l i lôgic là do ỗ ọ ườ ọ ỗ ắ ả ẳ ằ ị
i v n d ng sai tam đo n lu n và các quy lu t lôgic. m i ng ọ ườ ạ ụ ậ ậ ạ
t không ch gi i h n trong ph m vi h p nh v y mà Lôgic h c c a Arixt ọ ủ ố ỉ ớ ạ ư ậ ẹ ạ
còn bao hàm c h c thuy t c a ông v các ph m trù, th hi n nh là ph ng pháp ể ệ ế ủ ả ọ ư ề ạ ươ
i quan c a ông. B n thân th ng đ , d lu n xuyên su t m i lĩnh v c th gi ọ ế ớ ự ậ ố ủ ả ượ ế ướ i
t là m t nhà lôgic lý t ng. Arix t con m t c a Arixt ắ ủ ố ộ ưở ố ệ ố t đã xây d ng nên h th ng ự
t ng: 1) b n ch t; 2) s l các ph m trù nh nh ng hình th c c a t ư ữ ứ ủ ư ưở ạ ố ượ ả ấ ấ ng; 3) ch t
ng; 4) quan h ; 5) v trí; 6) th i gian; 7) tình tr ng; 8) chi m h u; 9) hành đ ng; l ượ ữ ệ ế ạ ờ ộ ị
10) ch u đ ng. ị ự
4. V t lý h c ọ
ậ
V t lý h c đ c coi là “tri t h c th hai” (hay khoa h c v gi i t nhiên) ọ ượ ậ ế ọ ọ ề ớ ự ứ
đ c xây d ng trên n n t ng c a “ tri t h c th nh t”. M i s v t trong th gi ượ ề ả ự ủ ế ọ ọ ự ậ ứ ấ ế ớ i
chúng ta, theo Arixt ố ề ứ t đ u v n đ ng và phát tri n khôn ng ng. Vì th , nghiên c u ừ ể ế ậ ộ
t đ hi u gi nhiên. Chính “ s thi u hi u bi v n đ ng là đi u ki n c n thi ề ậ ệ ầ ộ ế ể ể i t ớ ự ự ể ế ế t
t y u s kéo theo s không hi u bi t v gi i t v v n d ng t ề ậ ụ ấ ế ẽ ự ể ế ề ớ ự ậ nhiên”. Coi v n
đ ng là m i s bi n đ i chung, Arixt ộ ọ ự ế ổ ố ộ t nh n m ng r ng “ không th có v n đ ng ể ằ ạ ấ ậ
bên ngoài s v t”. ự ậ
Coi gi nhiên là s th ng nh t gi a hình d ng và v t ch t, nh ng do s i t ớ ự ự ố ữ ư ấ ậ ạ ấ ự
ch a tri ư ệ ể t đ duy v t trong quan ni m v v t ch t và hình h ng nên Arixt ề ậ ệ ấ ạ ậ ố ừ t th a
nh n t n t i bên ậ ồ ạ i “hình d ng c a hình d ng” nh là đ ng c đ u tiên. Nó t n t ư ơ ầ ồ ạ ủ ạ ạ ộ
ngoài th gi i và đóng vai trò nh cái hích đ u tiên làm cho m i v t v n đ ng. ế ớ ọ ậ ậ ư ầ ộ
T nh ng quan ni m v t lý trên, Arixt ệ ừ ữ ậ ố t xây d ng vũ tr ự ụ ậ lu n c a mình. ủ
Ông là ng i kh i x ng ra thuy t đ a tâm coi trái đ t là hình c u, là trung tâm ườ ở ướ ế ị ấ ầ
c a vũ tr . ụ ủ
Theo Arixt t, vũ tr là h u h n và khép kín v không gian và vĩnh vi n v ố ữ ụ ễ ề ạ ề
th i gian. ờ
5. Nhân b n h c ả ọ
Nhân b n h c là lĩnh v c đ c bi t quan tr ng trong th gi ự ặ ả ọ ệ ế ớ ọ ủ i quan c a
Arixt ố t. Ông th y r ng: “nh n th c linh h n con ng ậ ấ ằ ứ ồ ườ ậ i thúc đ y m nh m nh n ạ ẽ ẩ
th c m i chân lý, nh t là nh n th c gi nhiên”. ứ ứ ấ ậ ọ i t ớ ự
Arixt t cho r ng con ng c c u thành t i đ hình d ng và v t ch t. Ông ố ằ ườ ượ ấ ừ ạ ậ ấ
ấ phê phán quan ni m c a Platon coi th xác ch là ch trú t m th i c a linh h n b t ờ ủ ủ ệ ể ạ ồ ỗ ỉ
di t. Arix t t kh ng đ nh s g n bó h u c gi a chúng, m c dù con ng i thì ệ ố ữ ơ ữ ự ắ ặ ẳ ị ở ườ
ề linh h n đóng vai trò ch đ o. Ông kh ng đ nh: “ các tr ng thái c a linh h n đ u ủ ạ ủ ẳ ạ ồ ồ ị
có c s trong v t ch t”, và linh h n là căn nguyên c a s s ng. ủ ự ố ơ ở ậ ấ ồ
Arixt i ba d ng linh h n: 1) linh h n th c v t v i kh ố t cho r ng t n t ằ ồ ạ ậ ớ ự ạ ồ ồ ả
năng t nuôi d ự ưỡ ớ ng và sinh s n; 2) linh h n đ ng v t có kh năng c m ng v i ả ứ ậ ả ả ồ ộ
môi tr ng xung quanh. C hai linh h n này đ u x p là: “ linh h n v t lý”, chúng ườ ề ế ậ ả ồ ồ
g n bó h u c và b h y cùng th xác; 3) linh h n lý tính là d ng cao nh t c a linh ắ ữ ơ ấ ủ ị ủ ể ạ ồ
ng i, đó là kh năng t i. h n và ch t n t ồ i ỉ ồ ạ ở ườ ả ư duy, trí tu c a con ng ệ ủ ườ
đây, Arixt t hi u linh h n theo nghĩa khá r ng. Nó không ch d ng l Ở ố ỉ ừ ể ồ ộ ạ ở i
các kh năng suy nghĩ hay c m nh n c a con ng i. ậ ủ ả ả ườ
6. H c thuy t chính tr - xã h i ộ
ọ
ế
ị
Theo Arixt t, con ng ố ươ ố i là m t sinh v t xã h i. B n tính c a nó là s ng ủ ậ ả ộ ộ
c ng đ ng. Hình th c t ộ ứ ổ ồ ấ ch c cu c s ng c ng đ ng đó trong m t th ch nh t ộ ố ứ ể ế ộ ồ ộ
c g i là nhà n c. Nhà n c đem l đ nh đ ị ượ ọ ướ ướ ạ ầ i sinh khí cho m i gia đình, m i qu n ỗ ỗ
i trong xã h i. Arixt t coi hình th c t c và t ng con ng ư ừ ườ ộ ố ứ ổ ể ch c gia đình ki u ứ
chi m h u nô l là hình th c s ng c ng đ ng t nhiên và vĩnh vi n. Nhà n c ra ữ ế ệ ứ ố ộ ồ ự ễ ướ
làm c s đ phân b chính đ i trên c s gia đình. Th ch chính tr là tr t t ờ ơ ở ậ ự ể ế ị ơ ở ể ố
quy n nhà n c. Th ch chính tr đi u hành và qu n lý xã h i v ba ph ề ướ ộ ề ị ề ể ế ả ươ ng
di n: l p pháp, hành chính và phân x . ử ệ ậ
Arixt c quân ch , coi đó nh là hình th c t ố ủ t ng h nhà n ộ ướ ứ ổ ủ ư ch c nhà ứ
c th n thánh và u vi t nh t. Ông phê phán m nh m ch đ b o chúa, cho n ướ ư ầ ệ ế ộ ạ ẽ ấ ạ
r ng nó không phù h p v i b n ch t c a con ng ằ ợ ớ ả ấ ủ ườ i. Theo ông: “ M c đích c a nhà ụ ủ
c là cu c s ng phúc l i...b n thân nhà n n ướ ộ ố ợ ả ướ c là s giao thi p c a các gia t c và ệ ủ ự ộ
dân c nh m đ t đ c s t n t i m t cách hoàn thi n và t l p”. ư ằ ạ ượ ự ồ ạ ệ ộ ự ậ
7. Đ o đ c h c ạ ứ ọ
Arixt ố ọ t xây d ng h c thuy t v đ o đ c c a mình d a vào tâm lý h c. ứ ế ề ạ ự ủ ự ọ
Theo ông thì linh h n con ng c chia làm ba ph n: lý tính thu n túy, lý tính ồ i đ ườ ượ ầ ầ
th c ti n, ph n khoái l c ham mu n. Đ c h nh theo Arixt t là đ c h nh c a hành ự ễ ứ ạ ầ ạ ố ố ứ ạ ủ
vi đ o đ c. Nó không ph i đ c t nhiên ban cho con ng i m t cách t đ ng, t ạ ứ ả ượ ự ườ ộ ự ộ ự
nhiên ch cho con ng ỉ ườ i kh năng có đ c h nh. S thông thái và trí tu c a con ự ứ ạ ệ ủ ả
ng c là do h c t p, còn đ o đ c có đ ườ i có th có đ ể ượ ạ ứ ọ ậ ượ ư ậ c là do giáo d c. Nh v y ụ
khác v i Xôcrát quan ni m đ o đ c là do b m sinh mà có; Arix t ứ ệ ẩ ạ ớ ố ứ t cho r ng đ c ằ
i là k t qu c a s giáo d c. Ngoài ra Arixt h nh c a con ng ủ ạ ườ ả ủ ự ụ ế ố ạ t còn xem xét đ o
hành vi con ng i mà căn c c vào quy n c a nó n a. Con đ c không ch ứ ỉ ở ườ ứ ả ủ ữ ề
ng i ch có th đ c coi là có đ y đ đ c h nh n u anh ta c g ng v ng t ườ ể ượ ỉ ầ ủ ứ ạ ố ắ ế ươ ớ ự i s
thông thái – có nghĩa là tr thành nhà tri t h c. Và theo Arix t t thì đ c h nh là ở ế ọ ố ứ ạ
kho ng gi a thông thái c a hai thái c c. ủ ữ ự ả
Ví d : hào phóng là tr ng thái gi a c a hai thái c c: keo ki t và hào phóng. ữ ủ ụ ự ạ ệ
ng kinh t
h c c a Arixt
8. Th m m h c và nh ng t ỹ ọ
ữ
ẩ
t ư ưở
ế ọ ủ
t ố
- Th m m h c: Ngh thu t đ ỹ ọ ậ ượ ệ ẩ ấ ủ c coi là toàn b ho t đ ng v t ch t c a ạ ộ ậ ộ
con ng i và s n ph m c a nó. “ngh thu t nói, Arixt ườ ủ ệ ậ ả ẩ ố ộ t nh n m nh – trong m t ấ ạ
ng h p hoàn thành nh ng cái mà gi nhiên không th làm đ c, trong s tr ố ườ ữ ợ i t ớ ự ể ượ
m t s tr ng h p khác, mô ph ng”. Ông đ c bi t nh n m nh ch c năng mô ộ ố ườ ặ ợ ỏ ệ ứ ấ ạ
ph ng theo gi nhiên c a ngh thu t. ỏ i t ớ ự ủ ệ ậ
Trong s các d ng ngh thu t Arixt t đ c bi t đ cao th ca, coi đó là ngôn ệ ậ ạ ố ố ặ ệ ề ơ
ng nói chung. Nó bao hàm c s thi hài k ch, bi k ch...m i d ng ngh thu t có ỗ ạ ả ử ữ ệ ậ ị ị
m t d ng và tính ch t mô ph ng khác nhau. ấ ộ ạ ỏ
- Kinh t h c: Arixt t có nh ng quan đi m kinh t h c r t sâu s c. C.Mác ế ọ ố ữ ể ế ọ ấ ắ
c hình dã g i ông là nhà nghiên c u vĩ đ i, l n đ u tiên trong l ch s đã hi u đ ạ ầ ứ ử ể ầ ọ ị ượ
th c giá tr c a trao đ i. Arixt t cũng đã nghiên c u nh ng hi n t ị ủ ứ ổ ố ệ ượ ữ ứ ờ ng c a đ i ủ
s ng xã h i nh : phân công lao đ ng, hàng hóa, trao đ i, phân ph i....ông cũng đã ố ư ộ ộ ổ ố
tìm ra m i liên h gi a trao đ i v i phân công lao đ ng, s phân ra gia đình nguyên ệ ữ ổ ớ ự ố ộ
th y thành nh ng gia đình nh . Khi nghiên c u trao đ i, Arixt ỏ ủ ữ ứ ổ ố ế t đã ti p c n đ n ế ậ
hai hình th c s h u: t nhiên và không t nhiên; đ ng th i cũng đoàn ra m t cách ứ ở ữ ự ự ờ ộ ồ
tài tình tính hai m t c a giá tr ...t ng đ c quy n và giá c đ c quy n cũng đã ặ ủ t ị ư ưở ả ộ ề ề ộ
c a ông. xu t hi n trong h c thuy t v kinh t ọ ế ề ệ ấ ế ủ
K t Lu n t là nhà bách khoa toàn th , nhà tri ậ : Arixt ế ố ư ế ọ ờ t h c vĩ đ i nh t th i ạ ấ
Hy L p – La Mã. Hêghen đã nh n xét v nh ng tác ph m c a ông: “ bao ch a toàn ề ữ ứ ủ ẩ ậ ạ
b các quan ni m c a con ng ệ ộ ủ ườ i, trí tu c a Arixt ệ ủ ố ề ậ ọ t đ c p đ n m i m t và m i ế ặ ọ
i hi n th c”. M c dù các quan ni m c a ông không nh t quán, lĩnh v c c a th gi ự ủ ế ớ ự ủ ệ ệ ặ ấ
dao đ ng gi a l p tr ng duy v t và duy tâm, nh ng ông đã là ng ữ ậ ộ ườ ư ậ ườ ặ ề i đ t n n
móng cho tri t h c châu Âu và th gi ế ọ ế ớ i, đ ng th i còn là ng ờ ồ ườ i m ra h ở ướ ng
nghiên c u cho m t lo t các khoa h c xã h i và nhân văn chuyên ngành nh : chinh ư ứ ạ ộ ộ ọ
tr h c, kinh t h c, đ o đ c h c, th m m h c, tâm lý h c...và đ c bi t là khoa ị ọ ế ọ ứ ọ ỹ ọ ẩ ặ ạ ọ ệ
lôgic h c hình th c cho đ n ngày nay và sau này v n còn nguyên giá tr . ị ứ ế ẫ ọ
C.Mác đánh giá: “ t t ư ưở ng sâu s c c a Arixt ắ ủ ố ạ ề ừ t v ch ra nh ng v n đ tr u ữ ấ
ng t i đi tìm kho t ượ ế ị ấ nh nh t m t cách đáng ng c nhiên. Ông gi ng nh ng ạ ư ườ ộ ố
đâu d i b i r m trong khe núi, vàng, dù cho kho tài li u s ng b chôn vùi b t c ệ ố ấ ứ ở ị ướ ụ ậ
thì cái g y hóa phép c a Arixt ủ ậ ố t nh t đ nh ch đúng vào nó” ỉ ấ ị
