Trồng trọt ở vùng người Dao nước ta hiện nay những biến đổi và vấn đề đặt ra

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> <br /> TRỒNG TRỌT Ở VÙNG NGƯỜI DAO NƯỚC TA HIỆN NAY<br /> NHỮNG BIẾN ĐỔI VÀ VẤN ĐỀ ĐẶT RA<br /> Lý Hành Sơn(1)<br /> Lý Cẩm Tú(2)<br /> <br /> Từ những tư liệu điền dã kết hợp tổng quan tài liệu, nội dung bài viết khái quát một số biến đổi<br /> liên quan tới tập quán trồng trọt của người Dao ở nước ta hiện nay, qua đó cho thấy những vấn<br /> đề đặt ra cần quan tâm thực hiện. Dưới tác động của cơ chế thị trường, đặc biệt là sự đổi mới thực<br /> hiện chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước, hoạt động trồng trọt thời gian qua tại các địa phương<br /> người Dao đã có sự biến đổi nhanh chóng. Đời sống của đồng bào được cải thiện, diện tích ruộng bậc<br /> thang ngày càng mở rộng, cơ cấu cây trồng được đa dạng hóa, an ninh lương thực ổn định, tập quán<br /> bảo vệ rừng được phát huy,... Song, bên cạnh đó là những thách thức về việc nâng cao thu nhập, phát<br /> huy các giống cây trồng truyền thống, canh tác bền vững,... rất cần sự hỗ trợ từ phía Nhà nước, các<br /> doanh nghiệp đóng trên địa bàn, các cơ sở đào tạo và các cơ quan chức năng.<br /> Từ khóa: Trồng trọt; Biến đổi; Người Dao; Trồng trọt ở vùng người Dao; Vấn đề đặt ra; Sinh kế<br /> bền vững.<br /> <br /> Mở đầu rừng ở nơi vùng sâu vùng xa, do còn rừng nên đồng<br /> Qua số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm bào Dao vẫn làm nương với các công đoạn theo tập<br /> 2009, dân tộc Dao ở nước ta có 751.067 người, quán, gồm: Chọn đất và khai khẩn mảnh nương mới<br /> phân bố cư trú ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc cũng như làm đất đối với những đám nương đã qua<br /> và trung du Bắc Bộ (636.523 người), Tây Nguyên canh tác, trồng trỉa, chăm sóc cây trồng, thu hoạch,<br /> (35.176 người) và một số tỉnh miền đông Nam Bộ bảo quản giống. Thời gian và thời vụ thực hiện mỗi<br /> (8.796 người). Trong đó, họ tập trung khá đông ở công đoạn làm nương được dựa vào nông lịch hàng<br /> các tỉnh: Hà Giang (109.708 người), Tuyên Quang năm tại địa phương. Đặc biệt, các tri thức gieo trồng<br /> (90.618 người), Lào Cai (88.379 người), Yên Bái trên nương vẫn chủ yếu theo truyền thống: Xen canh<br /> (83.888 người), Quảng Ninh (59.156 người), Bắc nhiều loại cây trong mỗi mảnh nương vừa mới khai<br /> Kạn (51.801 người),... khẩn, chẳng hạn trong nương lúa hoặc ngô có trồng<br /> xen thêm các loại dưa, rau cải, rau bao, khoai sọ,<br /> Trong quá trình thực hiện chính sách dân tộc<br /> mướp, bí, bầu, vừng, gừng, cà tím, đậu đũa, thậm<br /> của Đảng và Nhà nước, nhất là thời gian gần đây,<br /> chí có cả cây mạch, đu đủ, chuối, thầu dầu tím để<br /> đời sống kinh tế - xã hội, văn hóa của người Dao ở<br /> làm thuốc chữa bệnh,...1<br /> nước ta đã không ngừng nâng cao và biến đổi theo<br /> xu hướng hội nhập dần với các dân tộc trong vùng. Sau khi thực thi chính sách giao đất giao rừng,<br /> Hiện nay tuy có nhiều công trình nghiên cứu và tập quán canh tác nương rẫy tuy vẫn duy trì ở các địa<br /> bài viết về người Dao ở Việt Nam, song vẫn thiếu phương người Dao, nhưng đồng bào chủ yếu gieo<br /> những nghiên cứu chuyên sâu về biến đổi trong các trồng ngô, sắn và nhiều cây hoa màu khác như đỗ,<br /> lĩnh vực sinh kế, thiết chế xã hội, hoạt động văn lạc, gừng,... để bán ra thị trường, tức bỏ đi tập quán<br /> hóa,... của đồng bào Dao. gieo lúa nương. Thực tế cho thấy, sau năm 2000 đến<br /> khi có phong trào đi làm ăn xa hoặc ra thành phố<br /> Từ nguồn tư liệu điền dã kết hợp tổng quan một<br /> kiếm việc làm tại các công ty liên doanh, người Dao<br /> số tài liệu đã công bố, chúng tôi tập trung đề cập tới<br /> ở cả hai vùng Tây Bắc và Đông Bắc đều mở rộng<br /> sự biến đổi về trồng trọt, bao gồm: Phát triển cây<br /> diện tích trồng các giống ngô lai, sắn cao sản. Điền<br /> lương thực và thực phẩm, phát triển các loại cây lâu<br /> dã vào cuối năm 2008 tại thôn Khe Búng, xã Quang<br /> năm của người Dao.<br /> Minh (huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái) cho thấy, các<br /> 1. Phát triển cây lương thực và thực phẩm gia đình Dao Quần Trắng ở đây đều dành phần lớn<br /> Trồng trọt là thế mạnh của tộc người Dao ở nước diện tích đất nương để trồng sắn, rất nhiều nhà trồng<br /> ta; trong đó, nương rẫy là loại hình canh tác lâu đời đến 3 ha, trung bình mỗi nhà trồng 1 - 2 ha; khi thu<br /> nhằm cung cấp lương thực và một phần rau, củ, hoạch, do tư thương đưa xe tải đến tận nơi để thu<br /> quả, kể cả các loại cây bông, chàm để kéo sợi, dệt mua nên người dân trong thôn tổ chức nhổ sắn theo<br /> vải, làm cao chàm nhuộm,... nhằm tự cấp tự túc cho tập quán đổi công: Hôm nay cả thôn nhổ cho nhà<br /> gia đình về ăn uống, đồ mặc, đồ đắp. Trước năm Lý Hành Sơn, (1995), Nương rẫy truyền thống của người Dao ở Cao Bằng,<br /> 1.<br /> 1995 khi chưa thực hiện chính sách giao đất giao Tạp chí Dân tộc học, số 3, tr.64-73.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 22/7/2018; Ngày phản biện: 10/8/2018; Ngày duyệt đăng: 20/8/2018<br /> (1)<br /> Viện Dân tộc học; e-mail: hmongdao@yahoo.com.vn<br /> 113<br /> (2)<br /> Viện Dân tộc học; e-mail: jirachi.lee.2712@gmail.com<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> này, ngày mai kéo nhau đến nhổ cho nhà khác,... nhiều năm người Dao đã tự khai khẩn những khu<br /> Bên cạnh đó, nhiều địa bàn người Dao thuộc hai tỉnh ruộng với diện tích hàng nghìn mét vuông5. Trong<br /> Cao Bằng, Bắc Kạn còn trồng cây dong riềng và tình khi, họ vẫn chú ý bảo vệ môi trường, nhất là các<br /> trạng này còn thấy rõ khi nghiên cứu về người Dao khu rừng đầu nguồn cung cấp nước cho các khe,<br /> ở xã Tu Lý, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình2. Nguyên suối để dẫn vào ruộng qua hệ thống phai, mương,<br /> nhân chuyển đổi sang giống cây trồng mới là do đất máng,... bởi đây là giải pháp phát triển ruộng bậc<br /> nương đã bạc màu, không còn nhiều rừng để khai thang và đảm bảo đủ nước cho canh tác hàng năm6.<br /> phá thêm nương mới, đặc biệt là chính sách giao đất Nhờ phong trào khai khẩn, canh tác ruộng bậc thang<br /> giao rừng của Nhà nước đã được thực hiện. Trong kết hợp làm loại nương cố định, rất nhiều khu đất<br /> khi, các giống ngô lai, sắn cao sản, cây dong riềng,... trước đây là nương du canh bỏ hóa thì nay đã được<br /> không chỉ dễ trồng, nhanh được thu hoạch và cho người Dao phát triển thành vườn rừng, trồng những<br /> năng suất cao mà còn dễ bán ra thị trường và bán cây có giá trị hàng hóa, góp phần làm gia tăng diện<br /> được hết sau khi thu hoạch. tích khoanh nuôi rừng nhằm cung cấp nước để làm<br /> Đặc biệt là gần đây, người dân đã giảm nhanh ruộng, bảo vệ môi trường.<br /> diện tích nương du canh, rồi giữ ổn định, thậm chí Rõ ràng là gần đây, việc khai khẩn ruộng bậc<br /> gia tăng diện tích nương cố định bằng cách khai thang và làm hai vụ lúa/năm đã trở thành phong trào<br /> khẩn tối đa các loại nương ở ven sông suối, đất bằng tại các địa bàn có người Dao sinh sống, bất kể ở<br /> ở chân núi hoặc quanh khu cư trú3. Nương cố định đai sinh thái vùng thấp hay vùng cao. Chỉ một vài<br /> không chỉ canh tác được lâu dài mà còn có thể trồng nơi như người Dao Đỏ, xã Thái Học, huyện Nguyên<br /> luân canh, xen canh, gối vụ nhiều loại cây trồng Bình (tỉnh Cao Bằng), do là vùng núi đá, thiếu nước<br /> nhờ cải tạo đất bằng cách cày bừa và bón phân, gieo nên khó mở rộng diện tích ruộng bậc thang, nhưng<br /> trồng giống mới ngắn ngày, dùng thuốc trừ sâu,... nay người dân đã phát triển các cây trồng khác để<br /> Đây là sự biến đổi theo xu hướng tổng diện tích đất bán, làm cho đời sống ngày càng nâng cao. Thực tế<br /> nương tuy không tăng nhưng vẫn ổn định cho việc đã khẳng định rằng, cho đến năm 1995: “Ở nhiều<br /> gieo trồng, tăng vụ cho các loại cây lương thực và vùng người Dao việc trồng lúa nước có năng xuất<br /> thực phẩm, kể cả những cây có giá trị hàng hóa. cao mỗi năm hai vụ lúa đã thành nề nếp. Tuy không<br /> Trong khi, các mảnh nương du canh đã bạc màu phá rừng làm rẫy nhưng họ đã đủ ăn và dư thừa<br /> được dùng để phát triển những loại cây lâu năm như lương thực làm cơ sở cho việc phát triển ngành<br /> gỗ, quế, cây ăn quả hoặc khoanh nuôi rừng hoặc nghề khác”7. Do chủ yếu làm ruộng nên đồng bào<br /> trồng rừng. Dao có điều kiện tiếp cận các tiến bộ kỹ thuật thông<br /> Một trong những đổi mới mang tính đột phá là qua sách báo, truyền thông, các buổi tập huấn tại<br /> phong trào khai khẩn ruộng bậc thang để canh tác địa phương,... tạo ra nhu cầu sử dụng các công cụ<br /> lúa nước diễn ra rộng khắp các địa phương người bằng máy, phân hoá học, thuốc trừ sâu. Qua tư liệu<br /> Dao. Làm ruộng bậc thang là tập quán hàng trăm điền dã gần đây, hầu hết các gia đình người Dao<br /> năm ở người Dao, nhưng từ khi có phong trào “hạ có điều kiện đều vỡ đất làm ruộng bằng máy, dùng<br /> sơn” sống định cư, nhất là gần đây đồng bào mới có máy bơm kết hợp khi tưới tiêu, thu hoạch bằng máy<br /> điều kiện khai phá hết từng tấc đất nơi có thể làm tuốt lúa, vận chuyển sản phẩm bằng xe máy hoặc xe<br /> ruộng, do không còn rừng để phát triển loại nương công nông,...<br /> du canh. Chẳng hạn tỉnh Hà Giang, sau năm 1960, Ngoài làm ruộng cấy lúa, trồng ngô và sắn<br /> đặc biệt là từ khi hợp tác xã giải thể, việc khai khẩn cùng các loại hoa màu trên nương, người Dao ở<br /> ruộng đã trở thành phong trào đối với các hộ người một số nơi còn phát triển những cây có giá trị hàng<br /> Dao tại các thôn bản. Cụ thể là ở huyện Hoàng Su hóa, tạo ra bước chuyển đổi lớn trong cơ cấu cây<br /> Phì, ruộng bậc thang hấp dẫn khách du lịch tới tham trồng. Chẳng hạn như người Dao ở xã Bản Phiệt<br /> quan chủ yếu ở trong 6 xã là Bản Luốc, Sán Sả Hồ, và một vài nơi thuộc huyện Bảo Thắng (tỉnh Lào<br /> Bản Phùng, Hồ Thầu, Nậm Ty, Thông Nguyên thì Cai) do có quan hệ với bên Trung Quốc nên đã<br /> người Dao ở đây có đóng góp tại Bản Luốc, Hồ mở rộng diện tích trồng chuối, dứa,... để bán, tạo<br /> Thầu, Thông Nguyên. Theo tập quán, đồng bào tận ra thu nhập cao. Theo ước tính: Một ha dứa thu<br /> dụng những nơi đất nương đã bạc màu, địa hình khoảng 48 tấn quả, giá bình quân 5.000 đồng/kg<br /> khá bằng phẳng hoặc dốc thoai thoải nhưng có nước vào năm 2010, sau khi trừ các khoản chi phí, người<br /> tưới, bất kể nước mó hay nước khe, suối,... để khai 5.<br /> Tỉnh ủy - Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Kạn, (2001), Các dân tộc ở Bắc Kạn,<br /> khẩn thành các mảnh ruộng bậc thang4. Tuy chỉ có NXB. Thế giới và Tạp chí Dân tộc & Thời đại, Hà Nội, tr.226.<br /> dao, cuốc, xà beng, cày bừa tự chế,... nhưng qua 6.<br /> Trần Hữu Sơn, Bàn Khánh Thanh, (2011), Văn hóa ứng xử của người Dao<br /> Đỏ với môi trường tự nhiên qua khai khẩn ruộng bậc thang ở Sa Pa, Tạp chí<br /> 2.<br /> Trần Văn Hà, (Chủ biên, 2007), Phát triển nông thôn miền núi và dân tộc Dân tộc học, số 4, tr.3-12.<br /> trong thời kỳ kinh tế chuyển đổi, NXB. Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.78-79. 7.<br /> Trịnh Bá Bảo, (1998), Kinh tế, xã hội người Dao Việt Nam thời kỳ 1970 -<br /> 3.<br /> Lý Hành Sơn, (1995), Nương rãy truyền thống của người Dao ở Cao Bằng, 1995, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia, (1998), Sự<br /> Tlđd, tr.69. phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Kỷ yếu Hội<br /> 4.<br /> Phạm Quang Hoan, Hùng Đình Quý, (Chủ biên, 1999), Văn hóa truyền thảo, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia xuất bản, Hà Nội,<br /> thống người Dao ở Hà Giang, NXB. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, tr.53-55. 1998, tr.206.<br /> <br /> <br /> 114 Số 23 - Tháng 9 năm 2018<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> trồng thu một nửa, tức khoảng 110 triệu đồng/ha; nương và khai thác lâm thổ sản tại những khu rừng<br /> riêng cây chuối, mỗi ha cho khoảng 2.500 buồng, còn thiếu sự quản lý chặt chẽ không ngoài mục đích<br /> mỗi buồng ước khoảng 20kg, giá thành bình quân hạn chế khai thác quá mức các khu rừng quanh nhà<br /> 5.000 đồng/kg trong năm 2010, tức được 250 triệu và trong thôn bản mình.<br /> đồng, nếu trừ chi phí thì mỗi ha người trồng thu Từ việc phát huy tập quán bảo vệ rừng, phong<br /> khoảng 140 triệu đồng. Vì thế, rất nhiều hộ người trào phát triển rừng ở vùng người Dao sinh sống<br /> Dao ở nơi đây có nguồn thu lớn từ việc trồng chuối ngày càng tăng từ những năm cuối thế kỷ XX, do<br /> và dứa để bán sang Trung Quốc8. đồng bào tuy sống ở gần rừng nhưng đã chủ yếu<br /> Từ kết quả nghiên cứu cho thấy, sự đổi mới trong canh tác ở ruộng bậc thang, chuyển dần diện tích đất<br /> trồng trọt nông nghiệp của đồng bào Dao ở nước ta nương du canh sang trồng rừng, khoanh nuôi và bảo<br /> do tác động tích cực từ các chính sách dân tộc của vệ các khu rừng tái sinh kết hợp trồng những cây<br /> Đảng và Nhà nước, nhất là chính sách định canh định lâu năm có giá trị hàng hóa. Vì vậy: “Nếu như trước<br /> cư, chính sách ưu tiên giáo dục cho con em dân tộc đây người Dao phá rừng thì nay đã có 30% số lao<br /> thiểu số và gần đây là các chương trình 135, 134,... động đi bảo vệ, kinh doanh rừng, lấy nghề rừng làm<br /> cùng các chính sách xóa đói giảm nghèo khác. phương thức sản xuất chính để ổn định cuộc sống”11.<br /> 2. Phát triển rừng và cây trồng lâu năm Chẳng hạn như tỉnh Bắc Giang, từ những năm 90 thế<br /> kỷ XX người Dao ở nhiều thôn bản thuộc các huyện<br /> Người Dao có tập quán bảo vệ rừng từ lâu đời,<br /> Lục Ngạn, Lục Nam, Sơn Động,... đã nhận đất để<br /> nên đã hình thành các quy ước bất thành văn trong<br /> trồng cây gây rừng, bảo vệ rừng tái sinh, làm cho<br /> mỗi cộng đồng, liên quan tới khai thác sử dụng và<br /> hàng ngàn ha rừng được chăm sóc, trồng mới. Cụ thể<br /> bảo vệ rừng, bảo vệ các nguồn tài nguyên tại nơi cư<br /> là nhiều hộ người Dao tại các xã Trường Sơn, Lục<br /> trú, đặc biệt là các cây thuốc Nam và những sản vật<br /> Sơn, Bình Sơn của huyện Lục Nam đã nhận chăm<br /> quý hiếm trong rừng: “Các làng người Dao đã sử<br /> sóc nhiều ha rừng dẻ trám và rừng tái sinh; trong khi<br /> dụng hương ước, đặt ra các quy định cấm khai thác,<br /> đó mỗi hộ gia đình người Dao ở các thôn Đồng Sim,<br /> phá rừng đầu nguồn; sử dụng tín ngưỡng và luật tục<br /> Nghẽo,... thuộc xã Tuấn Đạo huyện Sơn Động đều<br /> nhằm,... bảo về các khu rừng chung của cộng đồng”9.<br /> nhận chăm sóc khoảng 1 - 5 ha rừng, riêng gia đình<br /> Điền dã vào năm 2001 tại xã Tả Phìn, huyện Sa Pa<br /> ông Lý Văn Tư nhận tới 3 ha rừng lim nguyên sinh,<br /> (tỉnh Lào Cai) cho thấy, đến nay người Dao Đỏ nơi<br /> cho thu nhập trung bình mỗi hộ khoảng 2 - 3 triệu<br /> đây vẫn rất chú trọng bảo vệ môi trường rừng, bởi<br /> đồng/năm vào năm 199412.<br /> hầu hết các khu vực xung quanh những ngôi nhà ở<br /> và trong phạm vi thôn Tả Chải đều tồn tại các loại Tại tỉnh Quảng Ninh, việc khoanh nuôi, bảo<br /> cây rừng lâu năm, trong khi các khu rừng ấy có rất vệ rừng ở các thôn bản người Dao được phát triển<br /> nhiều cây thuốc quý như dứa dại lá tím, riềng, trinh nhanh chóng tại một số huyện như Quảng Hà, Ba<br /> nữ, lạc tiên, cây mua, xa nhân, quế chi, mã đề, củ Chẽ, Bình Liêu, Tiên Yên,... Trong đó, điển hình<br /> mài, bách bộ, dương xỉ,... Một thực tế khá phù hợp là xã Tân Dân huyện Hoành Bồ, bởi nơi đây người<br /> với tâm lý một số cộng đồng người Dao đã được tác Dao sống tập trung đông đúc. Tư liệu điền dã đã<br /> giả Diệp Đình Hoa phát hiện khi nghiên cứu về tập chỉ ra rằng, từ năm 1991 chính quyền xã Tân Dân<br /> quán bảo vệ và chăm sóc rừng của người Dao Tiền đã phát động phong trào trồng rừng và bảo vệ rừng.<br /> ở huyện Đà Bắc (tỉnh Hòa Bình): “Người Dao ở Nhờ đó, các hộ người Dao trong xã Tân Dân đã<br /> Đà Bắc có một đặc điểm chung là rất chú trọng đến trồng được trên 12.000 cây bạch đàn Úc, trồng<br /> công việc chăm nom, săn sóc vườn nhà, vườn rừng. rừng phòng hộ được 26,5 ha; riêng năm 1993, bằng<br /> Những khu rừng được giao khoanh nuôi hay bảo vệ nguồn vốn định canh định cư của Nhà nước, người<br /> đều được giữ gìn cẩn thận, nhất là khu rừng quanh Dao ở các thôn bản của xã này đã trồng được 300 ha<br /> bản. Ngược lại, họ cũng rất tích cực đi đốt nương ở rừng bạch đàn phân tán, tăng 78.000 cây so với số<br /> những nơi khác, hoặc đi lấy gỗ ở những khu rừng cây đã trồng vào năm 1991; còn việc khoanh nuôi<br /> còn chưa được bảo vệ cẩn thận...”10. Nhận định này chăm sóc bảo vệ rừng, năm 1991 đã phát triển được<br /> của tác giả là khá chính xác đối với không ít cộng 600 ha, năm 1992 được 1.700 ha, năm 1993 được<br /> đồng người Dao ở nhiều địa phương, bởi từ lâu đời 1.080 ha, đưa tổng diện tích rừng được chăm nuôi<br /> đồng bào rất quan tâm bảo vệ rừng cùng các nguồn bảo vệ của toàn xã lên đến 2.780 ha13.<br /> lợi tự nhiên ở quanh nhà và trong phạm vi ranh giới 11.<br /> Trịnh Bá Bảo, (1998), Kinh tế, xã hội người Dao Việt Nam thời kỳ 1970 -<br /> địa vực thôn bản để điều hòa nguồn nước cho sinh 1995, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia (1998), Sự<br /> hoạt và sản xuất. Song, họ cũng tranh thủ đi phát phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.205.<br /> 12.<br /> Lâm Văn Thăng, (1998), Sự phát triển kinh tế - đời sống và một số mô hình<br /> 8.<br /> Bùi Xuân Đính, (2011), Suy nghĩ về sự ổn định của biên giới từ thực tế phát làm ăn giỏi của người Dao ở Hà Bắc hiện nay, Trong: Trung tâm Khoa học<br /> triển kinh tế ở hai vùng biên giới Việt - Trung (Bài tham luận tại Hội nghị xã hội và Nhân văn Quốc gia (1998), Sự phát triển văn hóa xã hội của người<br /> Thông báo Dân tộc học năm 2011), Hà Nội, tr.2-3. Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.228-229.<br /> 9.<br /> Trần Hữu Sơn, Bàn Khánh Thanh, (2011), Văn hóa ứng xử của người Dao Đỏ 13.<br /> Lê Duy Đại, (1998), Phát triển kinh tế và phân hóa giàu nghèo của người<br /> với môi trường tự nhiên qua khai khẩn ruộng bậc thang ở Sa Pa, Tlđd, tr.11. Dao xã Tân Dân, huyện Hoành Bồ, tỉnh Quảng Ninh - Thực trạng và những<br /> 10.<br /> Diệp Đình Hoa, (1998), Người Dao ở xóm Yên (xóm Suối Yên), Trong: vấn đề đặt ra, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia,<br /> Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia (1998), Sự phát triển văn (1998), Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai,<br /> hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.216. Sđd, tr.274.<br /> <br /> <br /> Số 23 - Tháng 9 năm 2018 115<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> Có điều đáng lưu ý đối với người Dao là, phát 1993 - 1994 đã có cả một đồi quế với hơn 3 trăm<br /> triển và bảo vệ rừng luôn gắn với gieo trồng những cây và lúc đó đã có người ở ngoài huyện Hoành Bồ<br /> cây có giá trị kinh tế, đặc biệt cây quế đã được biết vào định mua cả đồi với giá tương đương ba cây<br /> đến và phổ biến tại một số vùng. Ví dụ như tỉnh rưỡi vàng nhưng ông Hồng chưa muốn bán,...16<br /> Yên Bái, đến năm 1994 chỉ riêng huyện Văn Yên Ngoài cây quế, tùy theo điều kiện tự nhiên ở địa<br /> đã có 5.650 ha cây quế, trong khi quế của người phương, người Dao còn quan tâm trồng các loại cây<br /> Dao đã là 5.210 ha, tức chiếm 90% diện tích trồng ăn quả có giá trị hàng hóa như vải ở huyện Lục<br /> quế toàn huyện, song dân số người Dao nơi đây chỉ Ngạn (tỉnh Bắc Giang), cam và quýt ở huyện Bạch<br /> chiếm 21,1% tổng dân số của huyện14. Qua kết quả Thông (tỉnh Bắc Kạn), dứa và chuối ở huyện Bảo<br /> khảo sát vào năm 2008, các hộ gia đình người Dao Thắng (tỉnh Lào Cai),... Ví dụ như việc phát triển<br /> Đỏ ở thôn Khe Giang và các thôn khác của xã Đại kinh tế vườn với loại cây trồng chủ yếu là vải thiều<br /> Sơn, huyện Văn Yên, đều đua nhau trồng quế. Để đã trở thành phong trào từ những năm 90 thế kỷ XX<br /> quế phát triển nhanh, hàng năm người ta vẫn trồng của người Dao các xã thuộc hai huyện Lục Nam và<br /> xen ngô và hoa màu khi cây còn nhỏ kết hợp bón Lục Ngạn, tỉnh Hà Bắc trước đây. Cụ thể gia đình<br /> nhiều phân chuồng vừa để hạn chế cây cỏ phát triển ông Triệu Sinh Phúc ở bản Na Lang, xã phong Minh<br /> vừa có phân ngấm vào đất nuôi dưỡng cây quế, chỉ (huyện Lục Ngạn) đã trồng hơn 300 cây vải thiều<br /> khoảng sau 7 - 10 năm thì cho thu hoạch. Vì vậy, và cho thu hoạch vào năm 1994; đồng bào Dao ở<br /> những hộ có quế đủ tuổi khai thác đều có thu nhập bản Tân Mộc cùng xã Phong Minh có 21 hộ vào<br /> đáng kể, trung bình mỗi năm khoảng 5 - 10 triệu năm 1994 thì mỗi hộ trồng trên 50 cây vải, trong<br /> đồng, ít nhất là 2 - 4 triệu và nhiều là trên 20 triệu, đó 5 hộ mỗi hộ trồng trên 200 cây vải thiều,...17.<br /> thậm chí trên 50 triệu đồng vào thời điểm đó. Đồng Chưa kể tới người Dao ở một số địa phương như<br /> bào không chỉ khai thác cây quế bóc lấy vỏ bán và Ba Vì (Hà Nội), Sa Pa (Lào Cai), Yên Lập (Phú<br /> đem xuất khẩu, mà còn lấy lá quế về nấu cao bán Thọ), Đồng Hỷ (Thái Nguyên), huyện Hoành Bồ<br /> với giá khoảng 100 nghìn - 200 nghìn đồng/lít tuỳ (Quảng Ninh),... còn phát triển cây thuốc Nam để<br /> theo biến động giá cả thị trường ở địa phương. Do bán ra thị trường không chỉ tại địa phương mà đến<br /> vậy, cuộc sống của người Dao ở đây được nâng cao,<br /> tận nhiều tỉnh và thành phố khác. Bởi vì, chữa bệnh<br /> họ xây dựng rất nhiều nhà xây kiên cố từ cấp 4 đến<br /> bằng những cây thuốc tìm kiếm trong rừng hoặc<br /> cao tầng; trong thôn có đủ các dịch vụ sửa chữa xe<br /> trồng quanh nhà kết hợp buôn bán các cây thuốc<br /> máy, ăn uống, mua bán tạp hoá; chợ xã cũng đủ các<br /> này đã trở thành tập quán của đồng bào Dao. Hiện<br /> loại hàng hoá để mua, bán...<br /> nay, dưới tác động của cơ chế thị trường, tập quán<br /> Ngoài tỉnh Yên Bái, người Dao ở các tỉnh Lào đó càng có điều kiện phát huy, phát triển thành một<br /> Cai, Quảng Ninh,... cũng có phong trào trồng cây trong những nghề khá phổ biến của đồng bào, cho<br /> quế. Chẳng hạn như ở xã Phong Hải, huyện Bảo thu nhập đáng kể, ví dụ như đối với người Dao ở<br /> Thắng (tỉnh Lào Cai), phong trào này đã được phát xã Ba Vì, huyện Ba Vì (Thành phố Hà Nội): “Tổng<br /> triển từ giữa những năm 80 thế kỷ XX, điển hình là thu nhập năm 2012 toàn xã là 13.87.000.000 đồng;<br /> người Dao Tuyển ở thôn Khởi Khe: “Ở Khởi Khe đã trong đó, thu nhập từ trồng trọt chiếm 57%, từ dịch<br /> xuất hiện nhiều mô hình hộ gia đình sản xuất giỏi, vụ thuốc Nam chiếm 25%, từ chăn nuôi chiếm 7%,<br /> tạo một chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhanh và khoa các ngành nghề khác chiếm 11%”18.<br /> học. Tiêu biểu như gia đình ông Bàn Khánh Hưởng<br /> trưởng bản đã trồng 2 vạn cây quế. Trong đó, 5.000 Rõ ràng, khi kinh tế thị trường phát triển cùng<br /> cây cho thu hoạch, mỗi năm từ quế và vườn rừng với tác động có hiệu quả của các chính sách của<br /> của ông được khoảng 40 triệu đồng...” 15. Kết quả Nhà nước, nhất là từ khi thực thi chính sách giao<br /> nghiên cứu tại thực địa cũng cho thấy, do cây quế ít đất giao rừng, do người Dao chủ yếu canh tác trên<br /> bị sâu bệnh và không quá kén đất nên được người ruộng bậc thang và nương rẫy định canh, nên có<br /> Dao gieo trồng ở khắp nơi: Trên các sườn núi có điều kiện phát huy tập quán bảo vệ rừng và gieo<br /> độ dốc từ 250 trở lên, ở chân các quả đồi và dãy núi trồng những cây lâu năm có giá trị hàng hóa để tạo<br /> thấp có độ dốc dưới 250, thậm chí có hộ gia đình còn ra thu nhập ngày càng cao so với canh tác nương<br /> trồng quế ở ven vườn nhà và cả xung quanh nhà. rẫy. Vì vậy, theo nghiên cứu của một số tác giả, vào<br /> Riêng tỉnh Quảng Ninh, người Dao tại các huyện những năm 90 thế kỷ XX, tỷ lệ thu nhập của người<br /> Hoành Bồ, Quảng Hà,... đều phát triển cây quế từ 16.<br /> Trần Văn Hà, (1998), Những yếu tố tác động đến sự hiểu biết về tiến bộ kỹ<br /> khá lâu. Cụ thể như hộ gia đình ông Hồng - Phó chủ thuật nông nghiệp của người Dao tại một xã ở miền Bắc Việt Nam, Trong:<br /> tịch xã Tân Dân, huyện Hoành Bồ vào những năm Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia (1998), Sự phát triển văn<br /> hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.263.<br /> 14.<br /> Hoàng Nam, (1998), Nghề trồng quế của người Dao ở Văn Yên (Yên Bái), 17.<br /> Lâm Văn Thăng, (1998), Sự phát triển kinh tế - đời sống và một số mô hình<br /> Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia, (1998), Sự phát làm ăn giỏi của người Dao ở Hà Bắc hiện nay, Trong: Trung tâm Khoa học xã<br /> triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.208, 213. hội và Nhân văn Quốc gia (1998), Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao:<br /> 15.<br /> Vi Văn Đông, (1998), Ứng xử của người Dao Tuyển ở Khởi Khe với môi Hiện tại và tương lai, Sđd, tr.228-229.<br /> trường, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia, (1998), 18.<br /> Chử Thị Thu Hà, (2015), Văn hóa vật chất của người Dao ở Ba Vì, Hà Nội<br /> Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai, Sđd, trong bối cảnh hiện nay, Luận án tiến sĩ Nhân học, thư viện Quốc gia Hà Nội<br /> tr.240, 241. và thư viện Học viện Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.31.<br /> <br /> <br /> 116 Số 23 - Tháng 9 năm 2018<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> Dao đã là: (1) Thu nhập từ nông nghiệp là 54,77%; Thứ ba, vấn đề giá cả nông sản thấp so với thu<br /> (2) Thu nhập từ nghề rừng là 36,30%; (3) Ngành nhập từ một số ngành nghề phi nông nghiệp, trong<br /> nghề khác có thu nhập khoảng 8,93%19. khi đồng bào cần phải chi tiêu hàng ngày bao gồm<br /> 3. Những vấn đề đặt ra tiền mua sắm, tiền đầu tư sản xuất, tiền xăng xe<br /> đi lại, tiền điện thoại, tiền học cho con cháu, chưa<br /> Dưới tác động của quá trình đổi mới, đặc biệt<br /> kể các khoản khác như tiền thăm viếng, hiếu hỷ,...<br /> là các chính sách dành cho dân tộc của Đảng và<br /> Vì vậy, trong phần lớn nam nữ thanh niên và trung<br /> Nhà nước, hoạt động trồng trọt ở vùng người Dao<br /> niên người Dao ở nhiều địa phương hiện nay đều đi<br /> đã có những biến đổi vượt bậc so với trước đây về<br /> ra các thành phố tìm kiếm việc làm, ở quê nhà chỉ<br /> hình thức và quy trình cũng như cách thức canh tác,<br /> những người già vừa trông nom các cháu nhỏ vừa<br /> cơ cấu cây trồng, sự đa dạng sản phẩm,... Nhờ đó,<br /> tiếp tục canh tác ruộng bậc thang và trồng một số<br /> các hộ gia đình người Dao ở các địa phương bất kể<br /> cây hoa màu cho chăn nuôi. Vấn đề này tuy đã được<br /> vùng thấp hay vùng cao đều có thu nhập ngày càng<br /> dự báo từ năm 1995 tại Hội thảo quốc tế lần thứ<br /> cao từ trồng trọt, góp phần ổn định đời sống kinh<br /> VII về người Dao được tổ chức ở thành phố Thái<br /> tế, từng bước vươn lên hòa nhập về mọi mặt với<br /> Nguyên20. Song, đến nay vẫn trong tình trạng ngày<br /> các tộc người láng giềng. Song, về lâu dài cũng như<br /> càng nhiều người dân ở vùng người Dao tự phát đi<br /> trước mắt vẫn còn không ít vấn đề đặt ra, cần được<br /> ra các thành phố tìm kiếm việc làm có thu nhập cao<br /> các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu để đưa ra<br /> hơn so với sản xuất nông nghiệp tại quê hương.<br /> những giải pháp thích hợp, trong đó có một số vấn<br /> đề như sau: Thứ tư, vấn đề thiếu nguồn vốn tài chính, đặc<br /> biệt là thiếu kiến thức khoa học - kỹ thuật, dẫn đến<br /> Thứ nhất, vấn đề bấp bênh về thu nhập liên quan<br /> canh tác không bền vững. Trong khi đó, sản xuất<br /> tới phát triển những loại cây có giá trị hàng hóa.<br /> nông nghiệp ở vùng đồng bào mang tính tự phát<br /> Mỗi khi vài gia đình trong thôn/bản hoặc ở các<br /> do từng hộ gia đình quyết định thậm chí cạnh tranh<br /> thôn/bản láng giềng trồng một loại cây mới đem<br /> nhau, chưa có sự liên kết giữa các hộ để có người<br /> bán cho thu nhập đáng kể thì các gia đình khác đua<br /> đứng đầu với trách nhiệm chỉ đạo, lo các khâu đầu<br /> nhau thành phong trào của toàn thôn/bản, thậm chí<br /> vào và đầu ra,... Vì thế, đối với đồng bào, trồng trọt<br /> cả vùng dẫn đến tình trạng cung lớn hơn cầu, tức giá<br /> hiện nay vẫn trong tình trạng sản lượng thu hoạch<br /> cả năm sau thấp hơn năm trước do bị ép giá, mặc<br /> bấp bênh, phụ thuộc nhiều vào thời tiết, chất lượng<br /> dù giá trị đồng tiền năm sau không bằng năm trước.<br /> giống, hiệu quả việc phòng trừ sâu bệnh và tình<br /> Đó là các trường hợp đua nhau phát triển ồ ạt cây<br /> hình giá cả thị trường, nếu giá cả xuống thấp thì bà<br /> ngô lai và sắn cao sản trong vài năm trước đây, còn<br /> con không kịp ứng phó, ồ ạt chuyển sang trồng cây<br /> hiện nay là tình hình sản xuất cây dong riềng ở một<br /> khác rồi lại thua lỗ,... Đây cũng là một trong những<br /> số địa phương thuộc các tỉnh Bắc Kạn, Cao Bằng.<br /> nguyên nhân khiến lớp trẻ người Dao gần đây có<br /> Để giải quyết vấn đề này, cần có sự quy hoạch của<br /> nhu cầu đi ra các thành phố tìm kiếm việc làm tại<br /> các cấp các ngành, đặc biệt là đổi mới tư duy quản<br /> các công ty liên doanh.<br /> lý và phát triển kinh tế của đội ngũ cán bộ thôn/bản,<br /> chính quyền địa phương. Một vài nhận xét<br /> Thứ hai, vấn đề bảo tồn các giống cây trồng Dưới tác động của cơ chế thị trường, nhất là sự<br /> truyền thống có giá trị kinh tế cao nhưng cho năng đổi mới thực hiện chính sách dân tộc của Đảng và<br /> suất không cao. Trước đây do chủ yếu canh tác trên Nhà nước, hoạt động trồng trọt trong những năm<br /> nương rẫy nên người Dao có rất nhiều giống cây qua ở vùng người Dao nước ta đã có sự biến đổi<br /> trồng quý hiếm, cho sản phẩm có chất lượng về giá nhanh chóng. Đó là việc chú trọng canh tác ruộng<br /> trị kinh tế, song đều là các giống cây dài ngày và bậc thang với các giống lúa mới cho năng suất cao,<br /> kén đất, trong khi năng suất thu hoạch thấp, nên đã tăng dần diện tích nương định canh để trồng các loại<br /> bị đào thải dần và nay hầu như không còn duy trì do cây lai, nhất là ngô và sắn để bán ra thị trường. Tùy<br /> chủ yếu canh tác trên ruộng bậc thang và trên nương điều kiện ở địa phương, đồng bào còn phát triển<br /> định canh với các giống mới. Đó là các giống lúa các cây có giá trị hàng hoá như quế, thuốc Nam,<br /> nương thơm ngon dẻo gồm lúa tẻ và lúa nếp, ngô cây ăn quả,... Đặc biệt, người dân đã chú ý hơn đến<br /> nếp trắng hoặc hoa giống địa phương, các giống trồng rừng, khoanh nuôi và bảo vệ rừng để từng<br /> dưa trồng xen với lúa nương, các loại đậu trồng bước phát triển nông lâm kết hợp.<br /> xen với ngô hoặc gieo trồng riêng, các loại củ,... Rõ Những biến đổi về hình thức và cách thức canh<br /> ràng, sự biến đổi trong trồng trọt hiện nay ở vùng tác, áp dụng các giống mới nhất là những cây có giá<br /> người Dao cần gắn với giải pháp bảo tồn các giống trị hàng hóa, đồng thời chú trọng phát triển nghề<br /> cây trồng truyền thống có giá trị cao về kinh tế. rừng là hướng đi tích cực, tạo được tính năng động<br /> 19.<br /> Nguyễn Khánh Quắc và Từ Quang Hiển, (1998), Tình hình kinh tế, đời Jacques Lemoine, (1998), Khái quát về di sản văn hoá Dao và hiện đại<br /> 20.<br /> <br /> sống của người Dao hiện nay, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân hoá ở Việt Nam, Trong: Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia,<br /> văn Quốc gia, (1998), Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại (1998), Sự phát triển văn hóa xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai,<br /> và tương lai, Sđd, tr.253. Sđd, tr.391-399.<br /> <br /> <br /> Số 23 - Tháng 9 năm 2018 117<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> trong hoạt động sinh kế của mỗi hộ gia đình người [3] Chử Thị Thu Hà, (2015), Văn hóa vật chất<br /> Dao. Do vậy, đời sống của đồng bào Dao ở hầu của người Dao ở Ba Vì, Hà Nội trong bối cảnh hiện<br /> khắp các địa phương hiện nay đều được nâng cao, nay, Luận án tiến sĩ Nhân học, Thư viện Quốc gia Hà<br /> ngày càng xuất hiện nhiều hộ gia đình làm ăn khá Nội và Thư viện Học viện Khoa học Xã hội, Hà Nội;<br /> và giỏi, có tỷ trọng thu nhập đáng kể từ việc chuyển [4] Trần Văn Hà, (Chủ biên, 2007), Phát triển<br /> đổi cơ cấu kinh tế. nông thôn miền núi và dân tộc trong thời kỳ kinh tế<br /> Tuy nhiên, những biến đổi liên quan đến tập chuyển đổi, NXB. Khoa học Xã hội, Hà Nội;<br /> quán trồng trọt của người Dao vẫn còn không ít vấn [5] Phạm Quang Hoan, Hùng Đình Quý, (Chủ<br /> đề đặt ra. Do đó, dân tộc Dao cũng như nhiều dân biên, 1999), Văn hóa truyền thống người Dao ở Hà<br /> tộc láng giềng rất cần sự tiếp tục hỗ trợ từ phía Nhà Giang, NXB. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội;<br /> nước, các doanh nghiệp đóng trên địa bàn, các cơ<br /> [6] Lý Hành Sơn, (1995), Nương rẫy truyền<br /> sở đào tạo và các cơ quan chức năng đối với việc<br /> thống của người Dao ở Cao Bằng, Tạp chí Dân tộc<br /> tư vấn kỹ thuật trồng trọt, tiêu thụ sản phẩm, tạo ra<br /> học, số 3, tr.64-73;<br /> những việc làm mới, đào tạo nhân lực, nhất là đào<br /> tạo những ngành nghề có thể áp dụng và phát triển [7] Trần Hữu Sơn, Bàn Khánh Thanh, (2011),<br /> tại địa phương. Văn hóa ứng xử của người Dao Đỏ với môi trường<br /> tự nhiên qua khai khẩn ruộng bậc thang ở Sa Pa,<br /> Tài liệu tham khảo<br /> Tạp chí Dân tộc học, số 4, tr.3-12;<br /> [1] Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở<br /> [8] Tỉnh ủy - Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Kạn,<br /> Trung ương, (2010), Báo cáo kết quả chính thức<br /> (2001), Các dân tộc ở Bắc Kạn, NXB. Thế giới và<br /> Tổng điều tra dân số và nhà ở 1/4/2009, NXB.<br /> Tạp chí Dân tộc & Thời đại, Hà Nội;<br /> Tổng cục Thống kê, Hà Nội;<br /> [9] Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn<br /> [2] Bùi Xuân Đính, (2011), Suy nghĩ về sự ổn<br /> Quốc gia, (1998), Sự phát triển văn hoá xã hội<br /> định của biên giới từ thực tế phát triển kinh tế ở<br /> người Dao: Hiện tại và tương lai, Kỷ yếu Hội thảo,<br /> hai vùng biên giới Việt - Trung (Bài tham luận tại<br /> Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia<br /> Hội nghị Thông báo Dân tộc học năm 2011), Hà<br /> xuất bản, Hà Nội.<br /> Nội, tr. 2-3;<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CULTIVATING IN THE DAO ETHNIC GROUP AREA IN OUR COUNTRY TODAY,<br /> CHANGES AND ISSUED MATTERS<br /> Ly Hanh Sơn – Ly Cam Tu<br /> Abstract: From the fieldwork materials combined with the document overview, the article content has<br /> generalized some general changes related to the cultivation custom of the Dao ethnic group in our country<br /> today, which shows the issued matters. Under the influence of the market mechanism, especially the<br /> renewal of the Party’s and State’s ethnic policies, cultivation activities in Dao ethnic group localities have<br /> changed dramatically in the past time. The living conditions of the ethnic groups have been improved, the<br /> area of the terraced fields has been expanded, the structure of crops has been diversified, the food security<br /> has been stabilized, the forest protection custom has been promoted… However, besides the challenges<br /> of raising incomes, promoting traditional cultivars, sustainable cultivation,... they need support from the<br /> State and enterprises in the locality. training institutions and functional agencies.<br /> Keywords: Cultivation; Changes; Dao ethnic group; Cultivating in Dao ethnic group area; Sustainable<br /> livelihoods.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 118 Số 23 - Tháng 9 năm 2018<br />