Trương Vĩnh Ký: Nhà văn hóa lỗi lạc

1<br /> <br /> Trương Vĩnh Ký: Nhà Văn Hóa Lỗi Lạc<br /> <br /> Lời giới thiệu : Bài viết “Trương Vĩnh Ký : Nhà văn hoá lỗi lạc” đã đăng trong Đặc San Quốc<br /> Gia Hành Chánh, Toronto, tỉnh Ontario , Canada vào dịp Xuân Kỷ Mẹo (1999). Bài này đã được<br /> đăng lại trong Đặc San Petrus Ký 2002 do Hội Ái Hữu Cựu Học Sinh Petrus Ký Bắc California ,<br /> USA thực hiện. Vào tháng 6 năm 2005, 3 cựu học sinh Petrus Ký là TS Trần Văn Đạt , Lê Thành<br /> Lân và Phạm Hồng Đảnh đã chủ biên tuyển lựa các bài viết về Petrus Ký trong nhiều thập niên<br /> qua để kết tập lại thành một tuyển tập lấy tên là “Hiện Tượng Trương Vĩnh Ký”, đây là tựa bài<br /> viết của GS Thạc Sĩ Hồ Hữu Tường đã đăng trong tờ Bách Khoa số 404, ngày 5 tháng 9 năm<br /> 1974. Đây cũng là bài nói chuyện của GS Hồ Hữu Tường (1910-1980) tại trụ sở Trung Tâm Văn<br /> Bút Việt Nam ở Sài Gòn vào sáng ngày Chúa Nhật 28 tháng 07 năm 1974. Tuyển tập này gồm có<br /> 27 bài viết của 27 nhà biên khảo đầy uy tín như TS Trần Văn Đạt, Phạm Hồng Đảnh, GS TS<br /> Nguyễn Thanh Liêm, Trần Ngọc Thạch, GS Đổ Quang Vinh, GS Vũ Ký, Phạm Đình Tân, Nguyễn<br /> Văn Trấn, Quán Phong, GS Lê Văn Đặng, Tân Văn Hồng, GS Dương Ngọc Sum, Nguyễn Vy<br /> Khanh v..v.. và tôi. Tuyển tập này dày 463 trang, khổ sách 14 cm x 21 cm.<br /> GS Nguyễn Vĩnh Thượng<br /> Nhà bác học Trương Vĩnh Ký là một vì sao sáng của người trí thức Việt Nam. Nhắc đến Trương<br /> tiên sinh ai ai cũng biết ông là nhà tiền phong trong việc phát triển chữ Quốc ngữ, và là Chủ<br /> nhiệm kiêm chủ bút của tờ Gia Định Báo là tờ báo và cũng là công báo viết bằng chữ Quốc ngữ<br /> đầu tiên của nước ta. Bên cạnh đó, Trương tiên sinh còn là nhà hành chánh lỗi lạc có nhiều khả<br /> năng chuyên môn cùng với nhiều đức tính đáng quý mến của một người cha mẹ của dân (dân chi<br /> phụ mẫu) như tinh thần duy lý, chí công vô tư, thanh liêm trong lúc thi hành nhiệm vụ. Trước<br /> khi tìm hiểu Trương tiên sinh trong lãnh vực hành chánh, tôi xin trình bày vắn tắt tiểu sử và sự<br /> <br /> 2<br /> <br /> nghiệp văn hóa của ông để soi sáng một phần nào về con người của ông, một nhà minh triết sống<br /> trong thời kỳ mà lịch sử nước ta đã bước vào cơn sóng gió.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Tiểu Sử:<br /> <br /> Trương Vĩnh Ký sanh ngày 6 tháng 12 năm 1837 tại Cái Mơn, làng Vĩnh Thạnh, tổng Minh Lệ,<br /> huyện Tân Minh, hồi đó thuộc tỉnh Vĩnh Long nay thuộc tỉnh Bến Tre. Trương tiên sinh là tín đồ<br /> đạo Thiên Chúa, có tên rửa tội là Jean Baptiste, và tên thêm sức là Petrus Ký; tên đầy đủ là<br /> Petrus Jean Baptiste Trương Vĩnh Ký, thường gọi là Petrus Ký. Tiên sinh có tự là Sĩ Tải. Cha là<br /> Trương Chánh Thi, làm quan võ dưới triều Minh Mạng và Thiệu Trị. Mẹ là Nguyễn Thị Châu.<br /> Ông có một người chị và một người anh. Mồ côi cha từ lúc lên 3 tuổi: cha ông bị bịnh và mất ở<br /> Nam Vang, đang lúc thi hành nhiệm vụ cho triều đình Huế. Mẹ ông tảo tần nuôi con và cho ông<br /> đi học chữ nho và đạo lý của Nho giáo với ông thầy đồ ở cùng xóm khi ông lên 5 tuổi. Năm ông<br /> lên 9 tuổi, một vị Linh mục, tục gọi là cố Tám, thấy thương tình cảnh mồ côi cha của ông và lại<br /> thấy bản chất thông minh của ông nên đã xin ông đem về nuôi nấng và dạy dỗ chữ La Tinh và<br /> chữ Quốc ngữ ở chủng viện Cái Nhum (Vĩnh Long). Khi cố Tám chết, một vị linh mục khác, tục<br /> gọi là cố Long, ở bên Pháp qua, được phái đến giáo phận Cái Nhum. Cố Long đem ông lên Nam<br /> Vang (Cao Miên) và cho vô trường đạo Pinhalu, lúc ấy ông được 11 tuổi, để tiếp tục học đạo<br /> Thiên Chúa, học tiếng La Tinh (1848 - 1852). Ông Hiệu trưởng trường này là một vị Linh mục,<br /> tục gọi cố Hòa. Trường đạo Pinhalu là nơi quy tụ nhiều học sanh ở khắp các xứ Miên, Lào, Thái,<br /> Trung Hoa... Chính do sự tiếp xúc với các học sanh từ các nước khác nhau đã làm nẩy nở khả<br /> năng thiên phú của ông về ngoại ngữ. Ông là một học sanh xuất sắc, nên khi học hết lớp ở trường<br /> Pinhalu thì được cố Long gởi đi học ở trường Giáo Hoàng (Collège constantinien), một trường<br /> nhà chung tối cao cho Á Đông (Seminaire général) ở đảo Pulau Penang, thuộc Malaysia bây giờ,<br /> ở ngoài khơi Ấn Độ dương do người Anh cai trị. Lúc ấy ông ước mơ sẽ trở thành một linh mục.<br /> Ông học ở đây từ năm 1852 đến 1858: là tu sanh trau dồi tiếng La Tinh. Ở trường này, ông được<br /> tiếp xúc với nhiều bạn học từ khắp nơi đến nên ông có cơ hội học tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng<br /> Nhật, tiếng Ấn Độ . . . Ông luôn luôn tìm tòi các nền văn minh và văn hóa của các dân tộc gắn<br /> liền với các ngoại ngữ mà ông thông thạo.<br /> - Năm 1858, mãn khóa học 6 năm, lúc 21 tuổi, ông trở về quê vì mẹ ông đã qua đời rồi. Ngày<br /> bước chân trở lại Sài Gòn, ông cảm thấy bầu trời u ám, mẹ ông không còn nữa. Chiến tranh Việt<br /> Pháp bùng nổ ở Tourane (Đà Nẳng) ngày 01 tháng 9 năm l858; rồi ở Sài Gòn ngày 17 tháng 2<br /> năm 1859, sau đó đến Gia Định năm 1861. Pháp lần lượt chiếm 3 tỉnh Biên Hoà (1861), Định<br /> Tường (1861), Vĩnh Long (1862).<br /> - Năm 1860, Giám Mục Lefèbvre, ở Sài Gòn, tiến cử ông làm thông ngôn cho Pháp, ông thường<br /> được cử đi làm thông ngôn trong các cuộc tiếp xúc quan trọng giữa Pháp và triều đình<br /> Huế.<br /> - Năm 1861, Petrus Ký lập gia đình, do Linh mục Đoan làm mai. Ông cưới thiếu nữ Vương Thị<br /> Thơ, con gái ông Vương Văn Ngươn, thầy thuốc làm chức Hương chủ trong làng Nhơn Giang<br /> (Chợ Quán).<br /> - Năm 1863, triều đình Huế cử một phái đoàn qua Pháp để thương lượng việc chuộc lại bằng tiền<br /> 3 tỉnh đã mất:<br /> <br /> 3<br /> <br /> - Hiệp biện Đại học sĩ Phan Thanh Giản: chánh sứ,<br /> - Tả Tham tri Bộ lại Phạm Phú Thứ: phó sứ,<br /> - Trương Vĩnh Ký: thông ngôn.<br /> <br /> Phái đoàn rời bến Sài Gòn ngày 14 tháng 7 năm 1863, đến Paris ngày 13 tháng 9 năm 1863,<br /> Hoàng đế Napoléon III đã cho phái đoàn vào chầu ở cung điện Tuileries. Hoàng đế Pháp và cả<br /> triều thần đều hết sức khen cái tài nói tiếng Pháp rất trôi chảy và thanh tao của ông. Sau khi làm<br /> xong phận sự, phái đoàn Phan thanh Giản đã đi chu du nhiều tỉnh của nước Pháp, Tây Ban Nha<br /> và Ý Đại Lợi: Alicante, Barcelone, Madrid, Gênes, Florence, Rome. Tại Rome, phái đoàn Việt<br /> Nam được Giáo Hoàng Pio Nono IX tiếp kiến trọng thể. Đức Giáo Hoàng Pio Nono IX trị vì tại<br /> toà Thánh Vatican từ năm 1846 đến 1878. Ngài là một trong những vị Giáo Hoàng đã có thời<br /> gian trị vì lâu nhất ở Toà Thánh Vatican. Ngài đã triệu tập cộng đồng Vatican I với nhiều cải tổ<br /> mới để đẩy mạnh phong trào canh tân Thiên Chúa giáo.<br /> Chuyến công du 8 tháng nầy đã là một sự kiện rất quan trọng đối với cuộc đời của Trương tiên<br /> sinh, nhờ tài ăn nói thông thạo tiếng Pháp và các ngoại ngữ khác ở Âu châu, lại thêm vào đó sự<br /> lịch thiệp trong cách cư xử mà ông đã kết bạn được nhiều danh nhân, văn hào, khoa học gia ở<br /> Paris như Victor Hugo, Ernest Renan, Paul Bert . . .Petrus Ký đã viết. “Trong dịp đó tôi trở về<br /> với tâm hồn sung sướng vô cùng. Thành phố Ba Lê một đô thị uy nghi nhứt hoàn cầu mà tôi có<br /> dịp thăm viếng vào năm 1863 và tôi cũng đã gặp gỡ nhiều thân hữu danh tiếng và bác học, nhứt<br /> là văn học và khoa học.<br /> Khi xa rời những buổi học tập cao quý đó, tôi đã thu thập nhiều kinh nghiệm và nhiều kiến<br /> thức.”<br /> <br /> 4<br /> <br /> Trương Vĩnh Ký và phái đoàn về tới Sài Gòn ngày 18 tháng 3 năm 1864. Trở về Sài Gòn, ông lại<br /> tiếp tục làm thông ngôn cho Súy phủ Sài Gòn.<br /> - Từ năm 1864 đến 1868, ông được bổ làm giáo sư và rồi trở thành ông Đốc Học của trường<br /> Thông Ngôn (Collège des Interprètes), được thành lập từ ngày 16 tháng 7 năm 1864. Đồng thời<br /> ông cũng được bổ làm trợ bút cho tờ công báo đầu tiên bằng chữ Quốc ngữ là tờ Gia Định Báo từ<br /> đầu năm 1868, rồi được Thống Soái Nam Kỳ G. Ohier cử làm Chủ nhiệm kiêm Chủ bút tờ này<br /> vào tháng năm 1869.<br /> - Tháng l năm 1871, ông được bổ làm giáo sư trường Sư phạm thuộc địa và được phong chức<br /> Huyện.<br /> - Tháng 6 năm 1872, ông được cử làm thông ngôn cho phái bộ Y Pha Nho ra Huế để điều đình<br /> với triều đình Huế về việc mở nghị ước giao hảo và buôn bán.<br /> - Năm 1873, Ông được mời dạy Hán văn và Việt văn ở trường Tham Biện Hậu Bổ (Collège des<br /> Stagiaires), rồi làm Chánh Đốc học trường này vào năm 1875.<br /> Petrus Ký đã hưởng được danh vị “Khuê Bài Dũng Sĩ Cứu Thế” vào tháng 10 năm 1868 và làm<br /> hội viên của nhiều hội đoàn ở Pháp như Hội Nhân Văn Khoa Học vùng Tây Nam nước Pháp,<br /> Hội Nhân Chủng Học, Hội Giáo Dục, Hội Á Châu, Hội Địa Lý Paris.<br /> - Năm 1874, một danh dự lớn lao đã đem đến cho “người thầy giáo xuất chúng của đất Nam Kỳ”<br /> (Le maître très brilliant de la Cochin chine) là việc Ông được đề cử vào cuộc chọn lựa “Toàn<br /> Cầu Bác Học Danh Gia”, Petrus Ký đã được đoạt giải và đứng vào hạng thứ 17 trong số 18 văn<br /> hào thế giới: “Thế Giới Thập Bát Văn Hào”, đó là một phần thưởng xứng đáng cho sự nghiệp<br /> trước tác và sáng tác của Ông.<br /> Hoàn cảnh lịch sử nước ta biến chuyển mãnh liệt: đất Nam Kỳ lần lượt lọt vào tay người Pháp,<br /> tháng 2 năm 1861, Đô đốc Charner chiếm đồn Chí Hòa rồi tiến chiếm Tây Ninh, Mỹ Tho… đến<br /> tháng 6 năm 1867, Đô Đốc De Lagrandière chiếm luôn 3 tỉnh miền Tây; Vĩnh Long, An Giang<br /> và Hà Tiên. Ở đất Bắc Kỳ, vào tháng l l năm 1873 Thiếu tá Francis Garnier tấn công thành Hà<br /> Nội và mở đầu cuộc xâm lăng Bắc Kỳ. Hà Nội thất thủ. Rồi Pháp tiến chiếm các tỉnh Hưng Yên,<br /> Bắc Ninh, Thái Nguyên, Hải Dương, Ninh Bình, Nam Định.<br /> - Năm 1878 (Ất Hợi), Ông được Thống Đốc Duperré cử ra Bắc Kỳ trong 3 tháng để nghiên cứu<br /> về tình hình chính trị vào lúc bấy giờ. Ông vừa làm công việc nghiên cứu cho Súy phủ Pháp ở<br /> Sài Gòn, và nhân cơ hội đó Ông vừa đi thăm viếng các di tích lịch sử và tìm hiểu thêm về đời<br /> sống của người dân xứ Bắc để viết tập hồi ký: “Chuyến Đi Bắc Kỳ năm Ất Hợi”. Trở về Sài Gòn,<br /> nhân lúc chính quyền Pháp tổ chức Xã Tây (Municipalité Francaise), Ông được đề cử làm hội<br /> viên của Hội đồng thành phố này, rồi được cử làm hội viên Hồi đồng học chánh thuộc địa, và<br /> được bổ làm Officier d’Académie năm 1883, với chức vị mới này, Ông đã có những đề nghị hữu<br /> ích và được chấp thuận:<br /> - Việc bắt các quan hậu bổ người Pháp học tiếng Annam.<br /> - Việc dạy tiếng Pháp cho học trò nhỏ Annam.<br /> - Việc cấp học bổng và cho thanh niên du học ở bên Pháp.<br /> <br /> 5<br /> <br /> Trương tiên sinh đã bắt đầu sự nghiệp viết lách từ năm 1863 về các loại ngữ pháp, lịch sử, hồi ký<br /> . . . , đến năm 1882, có một sự chuyển hướng: Ông viết về các loại tùy bút, triết học, dịch các bài<br /> văn Annam, và Trung hoa ra chữ Quốc ngữ, phê bình sách. Chúng tôi sẽ liệt kê sự nghiệp trước<br /> tác và sáng tác của Ông trong 30 năm ở phần sau này.<br /> - Năm 1881, con ông là Félix Trương Vĩnh Ký chết lúc mới lên 3 tuổi.<br /> - Năm 1882, lại một người con nữa tên Trương Vĩnh Tiên chết.<br /> - Ngày 5 tháng 7 năm 1885, kinh đô Huế thất thủ, cả nước Việt Nam đã lọt vào tay người Pháp.<br /> - Tháng l năm 1886, Paul Bert, bác sĩ y khoa, tiến sĩ khoa học, hội viên hội Hàn lâm khoa học,<br /> giáo sư trường đại học Bordeaux rồi Paris, Bộ Trưởng bộ Giáo Dục, được cử làm toàn quyền xứ<br /> Annam và Bắc Kỳ. Paul Bert đã biết năng lực học thức của Petrus Ký nhân khi phái đoàn Phan<br /> Thanh Giản đến Paris hồi năm 1863, cho nên, khi Paul Bert đến Sài gòn tháng 2 năm 1886, ông<br /> đã đến thăm Trương Vĩnh Ký. Tháng 4 năm 1886, Paul Bert ra Hà Nội. Paul Bert đã trọng dụng<br /> và cử Petrus Ký làm việc bên cạnh triều đình Huế vào tháng 4 năm 1886. Nhân đó Ông dạy Pháp<br /> văn cho vua Đồng Khánh và được vua phong làm Hàn Lâm Viện Thị Giản Học sĩ. Ở Huế vài<br /> tháng thì Ông bị bệnh phổi nên xin trở về Sài Gòn dưỡng bịnh vào tháng 8 năm 1886. Vua Đồng<br /> Khánh rất quý tài của Ông nên đã ban biệt hiệu Nam Trung Ẩn Sĩ và tặng nhiều bửu vật và một<br /> bài thơ chữ Hán để tỏ lòng lưu luyến, bài thơ nầy đã được Ông Trương Vĩnh Tống, con ông, dịch<br /> ra thơ lục bát bằng chữ quốc ngữ. Tháng 11 năm 1886, Paul Bert qua đời, Petrus Ký liền cáo<br /> bịnh để xin từ chức quan ở triều đình Huế. Trở về Sài Gòn, Ông tiếp tục làm việc cho Súy phủ<br /> Sài Gòn.<br /> - Năm 1887, Liên Hiệp Đông Dương ra đời: Nam Kỳ, Trung Kỳ, Bắc Kỳ và Cao Miên; tháng 4<br /> năm 1888, ông được cử đi Bangkok để giải quyết vấn đề giữa Thái Lan với các nước Đông<br /> Dương.<br /> - Năm 1888, trường Thông Ngôn đóng cửa, ông chỉ đi dạy chữ Hán và tiếng Miên tại trường Hậu<br /> Bổ. Từ đây, ông dành nhiều thì giờ cho việc viết văn và in sách và lấy đó làm niềm vui trong<br /> những ngày cuối của cuộc đời ông. Năm 1888, Trương tiên sinh tự bỏ tiền túi ra xuất bản tạp chí<br /> Thông Loại Khóa Trình với mục đích phổ biến văn hóa dân tộc, đạo lý cổ truyền và có nhiều bài<br /> thơ chống chính phủ thuộc địa Pháp của Nguyễn Chánh Chiếu, Nguyễn Tri Phương, Bùi Hữu<br /> Nghĩa.<br /> Những ngày cuối đời, Ông bị bịnh hoạn liên miên và sống trong cảnh nghèo túng. Nhưng Ông<br /> vẫn tiếp tục say mê viết lách, vẫn tiếp tục xuất bản sách. Càng chăm chú vào việc viết sách, càng<br /> khiến Ông bị lao tâm và suy giảm sức khỏe. Càng xuất bản sách, càng làm cho nợ nần chồng<br /> chất vì sách bán rất chậm. Lê Thanh trong bài biên khảo về Trương Vĩnh Ký trong “Phổ Thông<br /> Chuyên San” số 3, tháng 9 năm 1943 ở Hà Nội có trích dẫn mấy dòng tâm sự của Trương tiên<br /> sinh ở trong nhật ký, có mấy chỗ bị mối ăn không còn chữ:<br /> “Bị hai cái khánh tận, nhà in ... nơi nhà ... mất hơn năm sáu ngàn đồng bạc. Phần thì sách vở<br /> bán không chạy, mắc nợ nhà in Rey ét Curiol, phần thì bị... phải bảo lãnh nợ cho nó hết hơi. Lại<br /> thêm phát đau hư khí huyết ...”<br /> <br />