Truyện về người Hàm Giang - Hàm Giang danh tướng liệt truyện

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:104

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung tài liệu viết về những người ở Hàm Giang, nơi có nhiều người bề tôi trung nghĩa, nhiều đời có con cháu ghi được nhiều công trạng, quan to. Tài liệu giúp làm phong phú thêm vốn hiểu biết của các bạn về văn hóa lịch sử Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Truyện về người Hàm Giang - Hàm Giang danh tướng liệt truyện

Th- viÖn tØnh h¶i d-¬ng Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn LiÖt truyÖn c¸c danh t-íng lµng Hµm Giang H¶i d-¬ng Ng« §øc Thä dÞch ChÕ b¶n theo b¶n ®¸nh m¸y cña Th- viÖn tØnh H¶i H-ng n¨m 1973 H¶i d-¬ng- 8/1998
Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn  Lêi tùa Hä §inh ë lµng Hµm-giang huyÖn CÈm-giµng, tØnh H¶i-d-¬ng lµ dßng hä lín cã danh väng ë n-íc ta. C«ng thÇn triÒu Lª cã hä th× hä §inh ë Hµm-giang ®øng ®Çu. T-¬ng truyÒn khi Lª Hoµn (tøc Lª §¹i Hµnh) tiÕm ng«i nhµ §inh, em vua §inh Tiªn Hoµng lµ Kim Ng« ®¹i t-íng qu©n §inh ®iÒn cïng víi quan NhËp néi Th¸i uý NguyÔn BÆc dÊy qu©n chèng cù, bÞ thÊt b¹i, ®µnh ph¶i chÞu chÕt. Con ch¸u l¸nh n¹n di c- ®Õn lµng Hµm-giang lËp thµnh quª qu¸n míi. VÒ sau, c¸c ®êi xa dÇn, kh«ng biÕt râ ra sao. KÓ tõ Th¸i B¶o Th¹ch quèc c«ng §inh §µm, c«ng thÇn ®êi Lª s¬ truyÒn 6 ®êi ®Õn sinh phong §¹i v-¬ng Léc quËn c«ng §inh V¨n T¶ lµ ng-êi ®øng ®Çu bËc c«ng thÇn ®êi Lª Trung H-ng. L¹i truyÒn ®Õn 6 ®êi n÷a ®Õn Th¸i b¶o Hµm xuyªn quËn c«ng §inh Nha Hµnh cuèi ®êi Lª ®em téc thuéc theo vua Chiªu Thèng l-u vong sang B¾c quèc (Trung Quèc). Hä §inh tr¶i qua ba bèn tr¨m n¨m, ®êi nµo còng cã ng-êi lµm t-íng, c«ng tr¹ng hiÓn h¸ch mµ lßng trung nghÜa mét m¹ch nèi truyÒn, ng-êi trong n-íc hÕt lßng ®Ò cao th¸n phôc. §Õn ngµy nay ng-êi nghe thuËt chuyÖn vÉn c¶m thÊy uy nghiªm lÉm liÖt xiÕt bao kÝnh träng, ng-ìng mé. Nh÷ng lóc nhµn rçi viÖc c«ng, t«i th-êng kh¶o cøu hµnh tr¹ng cña c¸c vÞ næi tiÕng nhÊt qua c¸c ®êi, s¬ l-îc xin nªu lªn vµi nÐt ®¹i kh¸i, lµm thµnh mét tËp, lÊy tªn lµ "Hµm Giang danh t-íng liÖt truyÖn" ®Ó tiÖn xem ®äc vµ còng lµ ®Ó tiÖn bµy tá niÒm khÝch lÖ ®èi víi nh÷ng kÎ bÒ t«i trung nghÜa ë ®êi. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 2 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
VÒ phÇn sù tÝch, nÕu t«i ghi ®-îc ®Çy ®ñ tøc lµ do cã c¸c tËp thùc lôc (gia ph¶) vµ c¸c bµi v¨n bia ghi chÐp ®êi t- cña mçi vÞ Êy. Cßn vÒ c¸c cuéc hµnh qu©n, ®¸nh trËn, trï liÖt c¬ m-u th× ghi theo nh÷ng ®iÒu l©u nay d©n chóng Hµm-giang vÉn tõng truyÒn tông qua c¸c ®êi. Nh÷ng vÞ nµo muèn biÕt réng h¬n, cã thÓ vÒ t×m hiÓu thªm ë lµng Êy. Nay lµm bµi tùa. Ngµy 20 th¸ng 10 n¨m Thµnh Th¸i thø 3 (21-11-1891) §INH GIA NGHI Cö nh©n khoa BÝnh Ngä (1846) quyÒn Tri Phñ L©m Thao kÝnh ghi. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 3 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
Khai quèc c«ng thÇn Th¸i b¶o Th¹ch quËn c«ng §inh §µm. ¤ng huý lµ §µm, dßng dâi cña quan NhËp néi thÞ vÖ ®iÖn tiÒn chÊp kim ng« ®¹i t-íng qu©n triÒu ®×nh lµ §inh §iÒn. ¤ng lµ ng-êi th«ng minh tµi giái l¹i cã dòng lùc h¬n ng-êi, ng-êi Minh mÊy lÇn vêi ra lµm quan nh-ng «ng ®Òu tõ chèi Èn c- n¬i th«n d· ®Ó mai danh Èn tÝch. Khi ®· cao tuæi, nghe tin vua Lª Th¸i Tæ dÊy nghÜa ë Lam S¬n, «ng bÌn t×m ®Õn xin theo, lóc bÊy giê «ng 53 tuæi. N¨m Êt TÞ (1425) vua Lª Th¸i Tæ sai «ng dÉn ®éi qu©n kú ®¹o(1) cïng víi Th¸i uý Lª ®em qu©n ®i ®¸nh miÒn T©n B×nh, ThuËn Ho¸ (2). N¨m §inh Mïi (1427) «ng ®-îc hé gi¸ nhµ vua cÇm qu©n ®i ®¸nh c¸c quËn huyÖn phÝa §«ng råi ®¸nh ra §«ng §«(3), tham dù trªn d-íi 70 trËn, ®Õn ®©u th¾ng mau ®Õn ®ã. Khi ë trong qu©n, nhµ vua th-êng gäi «ng lµ "l·o t-íng", nh©n ®ã míi ban tªn gäi lµ "Kú hu©n ®¹i t-íng qu©n" (vÞ t-íng giµ cã nhiÒu c«ng lao) ®Ó tá ý t«n kÝnh ®Æc biÖt. ¤ng ®· ngoµi 60 tuæi, nh-ng lÇn nµo ®em qu©n ®i còng ®Òu lËp ®-îc chiÕn c«ng. Sau khi b×nh ®Þnh xong giÆc Minh, «ng ®-îc xÕp vµo hµng "Khai quèc c«ng thÇn", "Th-îng trô quèc th-îng trËt" (c«ng thÇn dùng n-íc, r-êng cét bËc nhÊt), phong chøc T¶ doanh §¹i ®« ®èc, t-íc quËn c«ng. (1) Kú ®¹o: T-¬ng tù nh- qu©n tinh nhuÖ (2) Tøc miÒn B×nh trÞ thiªn ngµy nay (3) Nguyªn v¨n viÕt lµ: "XuÊt chinh §«ng quËn". §«ng quËn nghÜa lµ c¸c quËn phÝa ®«ng nãi chung. Thêi gian nµy nghÜa qu©n Lam s¬n tõ vïng c¨n cø vïng nói µo ¹t tiÕn c«ng xuèng ®ång b»ng tiÕn th¼ng ra Th¨ng long(lóc bÊy giê gäi lµ §«ng ®«)- Chóng t«i dÞch nh- trªn cho râ ý. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 4 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
§Õn n¨m 70 tuæi, «ng vÒ trÝ sÜ. Sau khi mÊt ®-îc tÆng t-íc Th¸i b¶o Th¹ch quèc c«ng. Vua ban 30 mÉu ë b¶n qu¸n ®Ó lµm ruéng thê cóng ®êi ®êi. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 5 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
TÜnh n¹n c«ng thÇn. Tham ®èc §øc Giang HÇu Th©n phô cña §øc Giang HÇu(1) (1-3) lµ §inh Phóc An (quan t-íc sù nghiÖp kh«ng râ). Buæi ®Çu gi÷ chøc "Gia lÖnh" ë cung tiÒm ®Õ(2) (2-3) cña Gia v-¬ng (sau lªn ng«i tøc lµ vua Lª Th¸nh T«ng). N¨m Canh Th×n (1460) c¸c ®¹i thÇn lµ bän Lª XÝ(3) hîp m-u diÖt trõ ®-îc phe c¸nh cña bän Ph¹m §ån, Ph¹m Ban phÕ truÊt Nghi D©n, ®ãn Gia V-¬ng lªn ng«i hoµng ®Õ (tøc lµ Lª Th¸nh T«ng), «ng v©ng lÖnh gãp søc vµo viÖc v·n håi chÝnh thèng, ®Õn khi trong cung ngoµi phñ phe ®¶ng cña Nghi D©n bÞ quÐt s¹ch hÕt, triÒu ®×nh xÐt c«ng phong cho «ng gi÷ chøc §iÖn tiÒn CÈm y t¶ hiÖu ®iÓm. N¨m Canh DÇn (1470), vua Chiªm thµnh lµ Trµ Toµn ®em qu©n x©m lÊn, quÊy ph¸ vïng Ho¸ Ch©u(4) (4-3). Vua Th¸nh T«ng th©n hµnh cÇm qu©n ®i ®¸nh phÝa Nam, «ng ®-îc sung chøc T¸ dùc t-íng qu©n, hé gi¸ vua ®-a qu©n ra trËn, c¶ ph¸ qu©n giÆc ë thµnh Trµ Bµn b¾t sèng Trµ Toµn. ¤ng ®-îc th¨ng chøc Tham ®èc, chØ huy ®éi qu©n ThÇn Vò tø vÖ(5) (5-3). Sau khi mÊt «ng ®-îc xÕp vµo h¹ng "TÜnh n¹n c«ng thÇn" (®¹i thÇn cã c«ng dÑp lo¹n). Chøc §« ®èc thiªn sù. Vua ban cho 11 mÉu 5 sµo ®Ó lµm ruéng tÕ tù. Nay nhµ thê hä ë trªn thöa ®Êt Êy. Kho¶ng niªn hiÖu Gia Long (nhµ NguyÔn 1802-1819). L« ®Êt n»m vµo trong khu vùc tØnh thµnh H¶i D-¬ng, cßn l¹i ch¼ng qua chØ lµ mét rÎo quanh nhµ thê mµ th«i(6) (6- 3). (1) Nguyªn th- kh«ng chÐp tªn thËt cña ng-êi nµy, cã lÏ v× xa ®êi kh«ng biÕt râ (2) N¬i ë cña h¸i tö tr-íc khi lªn ng«i gäi lµ cung "TiÒm ®Õ" (3) Tøc lµ NguyÔn XÝ, ®-îc vua ban hä vua (4) Ho¸ Ch©u. Tøc lµ Phñ Thõa thiªn ®êi sau (5) Tøc lµ 4 ®¹o qu©n ngù vÖ (6) Xem chó thÝch cuèi phÇn Trung H-ng c«ng thÇn §« ®èc D-¬ng S¬n HÇu §inh §am Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 6 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
Trung h-ng c«ng thÇn. §« ®èc D-¬ng S¬n HÇu §inh §am ¤ng huý §×nh, con cña §øc Giang HÇu. Kho¶ng ®Çu ®êi vua Lª Chiªu t«ng (1516-1522) ®-îc sung chøc Néi thÞ vµo hÇu ë cung tiªn ®Õ. Cuèi niªn hiÖu Quang ThiÖn (1525), M¹c §¨ng Dung tiÕm ng«i vua, «ng theo xa gi¸ vÒ T©y §« ë Thanh Hoa (tøc Thanh Ho¸). N¨m Êt DËu (1525) M¹c §¨ng Dung ®em qu©n vµo ®¸nh. Vua tù cÇm qu©n th©n chinh ®¸nh §¨ng Dung ë lµng L¹c Thæ, thÊt b¹i, bÞ §¨ng Dung c-íp b¾t vÒ §«ng §« (tøc Th¨ng Long) råi bÞ giÕt. ¤ng cïng víi hoµng th¸i tö tªn lµ Ninh ch¹y sang Ai Lao Èn l¸nh. VÒ sau hoµng tö Ninh ®-îc bän TrÞnh Luy LiÖu ®ãn t×m t«n lªn ng«i, tøc lµ vua Trang t«n nhµ Lª. C¬ nghiÖp ®êi trung h-ng thùc b¾t ®Çu tõ ®ã.(1) N¨m Quý M·o (1543) «ng theo Th¸i s- Chiªu Hu©n TÜnh c«ng(2) ®em qu©n ®i ®¸nh thu phôc c¸c Hoan DiÔn (NghÖ An), Gia ViÔn (Ninh B×nh) vµ S¬n Nam(3) ®Õn ®©u ®Òu dÑp yªn ®Õn ®ã. Sau «ng bÞ bÖnh ph¶i trë vÒ s¸ch V¹n L¹i(4) lµ n¬i vua ®ãn b¶n doanh, råi mÊt ë ®ã. ¤ng lµm quan ®Õn chøc CÈm y vÖ, ®iÖn TiÒn §« hiÖu ®iÕm, chØ huy ®éi T¶ qu©n, t-íc D-¬ng S¬n hÇu(5), sau khi mÊt ®-îc truy tÆng t-íc §« ®èc ®ång tri, xÕp vµo hµng c«ng thÇn trung h-ng. (1) Trang T«ng ®-îc lËp lµm vua n¨m Quý Tþ(1533) ®Æt niªn hiÖu Nguyªn Hoµ (2) Tøc lµ NguyÔn Kim, «ng tæ ®Çu nhµ NguyÔn, ®-îc suy t«n lµ "TriÖu tæ tÜnh Hoµng ®Õ" (3) TrÊn S¬n nam lµ miÒn ®Êt thuéc Th¸i B×nh, H¶i H-ng nay (4) S¸ch V¹n L¹i (5) Nguyªn v¨n ë ®©y viÕt ch÷ D-¬ng, kh«ng biÕt nhÊt trÝ víi ch÷ D-¬ng ë ®Çu truyÖn . Cã lÏ ch÷ th× Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn ®óng h¬n. PhÝa ®«ng cña nói, vÒ phÝa mÆt trêi mäc th× gäi lµ D-¬ng. Ng« §øc Thä dÞch- 7 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
§¹i v-¬ng trung h-ng c«ng thÇn. Th¸i b¶o Hïng quËn c«ng §inh Phñ. ¤ng huý Phñ, con cña D-¬ng S¬n hÇu, thuë nhá ®· häc tËp binh th- vò l-îc, tá ra xuÊt s¾c. Lóc ®Çu «ng ®-îc bæ chøc chØ huy qu©n cÊm vÖ, theo hÇu vua ë hµnh t¹i lóc Êy ®ãng ë Lam S¬n. N¨m §inh Mïi (1547) ®em quan ®i ®¸nh dÑp c¸c huyÖn miÒn Thiªn quan. N¨m Êt M·o (1555) cïng víi Th¸i s- L¹ng quèc c«ng TrÞnh KiÓm ®em qu©n ®i ®¸nh qu©n M¹c KÝnh §iÓn. Lóc bÊy giê M¹c kÝnh §iÓn ®em binh thuyÒn h¬n tr¨m chiÕc tiÕn ®Õn cöa bÓ ThÇn Phï(1) chia qu©n c¸c ng¶ vµo x©m lÊn. L¹ng quèc c«ng TrÞnh Kiªn ®-a qu©n chÆn ®¸nh liÒn mÊy lÇn thua b¹i, triÒu ®×nh lÊy lµm lo. ¤ng mËt t©u m-u l-îc, xin cho qu©n mai phôc däc theo hai bê s«ng. TrÞnh Kiªn bÌn nghe theo kÕ Êy. Qu©n M¹c quen ®¸nh th¾ng kh«ng phßng bÞ ; bÊt ngê bÞ qu©n triÒu ®×nh mai phôc hai bªn bê s«ng nhÊt tÒ x«ng ra ®¸nh, bÞ mét phen ®¹i b¹i, th©y næi lÒnh bÒnh ®Çy s«ng. Qu©n triÒu ®×nh b¾t sèng t-íng M¹c lµ KÝnh §iÓn ë ch©n nói Kim S¬n, thuyªn chiÕn cïng sóng ®¹n th¶y ®Òu bÞ thu ®o¹t hÕt, qu©n giÆc ch¹y trèn vÒ §«ng §«. Tõ ®ã nhµ M¹c cµng ngµy cµng suy yÕu, nhµ Lª cµng cã c¬ thu phôc thµnh Th¨ng Long, sau «ng mÊt t¹i hµnh doanh, ®ãng ë Yªn-tr-êng(2). Lµm quan ®Õn chøc §iÖn tiÒn thÞ vÖ CÈm y hiÖu ®iÓm(3) t-íc Hïng s¬n hÇu, sau nhê cã con lµ Léc QuËn c«ng cã c«ng lín, nhµ vua l¹i t-ëng nhí ®Õn c«ng tr¹ng cña «ng buæi ®Çu trung h-ng theo ®i ®¸nh dÑp c¸c n¬i, truy tÆng «ng chøc Th¸i b¶o Th-îng trô quèc th-îng trËt (h¹ng nhÊt), t-íc Hïng quËn c«ng, ®-îc xÕp vµo hµng c«ng thÇn trung h-ng, vÒ sau l¹i gia phong t-íc hiÖu lµ: "Hiªn ®¹o chiªu øng, phong c«ng vò l-îc, hïng (1) Cöa bÓ ThÇn Phï (2) Tæng Yªn Tr-êng thuéc huyÖn §ong S¬n, tØnh Thanh Ho¸. Tøc lµ chøc quan chØ huy ®éi CÈm y hÇu vua tr-íc ®iÖn. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) Ng« §øc Thä dÞch- 8 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
®o¸n nh©n nghÞ, uy ®øc kh-íc ®Þnh, an quèc, l-îng thiªn chu©n thÕ tuÊn chiÕt v¨n ninh, «n cung hoµ hËu, anh nghÞ hïng ®o¸n trung chÝnh khoan ®ang kho¸t ®¹t, thÝch huÖ hiÖu ho¸ thÇn c«ng ®¹i v-¬ng" (NghÜa lµ vÞ ®¹i v-¬ng lµm s¸ng ®¹o vua t«i, cã c«ng lín m-u l-îc giái, qu¶ quyÕt, nh©n hËu uy nghiªm, dïng uy ®øc mµ ®uæi lui kÎ ®Þch khiÕn cho n-íc ®-îc yªn, biÕt xÐt ý trêi thuËn lßng d©n, s¸ng suèt hµo hoa, «n hoµ cung kÝnh, hoµ nh· ®«n hËu, anh dòng qu¶ c¶m, quyÕt ®o¸n, th¼ng th¾n ®óng mùc, ®é l-îng bao dung réng lín, th«ng minh s¸ng suèt, biÕn ho¸ thÇn th«ng). Chó thÝch sè (6)-Tr.5 phÇn TÜnh n¹n c«ng thÇn Tham ®èc §øc Giang hÇu: (6) Nh÷ng sù kiÖn lÞch sö liªn quan ®Õn sù viÖc trªn nh- sau: .N¨m Kû M·o niªn hiÖu Diªn Minh thø s¸u (1459) ®êi vua Lª Nh©n T«ng. L¹ng S¬n v-¬ng Nghi D©n(con c¶ cña vua Lª Th¸i T«ng cïng bé h¹ lµ bän Ph¹m §«n, Ph¹m Ban (kh«ng râ chøc g×) ®ªm mång 3 th¸ng 10 trÌo thµnh vµo hoµng cung giÕt chÕt Lª Nh©n T«ng vµ mÑ Nh©n t«ng lµ bµ Tuyªn tõ Hoµng hËu NguyÔn ThÞ An. Ngµy mång 7 th¸ng Êy, Nghi D©n tù lËp lµm Hoµng ®Õ, ®æi niªn hiÖu lµ Thiªn H-ng(1459) Nghi D©n vèn lµ con tr-ëng cña Th¸i T«ng (nh-ng v× mÑ lµ D-¬ng ThÞ BÝ m¾c téi víi Th¸i T«ng , nªn Nghi D©n kh«ng ®-îc lËp nªn lµm Th¸i tö. Sau ®ã Th¸i T«ng chÕt ®ét nghét ë LÖ Chi viªn (V-ên v¶i B¾c ninh) vµo n¨m Nh©m TuÊt (1442), theo di chiÕu triÒu ®×nh lËp Th¸i tö Bang C¬ lªn ng«i tøc lµ Lª Nh©n t«ng. Nghi D©n v× vËy mµ khëi lo¹n, c-íp ng«i. Sau ®ã nhötuyÖn trªn ®· ghi, n¨m Canh Th×n(1460) bän Lª XÝ(tøc NguyÔn XÝ) diÖt rõ phe ®abgr cña bän Ph¹m §«n, Ph¹m Ban; truÊ Nghi D©n, ®ãn Th¸i tö T- Thµnh lªn ng«i tøc lµ Lª Th¸nh T«ng(N.D.) Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 9 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
Binh phong ®¹i v-¬ng t©n thÞ c«ng thÇn. Th-îng tÕ Léc quËn c«ng: §inh V¨n T¶. ¤ng huý lµ T¶, con cña Hïng QuËn c«ng §inh Phñ, sinh ë Thanh Ho¸ (lóc bÊy giê th©n phô theo hÇu vua ë hµnh ®ãng t¹i An D-¬ng). Ch-a ®Çy tuæi t«i(1) ®· må c«i cha, kh«ng n¬i n-¬ng tùa, mÑ bÕ «ng vÒ quª ngo¹i lµm ¨n. Lín lªn, «ng xin nhËn tÞch lµm d©n ë lµng Êy(2). N¨m «ng ngoµi 20 tuæi, mét ®ªm n»m chiªm bao thÊy mét vÞ thÇn d©n ra xø §ång M· Kú ë ngoµi lµng. ThÇn Êy chØ tay b¶o «ng r»ng: "§©y lµ n¬i quý ®Þa, nhµ ngµi lµ nhµ trung nghÜa, th-îng ®Õ ®· thÊu tá nªn ban cho phÇn ®Êt nµy ®Ó b¶o ®¸p, ngµi nªn cÈn thËn chí ®Ó lì dÞp". ¤ng tØnh dËy nhí l¹i rµnh m¹ch lêi thÇn chØ b¶o ph-¬ng h-íng nói s«ng, bÌn bèc mé bµ ngo¹i rêi ®Õn t¸ng ®óng n¬i Êy ( lóc tr-íc míi t¸ng t¹m ë Thanh Ho¸). Sau nµy «ng ®-îc hiÒn quý, l-ng ®eo Ên vâ t-íng, ®¶m ®-¬ng träng tr¸ch lµ nhê n¬i phóc ®Þa Êy. Nguyªn chó: cã thuyÕt nãi r»ng ng-êi Tµu b¸o ¬n nhµ «ng nªn m¸ch b¶o cho phÇn ®Êt Êy. ViÖc nµy thÊy cã nãi ë s¸ch "H¶i D-¬ng nh©n vËt chÝ". ¤ng cã søc khoÎ l¹ th-êng , b¾n giái nh- cã phÐp l¹, th©n thÕ «ng th-êng tá ra ng¹o nghÔ kh«ng chÞu sèng gß bã, hµo kiÖt bèn ph-¬ng nhiÒu ng-êi theo vÒ víi «ng. V× sù Êy, «ng sî liªn luþ ®Õn th©n bÌn dÉn thuéc h¹ vÒ kinh t¹ lçi. Chóa TrÞnh giËn b¾t trãi «ng mét ngµy ë s©n phñ chóa. Sau ®ã mét h«m ®i qua tr-êng b¾n, thÊy qu©n lÝnh ®ang tËp b¾n, «ng c-êi mµ b¶o r»ng:"Bän bay thËt kÐm cái, chØ ¨n h¹i c¬m toi". Quan coi viÖc tËp b¾n nghe thÊy «ng nãi nh- thÕ bÌn b¶o «ng b¾n thö xem tµi nghÖ thÕ nµo. ¤ng bÌn nhÑ nhµng n©ng sóng b¾n ph¸t nµo tróng ph¸t Êy. (1) Tøc lµ ch-a ®Çy mét n¨m Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (2) KÓ tõ ®©y hä §inh lËp nghiÖp ë Hµm Giang. Ng« §øc Thä dÞch- 10 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
Tµi l¹ cña «ng ®ån ®¹i ®Õn tai vua. Nhµ vua gäi ®Õn cho yÕt kiÕn, nh©n ®ã «ng bÌn t©u lªn ®Ó hoµng th-îng biÕt c«ng tr¹ng cha «ng m×nh khi tr-íc. Vua ThÇn t«ng Uyªn hoµng ®Õ nghe t©u xong, truyÒn r»ng "¤ng cha ng-êi trung nghÜa, ai nÊy ®Òu cïng biÕt. Nay tuy ph¹m lçi, nh-ng cho phÐp ng-êi ®-îc theo viÖc binh ®Ó lËp c«ng. Ng-êi h·y kÝnh tu©n lêi dô". Ngay h«m Êy «ng ®-îc thô chøc chØ huy ®éi thÞ vÒ theo hÇu vua. N¨m kû tþ (1629) «ng v©ng mÖnh theo chóa TrÞnh(1) ®i ®¸nh dÑp phÝa B¾c, ®-îc sung chøc tiªn phong, giao chiÕn víi qu©n nhµ M¹c ë Cao B»ng, chÐm ®Çu h¬n ngh×n tªn. §Çu ®¶ng giÆc lµ M¹c KÝnh Cung ®em ®¹i qu©n chÆn ®¸nh. ThÊy qu©n M¹c theo hËu vÖ rÊt nghiªm ngÆt, biÕt lµ M¹c KÝnh Cung ë gi÷a ®¸m qu©n Êy. ¤ng bÌn gi¬ kiÕm h« qu©n:"H·y tiÕn theo ta" råi thóc ngùa x«ng th¼ng ®Õn tr-íc mÆt KÝnh Cung. Qu©n M¹c bÞ x« l-ít chÕt kh«ng biÕt bao nhiªu mµ kÓ. KÝnh Cung trë tay kh«ng kÞp, bÞ «ng b¾t sèng ®em vÒ Th¨ng Long. Ba qu©n chØ giao chiÕn mét lÇn lµ th¾ng lîi, triÒu ®×nh ghi c«ng ®Çu cho «ng, phong t-íc Tµi Léc hÇu. N¨m Phóc Th¸i Êt dËu (1645), con thø cña Thanh V-¬ng(2) lµ c«ng tö Phï H¬n næi lo¹n. Hoµng th-îng sai ThÕ tö TrÞnh T¹c (vÒ sau tøc lµ chóa TrÞnh L-¬ng v-¬ng) th©n chinh ®Õn ®¸nh qu©n ph¶n lo¹n ë Ph-êng Phóc phè. ¤ng gi÷ chøc tiªn phong, gÆp qu©n ph¶n lo¹n ë Ph-¬ng §×nh Ngang(3) qu©n phiÕn lo¹n v©y kÝn mÊy líp. Hai bªn hçn chiÕn kh«ng ph©n biÖt ®-îc bªn nµo lµ qu©n m×nh. TrÞnh T¹c bá lui tr-íc, cßn «ng th× vÉn bÞ v©y gi÷a trËn. Hai con trai cña «ng ®Òu bÞ giÆc giÕt. ¤ng c¶ giËn vung ®ao chÐm giÕt më ®-êng ra, liªn tiÕp chÐm r¬i 18 thñ cÊp, qu©n giÆc kinh ho¶ng bá ch¹y. TrÞnh T¹c thÊy «ng vÉn b×nh an, bÌn ®-a qu©n quay l¹i cïng hîp søc ®¸nh giÆc, b¾t sèng ®-îc Phï Hoa. (1) Chóa TrÞnh nãi ®©y lµ TrÞnh.... (2) Thanh v-¬ng, tøc Thanh ®« v-¬ng TrÞnh Tr¸ng. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) Nguyªn v¨n: Hoµnh §×nh, tøc lµ ph-¬ng §×nh Ngang; nay ë gÇn chî Cöa Nam, Hµ néi. Ng« §øc Thä dÞch- 11 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
N¨m §inh Hîi (1647) giÆc hoµnh hµnh ë vïng bÓ §«ng, nhµ vua giao cho «ng lÜnh chøc §« Tæng binh sø ®em qu©n ra trÊn thñ ë miÒn Yªn Qu¶ng ®Ó tiÖn trÊn ¸p. Qu©n giÆc tr-íc sau ®Òu bÞ giÕt bÞ b¾t, vïng biÓn §«ng l¹i ®-îc thanh b×nh. N¨m Canh DÇn (1650) niªn hiÖu Kh¸nh §øc, Chiªu vò hÇu(1) ®em qu©n ra ®¸nh ngoµi phÝa B¾c ch©u Bè Ch¸nh(2) ®¸nh óp chiÕn huyÖn Kú Hoan(3). T-íng trÊn thñ lµ Lª HiÖn vµ TrÞnh Tr-îng chèng cù kh«ng næi, thanh thÕ qu©n NguyÔn lµm chÊn ®éng kh¾p miÒn Hoa DiÔn, vua sai Ninh-quËn c«ng chia qu©n giao chiÕn víi Chiªu vò hÇu ë ®Êt Kú S¬n. Qu©n NguyÔn thua ch¹y, d©n t×nh l¹i ®-îc yªn æn. N¨m Nh©m Th×n (1652) th©n thÇn hä TrÞnh lµ TuÊn quËn c«ng TrÞnh L·m ngÊm ngÇm chøa chÊp nh÷ng kÎ gian tµ ph¶n nghÞch, tiÕm hiÖu lµ Tuyªn §øc, TrÞnh L·m cho qu©n Èn n¸u d-íi thuyÒn bu«n ®Ëu bªn bê s«ng NhÞ Hµ, hÑn hÔ thÊy löa ch¸y lµm hiÖu lÖnh th× nhÊt tÒ x«ng vµo ®¸nh ph¶ phñ thµnh. BÊy giê «ng míi ë NghÖ vÒ, ®-îc xung chøc Thèng ®èc thuû s- §¹i ®« ®èc, chØ huy c¸c ®éi tuÇn tra. §ªm Êy «ng cho ng-êi ®i do th¸m biÕt ®-îc hiÖu lÖnh cña qu©n ph¶n lo¹n bÌn vÒ cung t©u tr×nh. Vua l¹i sai «ng kiªm gi÷ chøc §« ®èc Thuû vÖ. ¤ng bµn ®em qu©n chia ®-êng chÆn ®¸nh, b¾t sèng ®-îc Tuyªn §øc v-¬ng TrÞnh L·m cïng víi ®å ®¶ng h¬n 1.800 tªn. D- §¶ng cña Tuyªn §øc mÊt hiÖu lÖnh chØ huy, thua b¹i chÕt ®uèi d-íi s«ng c¶. Kinh thµnh l¹i ®-îc æn ®Þnh. N¨m Êt Mïi (1655) Niªn hiÖu ThÞnh §øc, Ninh quËn c«ng TrÞnh Toµn v©ng mÖnh ®i trÊn thñ NghÖ-an, «ng cïng ®i theo gi÷ chøc Phã T-íng (Phã trÊn thñ). VÒ sau Ninh quËn c«ng m¾c téi bÞ triÖu vÒ cung h¹ ngôc. Mét m×nh «ng thay Ninh quËn c«ng ë l¹i gi÷ chøc trÊn thñ NghÖ- an. (1) Chiªu Vò HÇu: tªn lµ NguyÔn H÷u DËt, t-íng ®èc chiÕn cña qu©n nhµ NguyÔn ë §µng trong. (2) Nay thuéc Qu¶ng B×nh, phÇn bê B¾c s«ng Gianh ®Ðn §Ìo Ngang. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) Tøc huyÖn Kú Anh, thuéc Hµ tÜnh, phÝa B¾c §Ìo ngang. Ng« §øc Thä dÞch- 12 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
N¨m BÝnh Th©n (1656) Phæ chiªu hÇu ®em qu©n vµo ®ãng ë lµng H-¬ng-léc(1) huyÖn Thach Hµ, giao chiÕn víi qu©n NguyÔn ba lÇn ®Çu ®¹i th¾ng. N¨m MËu TuÊt (1658) niªn hiÖu VÜnh Thä, «ng cÇm qu©n ®i ®¸nh, ®¹i ph¸ qu©n NguyÔn ë lµng TuÇn-LÔ. N¨m Canh Tý (1660) Phó QuËn c«ng TrÞnh C¨n (sau lµ chóa TrÞnh Khang v-¬ng) gi÷ chøc Thèng lÜnh NghÖ an qu©n vô. Lª HiÕn vµ Hoµng Giao gi÷ chøc t¶ dùc, H÷u dùc, «ng gi÷ chøc Tiªn phong, ®¸nh b¹i qu©n cña Chiªu Vò HÇu ë ®Þa phËn hai lµng An §iÒn vµ Phï-l-u, thu phôc 7 huyÖn ë bê Nam s«ng Gianh. ¤ng ®-îc lÖnh ë l¹i gi÷ chøc TrÊn Thñ. ¤ng chia qu©n ®ãng ®ån ë bê B¾c s«ng Gianh (nay h·y cßn di chØ cña ba c¸i ®ån Êy)(2). ë mçi ®ån «ng ®Òu cho ®Æt mét ®¹o qu©n m¹nh ®ãng gi÷. ¤ng l¹i cho lËp chî ®Ó tiÖn th«ng th-¬ng, ng-êi quanh vïng kÐo ®Õn tô tËp lµm ¨n bu«n b¸n rÊt ®«ng, dÇn dÇn trë thµnh mét miÒn lÊc thæ(3). Ch©u Bè Ch¸nh tõ ngµy cã chinh chiÕn giao tranh gi÷a hai miÒn Nam, B¾c (§µng Trong, §µng Ngoµi) bÞ tµn ph¸ tr¬ trôi, ®Õn lóc bÊy giê «ng cho canh phßng nghiªm ngÆt, bªn trong th× ch¨m lo vç yªn d©n chóng ë n¬i biªn thuú. Nhê vËy mµ tr¨m hä ®-îc sèng yªn vui. Ng-êi ta ®Òu nãi r»ng:"Tõ nay míi ®-îc ngåi nãng chiÕu". Còng tõ ®ã Chiªu Vò hÇu lui qu©n vÒ ®ãng ë phÝa bªn kia luü ThÇy. Kh«ng ®¸nh ra B¾c n÷a. (1) Nguyªn b¶n viÕt lµ lµng D-¬ng Ph¸c. Ch÷ "Ph¸c" gÇn gièng víi ch÷ "Béc". §óng lµ lµng D-¬ng Béc, vµ tù d¹ng gièng nhau nªn nguyªn b¶n chÐp nhÇm. DÞch gi¶ lµ ng-êi cïng huyÖn Êy biÕt râ. Xin ®Ýnh chÝnhl¹i ®Ó tiÕn hµnh tham kh¶o. (2) Cã lÏ ®©y lµ thÞ trÊn Ba ®ån. N¬i Êy cã ba c¸i ®ån do §inh v¨n T¶ lËp ra nªn ®Æt tªn lµ Ba ®ån (nay lµ thÞ trÊn Ba §ån ë gÇn soong Gianh thuéc Qu¶ng B×nh. (3) N¬i d©n c- ®«ng ®óc, kinh tÕ phån vinh. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 13 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
Ng-êi miÒn Nam (tøc qu©n lÝnh cña chóa NguyÔn) cã c©u nãi r»ng: "Phïng Ninh tèc chinh Phïng §inh m¹c hµnh" (NghÜa lµ: GÆp Ninh quËn c«ng th× ®¸nh(1) GÆp §inh quËn c«ng th× chí xuÊt hµnh). L¹i cã c©u r»ng:"Giang §«ng l·o t-íng anh hïng ®¸ng" (Viªn t-íng giµ ë ®Êt Giang §«ng thËt xøng ®¸ng bËc anh hïng). N¨m §inh Mïi (1667) niªn hiÖu C¶nh TrÞ. TrÞnh v-¬ng cÊt qu©n ®i ®¸nh dÑp phÝa B¾c, «ng ®-îc sung chøc §èc xuÊt, ®em qu©n theo ®-êng Tung Cao ThÊt khª(2). Qu©n M¹c mÊy lÇn thua b¹i lui vÒ gi÷ ch©u L¨ng Hiªn Kh©u, ®Ó tr«ng cËy vµo thÕ ®-êng xa nói hiÓm, quan qu©n triÒu ®×nh khã ®Õn ®¸nh óp ®-îc. ¤ng chia binh c¸c ng¶, theo kiÓu "x©u c¸"(3) lÆng lÏ mµ tiÕn lªn nói, bÊt ngê Ëp ®Õn tr-íc doanh tr¹i, qu©n M¹c tan vì, quan qu©n chÐm giÕt h¬n mét v¹n tªn, b¾t sèng Hu©n quËn c«ng tªn lµ VÜnh cïng víi ®å ®¶ng, khÝ giíi thu ®-îc nhiÒu kh«ng kÓ xiÕt. M¹c KÝnh Vò cung bän M¹c Trung TÝn ch¹y vµo vïng ®Ìo nói ®¸ Ngäc Th¹ch. ¤ng tiÕp tôc tiÕn ®¸nh, b¾t sèng ®-îc Trung TÝn vµ vî cña M¹c Chiªu V-¬ng(4) cïng víi ®¹i t-íng M¹c KÝnh Liªu. Th-îng thu TrÇn Tung bé h¹ h¬n 800 tªn. sau chuyÕn B¾c chinh lÇn Êy, «ng ®-îc phong hµm ThiÕu b¶o, T-íc quËn. N¨m MËu Th©n (1668), vua xÐt c«ng lín cña «ng, l¹i cho th¨ng chøc t¶ §« §èc, sung chøc trÊn thñ c¸c phñ Cao-b»ng, L¹ng S¬n, Th¸i Nguyªn ®-îc tuú ngµi xö lý c¸c viÖc qu©n, d©n trong h¹t trong ba n¨m. ë nh÷ng miÒn biªn c¶nh Êy mäi sù ®Òu ®-îc yªn b×nh. (1) Nguyªn chó: V× Ninh QuËn c«ng ®i ®¸nh th-êng hay bÞ thua. (2) Nguyªn chó: nay lµ huyÖn ThÊt Khª. (3) Nguyªn v¨n lµ:"Ng- xuyªn" x©u c¸, cã nghÜa lµ dµn qu©n ®i däc, theo s¸t nhau mµ tiÕn (4) Tøc lµ vî vua M¹c Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 14 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
N¨m D-¬ng §øc, Nh©m Tý (1672) TrÞnh V-¬ng phß gi¸ Nam Chinh, sung Lª HiÕn vµ «ng gi÷ chøc Ch¸nh phã thèng t-íng. ¤ng lÜnh ba v¹n thuû qu©n theo ®-êng biÓn mµ tiÕn vÒ phÝa bªn tr¸i. T-íng nhµ NguyÔn lµ Chiªu Vò HÇu giao cho bän Th¸i Vò hÇu cÇm qu©n giao chiÕn víi qu©n cña «ng ë cöa s«ng NhËt LÖ(1), «ng dµn qu©n theo thÕ trËn "huyÒn ph¸p"(2) bèn mÆt thay nhau mµ b¾n. Qu©n NguyÔn cña Chiªu Vò HÇu ®»ng tr-íc ®»ng sau ®Òu bÞ ®¸nh, ph¶i tan ra chÕt ®uèi gi÷a biÓn Nam ®Õn mÊy v¹n ng-êi, chiÕn thuyÒn bÞ quan qu©n nhµ Lª thu ®o¹t hÕt. ¤ng thõa th¾ng ®-a qu©n lªn bé ®ãng tr¹i theo phÐp "trïng luü"(3) ®Ó ®îi dÞp c«ng ph¸ luü ThÇy. Nh-ng qu©n NguyÔn ë trªn luü ThÇy b¾n tªn phãng ®¸ xuèng nh- m-a, qu©n cña «ng trong c¸c tr¹i tö vong rÊt nhiÒu, t×nh thÕ c¬ hå bÞ l©m vµo gi÷a vßng v©y h·m. Cßn vÒ c¸nh qu©n ®-êng bé do Lª HiÕn chØ huy th× ®· mÊy th¸ng ®¸nh thµnh TrÊn Ninh mµ kh«ng th¾ng næi, sau l¹i bÞ qu©n cña Chiªu Vò HÇu ®¸nh thua, ®¹i qu©n ph¶i rót vÒ. ¤ng hÕt søc gi¶i v©y ®Ó lÊy ®-êng rót. Nh©n thÕ, nhµ vua sai Lª HiÕn ë l¹i ®ãng gi÷ ë huyÖn Hµ Trung, gëi «ng sang ®-êng bé theo phß xa gi¸ trë vÒ. Khi vÒ ®Õn Kinh ®« Th¨ng Long vua uý l¹o «ng r»ng: "Khi tiÕn th× dÉn ®Çu, khi lui th× rót cuèi, khanh thiÖt biÕt lµm trßn chøc vô, v¶ l¹i xem cung c¸ch cña khanh bµy ®Æt thÕ trËn rÊt cã c¬ m-u, kÎ ®Þch kh«ng thÓ ngê tr-íc ®-îc". Håi ®ã nhµ vua xÕp «ng vµo hµng T¸n trÞ c«ng thÇn (bÒ ®«i cã c«ng gióp viÖc trÞ) hµm Th¸i phã, T-íc Léc quËn c«ng. N¨m VÜnh TrÞ (BÝnh th×n) 1676, Vua Lª Hi T«ng Ch-¬ng Hoµng ®Õ giao cho «ng gi÷ chøc B¾c Chinh §¹i ®« ®èc cïng víi c¸c phã t-íng lµ H¸n quËn c«ng, VÜnh quËn c«ng lÜnh 3 v¹n 5 ngh×n qu©n bé lªn ®¸nh Cao B»ng. Lóc tr-íc M¹c KÝnh Vò thua b¹i, ch¹y trèn sang B¾c Quèc (Trung Quèc), ®æi tªn lµ NguyÔn Thanh. NguyÔn Thanh (M¹c KÝnh Vò) ®em (1) Cöa s«ng NhËt lÖ. (2) Ch-a râ binh th- nãi "HuyÒn ph¸p" lµ thÕ trËn g×, heo nghÜa cña tõ th× ®©y lµ phÐp bÇy kú trËn(trËn l¹) Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) Trïng luü nghÜa lµ ®¾p thªm mét líp hµo luü n÷a ®Ó bao v©y luü cña ®èi ph-¬ng Ng« §øc Thä dÞch- 15 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
vµng hèi lé cho quan trÊn thñ biªn giíi nhê t©u lªn vua Thanh xin tr¶ l¹i cho nhµ M¹c bèn ch©u ë biªn giíi(1), xin nhËn lµm phiªn thÇn. Nhê ®ã KÝnh Vò l¹i trë vÒ chiÕm cø miÒn biªn giíi, tiÕm nguþ x-ng vua, thay ®æi niªn hiÖu ®Ó chèng cù mÖnh lÖnh cña triÒu ®×nh (Lª). D©n ®Þa ph-¬ng(2) ë däc s«ng ®Òu bÞ KÝnh Vò hiÕp chÕ, bé h¹ cña KÝnh Vò ®Õn n¨m, s¸u v¹n ng-êi. KÝnh Vò l¹i dùa vµo Ng« Tam QuÕ lµ kÎ bÒ t«i ph¶n lo¹n cña nhµ Thanh ®Ó g©y thªm thÕ lùc, thanh thÕ m-êi phÇn hung ¸c. Quan qu©n triÒu ®×nh ®· mÊy phen tiÕn ®¸nh mµ kh«ng th¾ng ®-îc. TrÞnh V-¬ng(3) bµn b¹c víi ®×nh thÇn råi t©u lªn vua Hi T«ng r»ng:" QuËn c«ng Dinh V¨n T¶ lµ viªn t-íng ®ñ tµi trÝ, dòng lùc, c¸c quan v¨n vâ ë triÒu kh«ng ai s¸nh b»ng. Nay bÖ h¹ muèn ®¸nh ph¸ diÖt trõ kÎ ®Þch m¹nh ®Ó cøu gióp cho d©n chóng mét ph-¬ng, ngoµi §inh QuËn C«ng ra th× kh«ng ai ®¶m ®-¬ng ®-îc". Vua nghe lêi t©u cña TrÞnh v-¬ng, l¹i giao cho «ng cÇm qu©n ®i ®¸nh hä M¹c. BÊy giê «ng ë trong qu©n ®· l©u, giµ trÎ xa gÇn ch¼ng ai kh«ng biÕt tiÕng . V¶ l¹i mÊy n¨m tr-íc «ng ®· tõng trÊn gi÷ vç yªn miÒn biªn giíi, rÊt ®-îc lßng d©n. Nay nghe tin «ng l¹i cÇm qu©n lªn ®¸nh nhµ M¹c, d©n chóng tranh nhau ch¹y ®Õn gióp viÖc qu©n. T-íng sÜ M¹c thÊy ®Òu khiÕp sî, kÎ th× ch¹y trèn, kÎ ra xin hµng, tan ra ®Õn ®¬n nöa sè. ¤ng tiÕn qu©n ®Õn huyÖn ThÊy-TuyÒn (tøc ThÊt-khª) b¾t sèng ®-îc t-íng M¹c lµ b¶o QuËn c«ng vµ Vò QuËn c«ng ë L·ng Kh©u cïng 700 tªn ®å ®¶ng. M¹c KÝnh vò ch¹y vµo nói Lòng Bµn tô tËp qu©n sÜ chiÕm cø nh÷ng n¬i hiÓm yÕu kh«ng d¸m ra giao chiÕn n÷a. ¤ng ®èc xuÊt c¸c t-íng tõ bèn phÝa Ëp vµo ®¸nh thµnh, ®¹i ph¸ qu©n M¹c, chÐm rông (1) Tr-íc nhµ M¹c ®· thua ch¹y sang Trung quèc, coi nh- mÊt hÕt ®Êt råi, §©y nãi "Xin vua Thanh tr¶ l¹i cho 4 ch©u, cã nghÜa lµ vin vµo uy thÕ vua Thanh ®Ó trë vÒ n-íc, coi nh- vua Thanh lÊy cña vua Lª tr¶ l¹i cho nhµ M¹c 4 ch©u, chø kh«ng ph¶i lµ vua Thanh c¾t tr¶ l¹i cho nh÷ng ch©u mµ c¸c ®êi vua trøc ®· x©m chiÕm cña ViÖt nam. (2) Nguyªn v¨n lµ "Thæ d©n", nghÜalµ d©n ®Þa ph-¬ng, chø kh«ng ph¶ilµ ng-êi Thæ. Cã s¸ch h-êng dÞch lÇm ch÷ "Thæ d©n" lµ ng-êi Thæ. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) T©y §« v-¬ng TrÞnh Th¹c Ng« §øc Thä dÞch- 16 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
®Õn h¬n hai v¹n thñ cÊp, b¾t sèng ®µn «ng, ®µn bµ h¬n mÊy ngh×n ng-êi. Sóng èng, bß ngùa, b¸u vËt, l-¬ng th¶o thu ®-îc nhiÒu v« kÓ. M¹c Nguyªn Thanh (tøc KÝnh Vò) trèn tho¸t, tô tËp tµn qu©n chèng cù víi «ng ë s«ng Ban giang; l¹i mét lÇn n÷a bÞ «ng ®¸nh b¹i. Nguyªn Thanh ch¹y sang ®Êt Long Ch©u (thuéc Trung quèc). Toµn h¹t Cao b»ng ®Òu ®-îc yªn ®Þnh. Tin th¾ng trËn b¸o vÒ triÒu, vua Hi T«ng vui mõng b¶o TrÞnh V-¬ng r»ng: "Kh«i phôc ®-îc miÒn ®Êt c¸c ®êi tr-íc ch-a kh«i phôc ®-îc, nÕu kh«ng ph¶i lµ bËc t-íng anh hïng th× lµm sao ®¸nh næi? Phen nµy nªn cã lÔ ®Æc c¸ch gia phong ®Ó b¸o ®¸p bËc nguyªn hu©n". Håi ®ã hoµng th-îng tÊn phong «ng hµm Th¸i TÓ, tiÕp sau l¹i gia phong T-íc Trung §¼ng ®¹i v-¬ng(1) ®-îc phÐp lËp qu©n doanh(2) vµ dïng Ên triÖn riªng. N¨m Nh©m TuÊt (1682) niªn hiÖu ChÝnh Hoµ(3), con M¹c KÝnh Vò lµ M¹c KÝnh Quang l¹i m-u toan x©m ph¹m biªn giíi. Quan trÊn thñ biªn giíi cña ng-êi Thanh ®-a th- sang hÑn triÒu ®×nh cïng ®em qu©n phèi hîp tiÔu trõ. Hoµng th-îng sai «ng cïng víi NguyÔn H÷u §¨ng ®-a qu©n ®i ®¸nh dÑp. Tõ ®ã nhµ M¹c bÞ diÖt h¼n. C¬ nghiÖp Trung h-ng kÓ tõ vua Lª trang t«n truyÒn nèi mÊy ®êi vua KÝnh t«ng, tuy ®· trë vÒ §«ng ®« (Th¨ng Long) nh-ng hä M¹c vÉn chiÕm cø bèn ch©u ë phÝa B¾c, ®Õn bÊy giê míi bÞ «ng diÖt h¼n, thiªn h¹ l¹i quy vÒ mét mèi. Vua Hi T«ng nghÜ «ng gióp viÖc triÒu ®×nh ®· l©u, l¹i cã c«ng lín, khi ngù triÒu ®Òu ®Æc c¸nh gi÷ lÔ kÝnh träng ®èi víi «ng, ®Æt «ng ë vÞ thø chØ kÐm mét m×nh chóa TrÞnh, cho phÐp ®-îc ngåi hÇu. Nh÷ng khi «ng vµo yÕt kiÕn, hoµng th-îng th-êng chØ gäi «ng lµ "l·o t-íng" chø kh«ng gäi tªn huý. (1) Kh«ngph¶i ng-êi trong t«n thÊt Lª, TrÞnh th× Êt Ýt ng-êi ®-îc phong t-íc v-¬ng. Tr-êng hîp cña §inh T¶ do cã c«ng lín nh- ®· nãi ë trªn ®-îc phong t-íc v-¬ng khi ®ang t¹i chøc, v× vËy mµ gäi lµ "Sinh phong ®¹i v-¬ng" (2) Doanh: Dinh thù riªng. Quy chÕ ®êi Lª chØ ng-êi cã t-íc v-¬ng míi ®-îc lËp dinh riªng. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn Ng« §øc Thä dÞch- 17 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
VÒ sau «ng ®-îc gia phong lµ "Th-îng tÓ" th-îng trËt, sinh phong th-îng ®¼ng §«ng D-¬ng, anh tµi ®¹i l-îng, thÇn vò anh uy dòng ®o¸n , thÞnh ninh nh©n trÝ, hiÓn øng chiªu huÖ, b¶o quèc an vÜnh triÖu m-u, diÔm h-u thuÇn hç, sïng huy hËu huèng, thÞnh ®øc diÔn kh¸nh, tuy phóc diªn tr¹ch ®¹i v-¬ng"(1). Vua Hi T«ng ®· cÊp cho «ng ba tr¨m mÉu ®Êt ®Ó lµm gia s¶n truyÒn ®êi(2), Hoµng th-îng l¹i cho phÐp «ng ®-îc lËp sinh tõ(3) ë b¶n qu¸n, chiÓu theo ®óng nh- quy chÕ cña V-¬ng phñ vµ ®-îc quyÒn sö dông ®inh phu c¸c x· Hµm Giang, Hµm Th-îng, B×nh Lao cïng mét tæng B×nh L©u. Ngµy tÕt, ngµy sinh h»ng n¨m ®-îc th-ëng lÔ vËt tÕ t-. Ngµy mång 4 th¸ng 5 n¨m Êt söu niªn hiÖu ChÝnh Hoµ thø 6 (1685) «ng mÊt ë nhµ riªng t¹i kinh ®«, thä 87 tuæi. Vua Lª Hi-t«ng cïng chóa TrÞnh D-¬ng-v-¬ng th©n hµnh ®Õn lÔ viÕng, ban tiÒn tuÊt cho hä néi hä ngo¹i tiÒn 600 quan, b¹c 100 nÐn, the lôa mµu 50 cuèn, l¹i sai quan bé lÔ vÒ quª qu¸n lµm lÔ tang, nghi thøc mai t¸ng theo ®óng lÔ tang cña nhµ chóa. Hoµng th-îng ban tªn thuþ cho «ng lµ "Vò dòng". Sang ®Çu xu©n n¨m sau, quan b¶n h¹t v©ng mÖnh lµm lÔ tÕ t¹i mé, sau ®ã r-íc linh vÞ vÒ thê ë ®Òn. ¤ng lµ bËc trÝ dòng kiªm toµn(4) v©ng mÖnh vua dÑp giÆc, næi danh kh¾p trong thiªn h¹, tõng thê 6 triÒu vua (tõ niªn hiÖu VÜnh Té ®Õn niªnhiÖu ChÝnh Hoµ)(5) ng«i thø ë bËc th-îng t¶, thËt hiÕm ng-êi cã uy (3) Nguyªn b¶n chÐp lµ MËu tuÊt niªn hiÖu ChÝnh hoµ. Sù thùc th× niªn hiÖu ChÝnh hoµ(1680-1705) kh«ng cã n¨m MËu tuÊt, viÖc nãi ®©y lµ n¨m Nh©m tuÊt(1682) niªn hiÖu ChÝnh hoµ thø 3, chø kh«ng ph¶i n¨m MËu tuÊt, xin ®Ýnh chÝnh l¹i. (1) NghÜa lµ bËc tÓ t-íngh¹ng nhÊt, ®-îc phong t-íc v-¬ng khi cßn sèng, anh hoa tµi giái nh- vÇng d-¬ng míi mäc ®»ng ®«ng, m-u l-îc to lín thÇn kú, uy nghiªm qu¶ quyÕt, s¸ng suèt ®ñ ®iÒu nh©n ®iÒu trÝ, lµm s¸ng tá ¬n ®øc cña vua, gi÷ n-íc an toµn vÜnh viÔn, ®Ò x-íng m-u kÕ. (2) Nguyªn chó: Sè ruéng nµy gåm 170 mÉu ë c¸c x· trong b¶n tæng, vµ 130 mÉu ë c¸c x· Cæ Bi tØnh B¾c ninh. (3) §Òn thê sèng, lËp khi ®ang sèng, hµng n¨m ngµy tÕt lÔ, ngµy sinh ®-îc lµm lÔ tÕ. (4) Nguyªn b¶n chÐp lµ:"C«ng trÝ dòng kiªm mÖnh toµn dÜ th¶o tÆc...". HiÓn nhiªn ®©ylµ chÐp ng-îc thø tù hai ch÷ "mÖnh" vµ "toµn". §óng ph¶i lµ: "C«ng trÝ dòng kiªm toµn, mÖnh ®i th¶o tÆc..."ë ®©y xin ®Ýnh chÝnh l¹i. Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (5) §ã lµ 6 ®êi vua. Ng« §øc Thä dÞch- 18 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
®øc danh väng, c«ng tr¹ng to lín , phóc léc tuæi thä dåi dµo nh- «ng. Ng-êi ®-¬ng thêi vÝ «ng nh- Qu¸ch PhÇn D-¬ng(1). N¨m T©n Söu (1661) niªn hiÖu VÜnh Thä, vua Lª Th¸nh T«ng ban ngù th- 4 ch÷ ®¹i tù "TrÝ dòng ninh trung" s¬n son thiÕp vµng. N¨m Quý Hîi (.... ) niªn hiÖu ChÝnh Hoµ, van ban ngù th- 6 ch÷ ®¹i tù "Sinh phong th-îng ®¼ng ®¹i v-¬ng" hai tÊm biªn trªn ®Òu treo ë ®Òn thê «ng. Chóa TrÞnh Khang v-¬ng ban c©u ®èi, viÕt: "TiÕt viÖt quyÒn long, triªu tóc t-íng, Phiªn viªn tr¸ch träng, quèc nguyªn hu©n". DÞch nghÜa: Gi÷ quyÒn chØ huy viÖc qu©n, «ng lµ bËc t-íng giái ë triÒu ®×nh. Träng tr¸ch ë n¬i biªn giíi, «ng lµ bËc nguyªn hu©n cña n-íc nhµ. T¹m dÞch: ë triÒu quyÒn cao, lµm t-íng giái. Ngoµi biªn chøc nÆng lËp c«ng cao.  Phô lôc S¸ch H¶i-d-¬ng nh©n vËt chÝ chÐp r»ng: Danh t-íng §inh V¨n T¶ (cã s¸ch ghi lµ §inh V¨n T¸) dßng dâi §inh Tiªn Hoµng, quª qu¸n ë lµng Hµm giang, huyÖn CÈm giµng. ¤ng lµ ng-êi ngang tµng phãng tóng, bÞ triÒu ®×nh ®ßi vÒ tr¸ch hái. Mét h«m ®i qua tr-êng b¾n, nh©n ghÐ vµo xem b¾n th× «ng c-êi nãi r»ng:"Bän bay v« tµi, nu«i ¨n tèn c¬m th«i?" Quan Qu¸ch PhÇn D-¬ng: tøc lµ Qu¸ch Tö Nghi danh t-íng ®êi §-êng, cã c«ng dÑp lo¹n ¢n, Së, trung (1) Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn h-ng nhµ §-êng, ®-îc phong t-íc PhÇn D-¬ng v-¬ng. Ng« §øc Thä dÞch- 19 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998
coi viÖc tr-êng b¾n nghe nãi vËy b¶o «ng b¾n thö xem sao. ¤ng bÌn nhÑ nhµng n©ng sóng, b¾n ph¸t nµo tróng ph¸t Êy. Quan chÊm thi ph¶i nhËn «ng lµ x¹ thñ kú tµi. TriÒu ®×nh nghe tin cho «ng gi÷ chøc ®iÓn binh thuéc hµng vâ quan. N¨m Phóc Th¸i thø 4 (1646), «ng cã c«ng tè gi¸c ©m m-u tiÕm lo¹n ®-îc th¨ng chøc Tham ®èc. Kho¶ng niªn hiÖu VÜnh Thä (1658- 1661) ®-îc th¨ng chøc §« §èc §ång Tri, t-íc Léc QuËn c«ng. N¨m C¶nh TrÞ thø 5 (1667) TrÞnh v-¬ng cÊt qu©n ®i ®¸nh hä M¹c ë Cao B»ng, «ng chØ huy ®èc chiÕn, b¾t ®-îc quan t-íng nhµ M¹c lµ bän M¹c Kinh Liªu, Th-îng th- TrÇn Tung, tÊt c¶ 10 tªn, sau ®ã «ng ®-îc lÖnh ë l¹i trÊn thñ ch©u ThÊt tuyÒn(1). N¨m sau «ng ®-îc th¨ng chøc T¶ §« §èc, ®Æc c¸ch tÊn phong hµm ThiÕu b¶o. Håi bÊy giê M¹c KÝnh Vò ®æi tªn lµ Nguyªn Thanh, xin vua Thanh can thiÖp ®Ó nhµ Lª tr¶ ®Êt Cao B»ng cho hä M¹c, nh©n ®ã chiÕm lÊy vïng Êy. N¨m VÜnh TrÞ thø hai (1677) vua Hi-t«ng l¹i sai «ng ®i ®¸nh Cao B»ng, qu©n M¹c thua to. M¹c Nguyªn Thanh ch¹y trèn sang ®Êt Long Ch©u (Trung Quèc), «ng dÑp yªn ®-îc 4 ch©u (Cao B»ng), th¾ng trËn trë vÒ kinh. §Õn n¨m thø s¸u niªn hiÖu ChÝnh Hoµ (1685)(2) «ng mÊt. Sau khi mÊt ®-îc tÆng hµm Th¸i b¶o ®Æc phong phóc thÇn. Con trai lµ §inh V¨n CÇn ®¸nh ®ao giái vµo bËc nhÊt ®-¬ng thêi kh«ng ai ®Þch næi, lµm quan ®Õn t-íc quËn c«ng. Ch¸u lµ §inh V¨n ThÓ, dòng c¶m giái viÖc binh. Kho¶ng ®Çu niªn hiÖu C¶nh H-ng (1740) ®-îc phong chøc quËn c«ng, sang chøc Thèng lÜnh binh tÆc ®¹i t-íng qu©n, ®i ®¸nh giÆc C©u(3), mÊt n¨m C¶nh H-ng thø 12 (1751). Sau khi mÊt ®-îc tÆng chøc §« §èc. Ch¸u ViÒn T«n (ch¸u gäi b»ng cè) lµ §inh TÝch Nh-ìng gi÷ chøc TrÊn thñ H¶i D-¬ng håi cuèi ®êi C¶nh H-ng, tíi LiÔn Trung HÇu: N¨m (1) Tøc lµ huyÖn ThÊt Khª (2) Nguyªn b¶n chÐp: N¨m thø 6 niªn hiÖu VÜnh TrÞ lµ nhÇm. VÜnh trÞ kh«ng cã n¨m thø 6. Léc qu©n c«ng §inh v¨n T¶ mÊt n¨m thø 6 niªn hiÖu ChÝnh hoµ(1685) nh- b¶n chuyÖn ë s¸chHµm Giang danh t-íng liÖt truyÖn ®· chÐp ë trªn. §iÒu ®ã còng ®óng nh- c¸c s¸ch sö kh¸c ®· ghi, x. "LÞch triÒu t¹p kû", Q1, tr. 102 Hµm giang danh t-íng liÖt truyÖn (3) Tøc lµ NguyÔn H÷u CÇu(QuËn He), ng-êi huyÖn Thanh Hµ, H¶i d-¬ng l·nh tô khëi nghÜa n«ng d©n Ng« §øc Thä dÞch- 20 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng 8/1998