Tư liệu địa chí Hải Dương

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

178
lượt xem 32
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Thời phong kiến, Hải Dương là một miền đất rất rộng lớn. Phía tây đến Bần Yên Nhân (nay thuộc tỉnh Hưng Yên), phía đông đến vùng biển (nay thuộc thành phố Hải Phòng), phía nam từ Lực Điền đến cầu Tràng (nay thuộc tỉnh Hưng Yên), phía bắc từ Trạm Điền xuống núi Tam Ban, Yên Tử (nay thuộc tỉnh Quảng Ninh). Miền đất Hải Dương luôn ở vị trí chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong “Dư địa chí”, Nguyễn Trãi đã đánh giá Hải Dương là trấn thứ nhất trong bốn...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tư liệu địa chí Hải Dương

t- liÖu ®Þa chÝ H¶i D-¬ng TrÝch s¸ch h-íng dÉn cña Madrolie: MiÒn B¾c §«ng D-¬ng-B¾c Kú Nhµ s¸ch HACHETTE Ên hµnh n¨m 1923. th- viÖn tØnh h¶i d-¬ng 1998
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè H¶i D-¬ng  TrÝch s¸ch h-íng dÉn cña Madrolie: MiÒn B¾c §«ng D-¬ng-B¾c Kú (trang 7) Nhµ s¸ch HACHETTE Ên hµnh n¨m 1923.  Tíi c©y sè 41, ngang s«ng Th¸i B×nh réng lín cã mét cÇu dµi 381m60, 5 nhÞp, mçi nhÞp 76m. ë c©y sè 42 lµ thµnh phè H¶i D-¬ng tØnh lþ, cã nhµ c¸c viªn chøc trªn bê s«ng KÎ SÆt thuéc huyÖn CÈm Giµng, d©n sè 8.000 ng-êi. ë ®©y cã dinh c«ng sø, c«ng viªn, nhµ gißng c«ng gi¸o I-pha-nho, së R-îu, nhµ ®an ®å ®¸nh c¸, nhµ lµm bón. Ngµy mång 3 th¸ng ch¹p n¨m 1873, Balny d' Avricourt chiÕm thµnh phè, vµ sau ®ã ®Õn ngµy mång 2 th¸ng giªng, khi t-íng Ng¹c-nhe (Francis Garnier) tö trËn, th× Balny rêi bá thµnh phè. §Õn n¨m 1883, quan n¨m Brionval l¹i chiÕm cø thµnh phè; «ng vµo ®« thÞ thÊy trªn qu¶ng tr-êng cßn 150 ®¹i b¸c vµ chõng 250.000 quan tiÒn. Thêi Êy, thµnh phè H¶i D-¬ng cã mét tßa thµnh x©y n¨m 1804, t-êng thµnh cã 4 cöa, chu vi 551 tr-îng, 6 xÝch, cao 1 tr-îng, 1 xÝch 2 thèn. Lª triÒu Quang ThuËn (1460-1469) tØnh lþ ®Æt t¹i lµng M¹c-®éng, huyÖn ChÝ linh, sau rêi vÒ lµng Mao-®iÒn, huyÖn CÈm-giµng. §Õn n¨m 1804 triÒu Gia Long th× tØnh lþ ®Æt h¼n ë vÞ trÝ hiÖn t¹i, kho¶ng gi÷a ®Þa giíi c¸c x· Hµn-giang, Hµn-th-îng vµ B×nh-lao. 2
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Tr-íc kia tØnh H¶i D-¬ng gäi lµ bé D-¬ng TuyÒn; ®êi TÇn (Ts'in) gäi lµ T-îng Bé (tõ n¨m 249 ®Õn 206 tr-íc Thiªn chóa gi¸ng sinh); §êi H¸n gäi lµ Giao ChØ quËn (tõ n¨m 206 tr-íc thiªn chóa Gi¸ng sinh, ®Õn n¨m 221 sau Thiªn chóa gi¸o gi¸ng sinh). Sau ®æi lµ Hång Lé ®êi nhµ TrÇn (Tch'en)-(557 ®Õn 589), l¹i ®æi ra H¶i- ®«ng lé. TØnh gåm cã Hïng-ch©u-lé vµ Nam-s¸ch-lé, trùc thuéc phñ L¹ng Giang vµ T©n an. Lª triÒu Quang ThuËn (1460-1469) gäi lµ §«ng §¹o, ®Õn n¨m 1491 gäi lµ sø H¶i D-¬ng, sau l¹i ®æi ra trÊn H¶i D-¬ng. TriÒu Minh M¹ng n¨m 1831 ®æi lµ tØnh §«ng (tØnh phÝa §«ng) do mét Tæng ®èc träng nhiÖm. TØnh " ¸nh d-¬ng cña miÒn duyªn h¶i ®-a l¹i" (H¶i D-¬ng) cã 13 huyÖn chia lµm 4 phñ. DiÖn tÝch 2.585 c©y sè vu«ng, cã 1941 c©y sè vu«ng lµ ®Êt ch©u thæ canh t¸c. Nh©n d©n lµ ng-êi ViÖt Nam. Danh nh©n trong tØnh nh- Ph¹m C«ng Trø, Vâ Duy Chi, c¶ hai ®Òu lµ sø gi¶ vÒ thÕ kû thø XVII. 3
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè TiÕn triÓn cña thµnh phè H¶i D-¬ng 1923-1927  I. Thµnh phè H¶i D-¬ng tr-íc thêi kú tù trÞ. Trong n¨m 1921, Thèng sø B¾c Kú lóc Êy lµ «ng M«ng-ghi-« (Monguillot) cã ra hai ®¹o nghÞ ®Þnh, bÒ ngoµi t-ëng chõng nh- tho¸ng qua, kú thùc ®· x¸o trén x· héi An-nam (1). Hai ®¹o nghÞ ®Þnh Êy ra håi th¸ng 8/1921; mét nãi vÒ héi ®ång h-¬ng chÝnh. Hai vÒ h-¬ng héi ng©n quü. ThÕ lµ c¸i h×nh d¸ng h-¬ng th«n cò An-nam kh«ng cßn n÷a. TËp ®oµn Èn lËu gian tr¸ ch¼ng nhiÒu th× Ýt cña c¸c kú hµo duy tr× mét c¸ch t©y vÞ cho ®Õn b©y giê, ph¶i chÞu nh-êng quyÒn cho mét héi ®ång ®¹i diÖn c¸c gia téc (téc biÓu). C¸c kho¶n kinh phÝ x· tõ tr-íc chØ lËp trªn c¸c giÊy tê vôn vÆt dÔ ®æi tr¾ng thay ®en, còng lµ huû bá ®i ®-îc, th× tõ nay trë ®i ®· ®-îc ghi chÐp vµo c«ng khè. ViÖc c¶i tæ nµy kh«ng thÓ kh«ng lµm næi lªn nh÷ng lêi dÞ nghÞ phÈm b×nh c«ng kÝch. Mµ cã cuéc c¶i tæ nµo l¹i kh«ng cã sù c«ng kÝch bao giê? H¬n c¸c cuéc kh¸c, cuéc nµy cµng dÔ kÝch thÝch c¸c ng-êi cã t- t-ëng bi quan, ngê vùc, cho lµ mét vi ph¹m vµo quyÒn tù trÞ h-¬ng th«n cña hä. Thùc vËy, chØ cã kh«ng biÕt g× ®Õn c¸c sù viÖc x¶y ra trong lßng mét lµng th× míi ®-a ra ý kiÕn trªn ®©y th«i. Bèn m-¬i n¨m qua, tõ ngµy chóng ta ë ®©y, lµ bèn m-¬i n¨m ®· dïng vµo viÖc khai ho¸ ®Êt nµy, më mang ®Êt nµy, cho nã cã mét chÕ ®é cai trÞ v÷ng ch¾c, thÕ mµ nay ng-êi ta l¹i muèn r»ng lµng An-nam cø tiÕp tôc cã mét ®êi sèng riªng biÖt, kh«ng chÞu tiÕp nhËn m¶y may mét thay ®æi g×, ®»ng kh¸c th× tÇng líp ng-êi cã kiÕn thøc cña c¸c x· cã kh¶ n¨ng hiÓu biÕt sù lîi Ých to lín cña mét nÒn cai trÞ ®óng ®¾n, cø mçi ngµy mét t¨ng! Nh- thÕ th× cã nªn coi sãc ®Õn nã n÷a hay kh«ng, c¸i nh©n tè 4
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè h×nh thµnh cña x· héi An nam ®· kh«ng cßn n÷a. ë nhiÒu n¬i, lµng cã nghÜa lµ mét c¸ nh©n ®éc ®o¸n. C¸ nh©n nµy mçi ngµy mét nÆng t- t-ëng vÒ ®Þa vÞ quyÒn h¹n cña m×nh, vµ trong nhiÒu cuéc häp bµn, hiÖu lÖnh cña c¸c kú hµo kh«ng ®-îc nghe theo nh- tr-íc n÷a. Kh«ng c«ng kÝch, chØ nhËn xÐt vµ c¶ ph¶n kh¸ng n÷a. Tr-íc mÆt ng-êi ta, h-¬ng lý ®èi víi nh©n d©n ngµy nay kh«ng cßn lµ thÇn th¸nh n÷a, mµ lµ nh÷ng ng-êi cã chøc n¨ng râ rµng. T«i kh«ng muèn nãi dµi vÊn ®Ò nµy, e r»ng ra ngoµi khu«n khæ cña ®Çu ®Ò, t«i sÏ nãi l¹i sau. §iÒu ®¸ng ghi nhí vÒ hai nghÞ ®Þnh th¸ng 8-1921 kia lµ nã ®· ®em ®Æt ®a sè c¸c tØnh lþ vµo mét hoµn c¶nh kh«ng râ rµng. Tr-êng hîp c¸ biÖt rÊt Ýt, cßn hÇu hÕt c¸c ®« thÞ nµy ®Òu sinh ho¹t hoµn toµn kh¸c h¼n víi sinh ho¹t cña c¸c lµng trung t©m n«ng th«n An-nam. Cô thÓ nh- ë c¸c lµng th× cã c¸c Hä mµ ë c¸c thµnh phè c¸c Hä kh«ng cã. HoÆc lµ dï ë thµnh thÞ cã nhiÒu c¸c gia ®×nh ®Êy, nh-ng c¸c gia ®×nh nµy kh«ng cã liªn quan gia téc víi nhau mµ l¹i cã th©n nh©n ë n¬i quª cha ®Êt tæ- ®«i khi míi kh«ng cã th«i- Nh- vËy, kh«ng thÓ bÇu ë ®©y ®-îc c¸c héi ®ång téc biÓu, ®Ó cã thÓ lËp c¸c quü thµnh phè. Hoµn c¶nh nµy kh«ng thÓ ch©m ch-íc ®-îc, v× r»ng nh- thÕ cã c¸c ®« thÞ lín kh«ng bÇu ®-îc héi ®ång qu¶n trÞ thÞ x·. tr¸i l¹i c¸c lµng t-¬ng ®èi nhá th× l¹i thùc hiÖn c¶i l-¬ng ®-îc. Thµnh phè H¶i D-¬ng ë vµo hoµn c¶nh nµy ®-îc ¸p dông nghÞ ®Þnh ban bè ngµy 31 th¸ng ch¹p 1914 cña Toµn quyÒn thiÕt lËp ë B¾c Kú c¸c thÞ x· hçn hîp lo¹i 1 vµ lo¹i 2, cho c¸c thÞ trÊn quan träng, vµ yªu cÇu c¶i ®æi thµnh phè H¶i D-¬ng ra lµ thÞ x· hçn hîp lo¹i 1. Khèn nçi, tinh thÇn ph¸p lý cña ®¹o nghÞ ®Þnh Êy ®em ra th¶o luËn, cuèi cïng kh«ng t×m ®-îc gi¶i ph¸p thÝch øng. Cã thÓ thay ®æi chót Ýt vµo nghÞ ®Þnh n¨m 1921, vµ chuÈn bÞ ph-¬ng tiÖn cho nh÷ng ®« thÞ cã sinh ho¹t riªng biÖt mµ thay c¸c phè (1) - Nguyªn v¨n 5
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè biÓu cho téc biÓu lµ ®-îc. Sau ®ã, c¸c sù thay ®æi trªn ®· ¸p dông, nh-ng nghÞ ®Þnh kia ®· kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc cho thµnh phè H¶i D-¬ng, lý do lµ mét sè quyÒn lîi lín cña ng-êi Ph¸p l¹i bÞ ®Æt d-íi quyÒn kiÓm so¸t cña mét héi ®ång gåm thuÇn tuý ng-êi b¶n xø chñ to¹. Sau ng-êi ta ®i ®Õn chç lµ ®em ¸p dông c¸c ®iÒu lÖ dù ®Þnh cho thµnh phè Nam §Þnh, vµ nghÞ ®Þnh ban bè ngµy 12 th¸ng ch¹p 1923 tæ chøc chÝnh quyÒn cho thµnh phè H¶i D-¬ng. TØnh lþ cò nä ®-îc ®æi ra lµ thÞ x·. ThÞ x· cã ch¸nh c«ng sø nh©n danh lµ ThÞ tr-ëng cai trÞ, gióp viÖc cã mét héi ®ång thÞ x· gåm hai héi viªn ng-êi ¢u vµ 2 héi viªn ng-êi Nam, nhiÖm kú 3 n¨m, do thèng sø chØ ®Þnh. ThÞ tr-ëng phô tr¸ch viÖc cai trÞ thµnh phè, ban bè ng©n quü, ®Þnh ra lîi tøc, kiÓm tra tµi chÝnh, chñ to¹ h×nh sù, chuÈn bÞ, ®Ò nghÞ ng©n s¸ch, c¾t kinh phÝ c¸c kho¶n, chØ huy c¸c c«ng viÖc thi hµnh v.v... Héi ®ång thÞ x· ®-îc bµy tá nguyÖn väng, cö bæ c¸c b¸ch ph©n phô thu thuÕ trùc thu, tham gia ý kiÕn vÒ ng©n s¸ch vµ c¸c kho¶n chi tiªu nhµ n-íc, vÒ thuÕ suÊt, thÓ lÖ thi hµnh chi c¸c lÖ phÝ cña thÞ x·, c«ng viÖc ph¶i lµm, v.v... Cßn vÒ ng©n quü cã c¸c kho¶n thu: 1)- B¸ch ph©n phô thu cho thuÕ trùc thu. 2)- C¸c thuÕ ng¹ch cña thÞ x·. 3)- ThuÕ bÕn thuyÒn, bÕn xe, thuÕ ®Êt, v.v... 4)- ThuÕ s¸t sinh, thuÕ xe cé, thuÕ giao th«ng, thuÕ ®Ìn, thuÕ chî v.v... 5)- Lîi tøc c¸c vô ®Êu thÇu linh tinh, c¸c kho¶n kinh doanh khai th¸c, thuéc vÒ thÞ x·. 6)- Lîi tøc c¸c kho¶ng cho thuª, cïng c¸c kho¶ng chuyÓn m¹i thuéc c«ng thæ B¾c kú ®· ®-îc chÝnh thøc uû quyÒn. Vµ c¸c kho¶n chi: - Kinh phÝ vÒ hµnh chÝnh. 6
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè - Tr¶ l-¬ng nh©n viªn vµ s¾m vËt liÖu cña Ty c¶nh s¸t thÞ x·. - Tu bæ ®-êng s¸. - C¸c c«ng tr×nh thÈm mü vµ vÖ sinh thµnh phè. - Tu bæ vµ x©y dùng chî. - Söa sang c¸c bÕn s«ng vµ dông cô. - Cung cÊp n-íc. - §Ìn ®-êng. - Linh tinh, c¸c ngµy lÔ hµng n¨m, cøu tÕ, nghÜa ®Þa. - C¸c thuÕ suÊt vÒ tr¶ l-¬ng, nh©n viªn vµ vËt liÖu c¸c tr-êng häc, bÖnh viÖn. (C«ng b¸o, trang 2711 vµ c¸c trang sau). ViÖc s¸ng lËp nµy- ng-êi ta vÉn ®å chõng tõ tr-íc- g©y ra nhiÒu ®¶ kÝch, mµ nÆng nhÊt lµ: trong khi ®-a thµnh phè H¶i D-¬ng lªn thÞ x· tù trÞ, ng©n s¸ch B¾c kú ®· rêi bá nhiÒu kho¶n thu to lín, trong khi cÇn khai th¸c nhiÒu nguån lîi míi ®Ó ®èi phã víi c¸c kho¶n chi cø mçi ngµy mét nÆng nÒ. Tr×nh bÇy nh- thÕ, tho¹t tiªn, nh÷ng lêi ®¶ kÝch t-ëng nh- ®óng ®¾n l¾m. Theo sù nghiªn cøu sau nµy, chóng ta sÏ chøng minh tÝnh tù ®¾c vµ nhËn thÊy r»ng chØ cã nh÷ng ng-êi v× cæ hñ qu¸, ®è kþ víi mäi c«ng cuéc c¶i c¸ch, víi mäi sù tiÕn bé, míi cã thÓ nu«i d-ìng ®-îc nh÷ng nçi bi quan nh- thÕ. Tõ nay trë ®i, do nghÞ ®Þnh th¸ng ch¹p 1923, ThÞ x· H¶i D-¬ng sÏ cã mét cuéc sèng trong s¹ch, vµ ®Ó ®¸p l¹i tÊm ¬n ®· dµnh cho b»ng c¸ch më mang thµnh phè nhanh chãng. Nh-ng tr-íc khi ®i xa h¬n, chóng ta h·y nh×n ®«i chót vÒ qu¸ khø cña thµnh phè nµy: LÇn ®Çu tiªn, mång 3 th¸ng ch¹p n¨m 1873, qu©n ta chiÕm chiÕn luü H¶i D-¬ng do Balny d' Avricourt chØ huy. B¾t buéc ph¶i lui qu©n sau khi t-íng Francis Garnier tö trËn, tíi 10 n¨m sau, quan n¨m Brionval míi chiÕm h¼n tØnh lþ H¶i d-¬ng vµ thu ®-îc 150 ®¹i b¸c, mµ nay ng-êi ta cßn tr«ng thÊy mét vµi khÈu trong v-ên toµ 7
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè sø. Thµnh H¶i D-¬ng ®-îc x©y dùng n¨m 1804 d-íi triÒu vua Gia Long. Tr-íc kia tØnh lþ ®Æt t¹i lµng M¹c ®éng, huyÖn ChÝ Linh, sau rêi vÒ lµng Mao §iÒn, huyÖn CÈm Giµng. ë ®ã ta cã thÊy di tÝch lÞch sö quan träng cña V¨n MiÕu hµng tØnh trong mét th¾ng c¶nh kh«ng thiÕu vÎ mü quan (1-4)(1) Trªn bê nh÷ng hµo lín b¶o vÖ thµnh, ®èi diÖn víi s«ng KÎ SÆt, quÇn tô x· lín ë H¶i D-¬ng, chi chÝt nh÷ng nhµ gianh h«i h¸m. C¸ch nhau cã c¸c ®-êng phè nhá, hÑp, khóc khuûu, cø tíi mïa m-a lµ trµn ngËp do nh÷ng con triÒu lín hoÆc c¸c kú n-íc lò cña s«ng. Nh- vËy lµ thÞ x· H¶i D-¬ng lµ mét lµng lín thêi Nam triÒu vÉn cßn lµ mét lµng lín thêi Ph¸p thuéc, mÆc dÇu tõ n¨m 1902, ®-êng s¾t ®· ®-îc ®Æt qua nèi liÒn hai thµnh phè Hµ Néi vµ H¶i Phßng, thªm cã ®-êng thuéc ®Þa lín sè 4 ®i qua; mÆc dÇu lµ ë gi÷a hai thµnh phè lín Hµ Néi vµ H¶i Phßng, tØnh Êy ®· ®-îc x©y mét së r-îu rÊt lín. Trong khi c¸c tØnh lþ kh¸c dÇn dÇn ®æi míi thµnh nh÷ng ®« thÞ s¹ch sÏ, x©y ®¾p ®Ñp ®Ï xinh x¾n, th× H¶i D-¬ng cø tiÕp tôc sèng khæ së tèi t¨m ë gi÷a nh÷ng hå ao xung quanh chen chóc nhµ tranh th¶m h¹i. Mét vµi phè cã ®-îc x©y ®¾p tèt, nh-ng kh«ng cã b¶n häa, h¬i nh- gÆp sao hay vËy, H¶i D-¬ng v¸ng ®äng lªn ë trong bïn. ThÕ mµ ë trong thµnh phè Êy l¹i cã nhiÒu tiÒn ®Ó x©y ®-îc nh÷ng nhµ g¹ch, tho¸ng m¸t, s¹ch sÏ, tho¶i m¸i. VËy th× cí sao thÞ trÊn Êy l¹i l¹c hËu ®Õn thÕ? Bëi hai lý do sau ®©y: -ViÖc bá c«ng quü hµng tØnh ®i ®· gi¸ng cho thµnh phè mét ®ßn tö th-¬ng. Thùc vËy, kh«ng ph¶i víi mãn tiÒn nhá quü B¾c Kú ®· cho, mµ cã thÓ söa sang ®-îc c¸c phè, x©y ®-îc bê hÌ, lÊp ®-îc hå ao, ®µo ®-îc cèng. L¹i n÷a, nh©n d©n thµnh phè tÊt c¶ lµ th-¬ng gia kiªm c¸c chñ cho vay- cã Ýt ng-êi lµ kh«ng th«i- chØ thÝch ®em tiÒn dµnh dôm ®-îc ®Æt l·i 60% h¬n lµ dïng tiÒn ®Ó x©y nhµ t©n thêi. (1) Xem s¸ch h-íng dÉn cña Madrolle 8
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Còng cÇn ph¶i chÊm døt t×nh c¶nh nµy. Nh-ng kh«ng ph¶i dÔ ë mét ®Þa ph-¬ng tèi kþ víi viÖc ®æi míi. Kh«ng nãi g× lµ ®æi míi n÷a, míi chØ nãi th-êng th-êng lµ thö ®Êu tranh víi c¸c tËp qu¸n thñ cùu th«i, Êy còng lµ muèn ng-êi ta khiÕu n¹i cho cã nót kia! Trong c¸i x· héi An nam Êy, quyÒn lîi chung tiªu ma tr-íc quyÒn lîi riªng. Khæ cho ng-êi nµo t¸o b¹o d¸m ®ông ch¹m tíi hä! Tøc th× ng-êi Êy sÏ kªu ca tõ c¸c ng¶ bay ra chåm vµo m×nh. Ng-êi Êy sÏ bÞ "tÊn c«ng" kh¸c nµo khi v« ý ®Ó ch©n trªn mét tæ kiÕn. §¬n khiÕu tè sÏ m-a lªn ®Çu ng-êi khæ së kia, chØ cã c¸i nhÇm lµ ®Þnh lµm mét c¸i g× ®ã! cßn may lµ nh÷ng ®iÒu th-a kiÖn nÆc danh nä kh«ng tíi lµm hÐo h¾t ng-êi Êy vµ ®-a xuèng dèc! Sù khiÕu n¹i, vu c¸o thËt lµ vÕt th-¬ng ®¸ng sî cho ®Êt nµy! §ã lµ nh÷ng lý do chÝnh nã ®· giam h·m H¶i D-¬ng ë trong ®èng bïn cña c¸c hå ao ®Çy vi trïng dÞch h¹ch nä! C¸i chÕ ®é míi s¾p ®em ¸p dông liÖu cã tÝnh chÊt ®-a thµnh phè Êy ra khái chç m¾c mÝu khã chÞu nä kh«ng? Tr-íc hÕt, mét mÆt chóng ta h·y kª ra c¸c mãn thu cña n¨m 1923 mµ quü B¾c kú ®· thùc hiÖn thuéc c¸c kho¶n thuÕ lo¹i nhá, vµ mÆt kh¸c kª ra c¸c mãn chi mµ quü Êy ®· ®µi thä ®Ó b¶o ®¶m ®êi sèng cho thµnh phè Êy: THU: ThuÕ trùc thu.............................2.435,27 $ ThuÕ xe tay vµ s¸t sinh..............5.544,00 $ ThuÕ vÆt do së CÈm thu................581,00 $ Céng: 8.560,27 $ CHI: Quü B¾c Kú cÊp cho thµnh phè c¸c kho¶ng sau ®©y: TiÒn dïng cho Së c¶nh s¸t.............. 1.624,00 $ TiÒn söa ®-êng s¸..................... 2.000,00 $ 9
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè TiÒn ®Ìn............................... 4.500,00 $ Linh tinh.............................. 300,00 $ Céng: 8.424,00 $ Quü B¾c Kú, Ýt khi thu vÒ ®-îc trªn 200$ cña thµnh phè H¶i D-¬ng. MÆc dÇu gÊp ®«i sè tiÒn ®ã, ng-êi ta cã thÓ nãi ®-îc r»ng nh÷ng sù thÊt thu cña quü B¾c kú lµ ë thÊt thu ë quü thÞ x· tù trÞ, lµ v« nghÜa lý! Nh-ng mµ, nh÷ng sù tæn thÊt Êy, ng-êi ta sÏ biÕt kh«ng sinh s«i ®-îc n÷a. Sù s¾p xÕp míi, tr¸i l¹i, cho phÐp quü B¾c kú yªu cÇu quü thµnh phè H¶i d-¬ng mét sù t-¬ng trî quý b¸u. §ã lµ hoµn c¶nh tµi chÝnh cña thµnh phè H¶i D-¬ng tr-íc n¨m 1924. Chóng ta xem b©y giê kÕt qu¶ tíi møc nµo do nghÞ ®Þnh th¸ng ch¹p 1923 ®-a tíi. Chóng ta sÏ cho nh÷ng con sè chÝnh thøc còng dÔ tr«ng râ xem c¸c nhµ ®-¬ng chøc cÊp trªn cã lý hay kh«ng khi cho thµnh phè quyÒn tù trÞ. II.- Thµnh phè H¶i D-¬ng tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m 1928. Ngµy mång t¸m th¸ng giªng n¨m 1924, nhãm phiªn häp ®Çu tiªn cña Héi ®ång Thµnh phè. ¤ng Monguillot, Thèng sø B¾c kú tíi chñ to¹, chøng tá mèi quan t©m cña ngµi ®Õn quyÒn lîi cña thµnh phè non trÎ nµy. C¸c héi viªn héi ®ång gåm cã:  ¤ng Deville, c«ng sø h-u trÝ,  Carbonnez, Gi¸m ®èc Së R-îu (1-6)(1)  NguyÔn h÷u §¾c, Tæng ®èc h-u trÝ.  Lª V¨n Long, l·nh binh h-u trÝ.  Vanderhaeghe, hiÖn lµ kÕ to¸n toµ sø, lµm th- ký. (1) - Sau c¸c «ng Vollot, Bonnet thay, c¶ hai ®Òu lµ gi¸m ®èc Së R-îu 10
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Quü ®Çu tiªn ®em tr×nh duyÖt héi ®ång, c¶ thu chi lªn tíi 29.865 $. Nh-ng sau ®ã ph¶i trõ ®i:  1)- Phô cÊp vÒ ®Ìn thµnh phè..................... 4.500,00$  2)- Phô cÊp vÒ lÊp hå ao......................... 6.000,00 $ Kho¶n phô cÊp thø hai cã tÝnh chÊt khuyÕn khÝch (coi lµ tÆng vËt cho tæ chøc míi thµnh: nã lµ mãn quµ quü B¾c Kú tÆng quü non trÎ thµnh phè ®Ó gióp ®ì trong nh÷ng b-íc ®Çu).  Thùc thu chØ cã................................ 19.365,00 $  N¨m sau (1925) nguyªn quü lµ................... 41.270,00 $ vµ chØ ®-îc cã mét kho¶ng phô cÊp cho ®Ìn thµnh phè lµ............ 4.500,00 $ th«i.  Quü phô cã..................................... 14.703,00 $ §Õn dù to¸n n¨m 1926, th× thùc lµ mét tiÕn triÓn míi, nguyªn quü lµ 43.275$ vµ quü B¾c kú chØ cÊp cho cã mét kho¶n th«i. Quü thµnh phè tõ n¨m Êy trë ®i, lµ tù lùc c¸nh sinh. Tèt h¬n n÷a, nã kh«ng cÇn quü B¾c kú trî cÊp n÷a, mµ ®· ®Õn l-ît chÝnh quü ®ã ®· cÇu cho c¸c kho¶ng tiÒn kh¸c. Quü phô n¨m 1926 lµ 27.658,09$. Sau ®Õn dù to¸n n¨m 1927 sù tiÕn triÓn cø lªn m·i.  Nguyªn quü lµ............................ 53.730,00$  Quü phô lµ............................... 27.850,07$ N¨m 1928 nguyªn quü sÏ lµ:................. 54.310,00$ Nh- thÕ, chØ trong thêi gian ng¾n 4 n¨m, c¸c kho¶n thu ®· tõ 19.365,00$ lªn 54.310$, t¨ng lªn 34.945$  11
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Thµnh phè H¶i d-¬ng Tãm t¾t quü thÞ x·. N¨m 1924 1925 1926 1927 1928 Thu (Dù trï) C I- Cho thuª ®Êt thÞ x· 100 100 100 50 50 B¸n ®Êt 1.000 4.000 500 200 C II- ThuÕ trùc thu a)- Ng-êi ch©u ©u, ch©u ¸ kh¸c 850 1.150 1.600 1.600 1.700 b)- Ng-êi b¶n xø 3.300 2.800 3.800 4.010 14.480 C III- L·nh tr-ng ThuÕ s¸t sinh 4.000 5.230 5.230 5.280 4.560 ThuÕ chî 3.000 7.000 7.200 10.080 11.040 ThuÕ tµu xe, thuÕ bÕn 200 200 450 400 400 Chç chøa vËt liÖu 20 400 400 350 350 §Êt t¹m chiÕm h÷u 20 100 50 60 60 §Êt chiÕm vÜnh viÔn 700 300 500 500 500 ThuÕ hµng rong 50 50 50 80 80 Xe cé c¸c lo¹i 200 mang vÒ CII Xe tay 1.800 2.500 7.000 CIV- Nh-îng ®Þa, nghÜa ®Þa 20 20 10 10 N-íc vµ ®iÖn 500 8.000 14.180 19.000 20.000 CV- Trî cÊp cña quü B¾c kú 10.000 4.500 C VI- T¹p thu ®-êng B¶n ®å ®Þa chÝnh §Þa chÝnh 3.000 1.000 350 Nhµ thæ Ph¹t chã, ph¹t tiÒn Thu ®ét xuÊt KhÕ -íc th-êng 925 3.700 2.145 1.860 680 12
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè N¨m 1924 1925 1926 1927 1928 C VII- Thu sau dù to¸n C VIII- Thu theo lÖnh Céng: 29.865 41.270 43.275 53.730 54.320 Tãm t¾t quü thÞ x· N¨m 1924 1925 1926 1927 1928 Chi (Dù chi) C I- L-¬ng viªn chøc trong tØnh - Nh©n viªn 480 270 264 264 264 - Dông cô 620 1.020 1.020 1.240 1.040 C II- C¶nh s¸t - Nh©n viªn 2.896 3.184 3.612 3.732 3.096 - Dông cô 260 440 340 650 550 CIII- ThuÕ vô - Nh©n viªn 2.340 1.020 1.020 1.200 1.426 - Dông cô 100 C IV- §Ìn thµnh phè - Nh©n viªn 408 4.080 4.704 5.268 6.090 - Dông cô 3.200 4.600 7.341 16.69 9.146 C V- KiÒu lé, l-¬ng nh©n viªn 840 1.920 2.448 2.448 2.552 - Dông cô 3.710 4.280 4.150 5.550 18.316 - C«ng t¸c míi 10.000 16.500 16.000 12.900 5.000 - Tr-ng thu 740 200 390 500 - TiÒn ký quü bao thÇu 899 1.020 C VI- T¹p chi -Tu bæ dông cô -Phßng ho¶ trî cÊp - Héi hÌ triÓn l·m - Héi chî Hµ néi 13
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè N¨m 1924 1925 1926 1927 1928 - BÊt th-êng chi 4.911 3.270 2.176 3.020 5.310 C VII- Chi sau dù to¸n C VIII- Chi theo lÖnh Céng: 29.865 41.240 43.275 53.310 54.310 Quü phô: N¨m Thu Tµi kho¶n Chi Tµi kho¶n ($) ($) 1924 B¸n c«ng thæ thÞ x· 4.000 LÊp hå ao 4.000 1925 Quü cßn thõa cña n¨m 1924 14.703,5 CIII-L-¬ng nh©n viªn 100 C IV- -nt- 600 - Dông cô 1.600 C V- C«ng t¸c 10.900 C VI- Chi ®ét xuÊt 1.503,5 1926 Quü cßn thõa cña n¨m 1925 27.658,09 C III- L-¬ng nh©n viªn 240 C IV- -nt- 200 - Dông cô 9.100 C V- C«ng t¸c míi 13.407,30 - §uæi nhµ ®Êt 675 C VII- Cßn ph¶i tr¶ 35,75 1927 Quü cßn thõa cña n¨m 1926 27.870,07 C IV- L-¬ng nh©n viªn 568 - Dông cô 3.800 C V- Dông cô 9.844,07 - C«ng t¸c míi 12.500 - Båi th-êng vÒ ®uæi nhµ ®Êt C VI- Chi ®ét xuÊt 875 C VIII- Cßn ph¶i tr¶ 133 150 14
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè ViÖc sö dông hÇu hÕt c¸c quü vµo c«ng t¸c kiÕn thiÕt thµnh phè lµnh m¹nh l«i cuèn mét c¸ch tù ®éng d©n phè x©y dùng nhiÒu nhµ míi. ChØ tõ nay ®Õn mai, thµnh phè H¶i D-¬ng trë thµnh mét c«ng tr-êng réng lín. §©u ®©u còng thÊy nh÷ng lß g¹ch lß v«i, nh÷ng nói c¸t, nh÷ng gç khæng lå, nh÷ng nhµ l¸ mÊt dÇn ®Ó thay thÕ cho nh÷ng nhµ g¹ch nhá, m¸i ngãi cã vÎ ch¶i chuèt, hîp vÖ sinh. Cuèi n¨m 1927, thµnh phè H¶i d-¬ng ®· cã 1.040 nhµ g¹ch, so víi cuèi n¨m 1923 ch-a cã ®-îc 600 chiÕc. Trong bèn n¨m Êy, trªn 500 nãc nhµ 1 tÇng hoÆc 2 tÇng ®· ®-îc x©y dùng, tæng gi¸ trÞ -íc 500.000 ®ång. Gi¸ trÞ nhµ, trong thêi gian ng¾n Êy, ®· t¨ng gÊp 10 lÇn. ¦íc m¬ cña c¸c quan ®Çu tØnh kÕ vÞ nhau tõ tr-íc ®Õn n¨m 1924, ®-îc tr«ng thÊy tØnh H¶i D-¬ng cã d¸ng dÊp mét thµnh phè, trë thµnh sù thËt ®ét ngét chØ b»ng kÕt qu¶ th-êng cña chÕ ®é tù trÞ ®· y cho tØnh Êy. Tíi ngµy mµ d©n phè hiÓu biÕt r»ng thµnh phè cña m×nh ®· thµnh mét khèi cè kÕt, cã mét cuéc ®êi s¹ch sÏ, hä sÏ kh«ng chï trõ g× ®em sö dông mét phÇn tiÒn dµnh dôm ®-îc ®Ó x©y nh÷ng nhµ t©n thêi. Héi ®ång ThÞ x·, tr-íc sù cè g¾ng lín lao cña nh©n d©n, kh«ng thÓ ®øng yªn kh«ng ho¹t ®éng. Nã ®· cã vèn to, nã cã nhiÖm vô dïng vèn ®ã vµo c«ng Ých. LÊp c¸c hå ao. Héi ®ång cè g¾ng ®Çu tiªn vÒ c¸c ao vµ quyÕt ®Þnh lÊp. Êy lµ mét c«ng viÖc l©u dµi, mµ sù khëi c«ng kh«ng thÓ chËm trÔ ®-îc. Ph¶i lÊp 35 ao, chuyÓn vËn ®Õn tèi thiÓu lµ 150.000 th-íc khèi ®Êt. Héi ®ång thùc hiÖn theo kÕ ho¹ch sau ®©y: §Êt sÏ lÊy ë s«ng KÎ SÆt, trªn bê liÒn kÒ do c¸c ®oµn thî ®Êu chuyªn m«n, råi xÕp lªn bê s«ng. Gi¸ 1 th-íc khèi lµ 0$15, sau t¨ng lªn 0$20. 15
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Héi ®ång mua trªn mét c©y sè ®-êng goßng réng 0m60 vµ 24 toa goßng. ViÖc chuyÓn vËn do c¸c ph¹m nh©n lµm. Trong 4 n¨m 1924, 1925, 1936 vµ 1927 ®· ®æ vµo c¸c hå ao ®ã trªn 100. 000 th-íc khèi ®Êt. Khi ng-êi ta nghÜ r»ng c¸c c«ng viÖc Êy chØ cã thÓ lµm ®-îc trong mïa kh«, nghÜa lµ trªn 6 th¸ng, tøc lµ trung b×nh mçi th¸ng ®· cã 6.000 th-íc khèi ®Êt chuyÓn ®Õn. §em so s¸nh b¶n ®« sè 1 vµ sè 2 ®Ýnh kÌm, ng-êi ta cã thÓ tr«ng thÊy sù c¶i ®æi cña thµnh phè H¶i D-¬ng trong 4 n¨m. C¸c ao ®· r¶i r¸c vi trïng dÞch ë gi÷a thµnh phè ®Òu ®-îc lÊp. Con s«ng ®µo « uÕ ch¶y qua thµnh phè, nèi liÒn nh÷ng hµo cña cùu thµnh víi s«ng KÎ SÆt, con s«ng ®µo Êy lµ n¬i ®èc th¸o ra cöa c¸c nhµ vÖ sinh Trung quèc vµ An Nam, lµ n¬i tÝch uÕ kh«ng thÓ t-ëng t-îng ®-îc lµ lß trïng dÞch, kh«ng thÓ h×nh dung ra ®-îc ®· lÊp ph¼ng. Nh÷ng hµo giao th«ng cöa T©y nam vµ §«ng nam cùu thµnh An Nam ®Òu lÊp, vµ ngoµi cïng tr¹i lÝnh khè xanh, næi lªn mét s©n vËn ®éng tuyÖt ®Ñp, nã ®· ph¶i cÇn ®Õn trªn 8.000 tr-íc khèi ®Êt. C¸c hå ao ®· biÕn hÕt, thµnh phè cã nh÷ng kho¶ng ®Êt m«ng mªnh: ®em dïng lµm g×? CÇn cã nh÷ng kho¶ng thu lín ®Ó tiÕp tôc c«ng viÖc, héi ®ång ®em chia l« ®Êt 2 c¸i ao lÊp kh«ng cÇn dïng ®Õn. Ao sè 10 lÊp hÕt 1.500$, b¸n ®-îc 8.435$, l·i ®-îc 6.935$. Ao sè 9 lÊp hÕt 700$ b¸n 3.000$ (l·i ®-îc 2.300$). Cèng r·nh MÆt kh¸c, së R-îu cÇn më réng, th-¬ng thuyÕt víi Héi ®ång thÞ x· ®Ó mua mét ®o¹n hµo giao th«ng cùu thµnh ®· lÊp. ViÖc nh-îng m¹i Êy thi hµnh trong ®iÒu kiÖn sau ®©y: Së R-îu ph¶i tr¶ mãn tiÒn 2.800$ vµ b¾t buéc ph¶i x©y mét hÖ thèng cèng r·nh ®-êng kÝnh 1 m suèt tõ ®-êng thuéc ®Þa ®Õn §Òn Lao, nèi liÒn c¸c hµo thµnh víi s«ng KÎ SÆt. VÒ phÇn thµnh phè th× x©y ®o¹n cèng r·nh tõ ®-êng thuéc ®Þa ra s«ng KÎ SÆt. 16
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Chî Míi: Chî cò Thµnh phè H¶i D-¬ng cã tõ ba chôc n¨m, ë trªn bê s«ng KÎ SÆt, ngay gi÷a phè T©y, ®· ®æ n¸t, kh«ng ®¸p øng ®-îc nhu cÇu cña thµnh phè ngµy mét réng lín; mÆt kh¸c, chî ë vÞ trÝ kh«ng tiÖn lîi. Héi ®ång Thµnh phè quyÕt ®Þnh ph¸ ®i vµ x©y chî míi b»ng xi m¨ng cèt s¾t ë thöa ao sè 16. Cuèi n¨m 1927, chî Míi cã hai qu¸n lín dµi 64 mÐt, réng 10 mÐt vµ mét qu¸n n÷a dµi 32 mÐt réng 10 mÐt, trªn mét diÖn tÝch 1.600 th-íc vu«ng. Chi tiªu hÕt 13.136 $, chØ cßn ph¶i l¸t thÒm qu¸n, tu bæ thªm, r¶i ®¸ s©n trong, trång c©y, x©y gi÷a chî mét ®µi n-íc nhá ®Ó cuèi ngµy röa qu¸n, x©y nhµ vÖ sinh, råi x©y mét bøc t-êng, rµo xi m¨ng cèt s¾t xung quanh, phßng khi tèi ®Õn, l-u manh vµ ¨n mµy khái vµo nÊp n¸nh ë qu¸n. Tr-êng häc: ChÝnh phñ b¶o hé chØ lËp tr-êng cho nam n÷ häc sinh ë trong nh÷ng nhµ cò tåi, m¸i n¸t, t-êng long lµ n¬i tr-íc kia qu©n ®éi ®ãng. Nh÷ng tr-êng nh- thÕ thËt kh«ng xøng víi thµnh phè H¶i D-¬ng. Héi ®ång thµnh phè xin nh-îng nh÷ng nhµ ®æ n¸t Êy vµ b·i ®Êt xung quanh, cam kÕt x©y b»ng tiÒn cña thµnh phè mét tr-êng häc cã 6 líp theo mÉu tèi t©n. §Ò nghÞ ®-îc duyÖt y, ®Êt cña tr-êng chia thµnh tõng l« vµ b¸n ®Êu gi¸ ®-îc 4.682 $. §ång thêi thµnh phè còng x©y tr-êng míi trªn nÒn ao lÊp sè 4. Lóc Êy quü B¾c kú l¹i cho mét b·i ®Êt trÞ gi¸ 4.682 $ (t«i miÔn nãi cã c¶ nhµ, v× nhµ Êy sÏ ph¶i dì ®i) vµ thµnh phè th× tr¶ l¹i cho quü B¾c Kú mét b·i ®Êt ®¸ng gi¸ 5.000 $ vµ mét tr-êng míi vÞ trÝ tèt, xung quanh cã t-êng trªn cã hµng rµo b»ng xi m¨ng cèt s¾t trÞ gi¸ 9.750 $. ChØ mét thÝ dô nµy ®· chøng tá r»ng quü thµnh phè ®· gióp ®ì cho quü B¾c Kú. Ta chØ nªn nãi ®Ó mµ nhí lµ thµnh phè ®· chi tiªu cho viÖc häc tíi 3.000 $. 17
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè C©u l¹c bé míi: Nh÷ng ng-êi Ph¸p ë H¶i D-¬ng lµ tÇng líp ®i khÈn thuéc ®Þa hay c«ng chøc, chØ cã mét c©u l¹c bé rÊt xoµng, ®· cã tªn gäi lµ "ma quû" ë ngay gi÷a phè ng-êi Nam. C©u l¹c bé lµ mét nhµ nhá An Nam, chËt hÑp, tèi t¨m, chØ cã mét gian tÇng d-íi, vµ mét gian n÷a trªn g¸c. Ng-êi ta dù ®Þnh x©y mét c©u l¹c bé míi. Héi ®ång thÞ x· chuÈn cÊp cho Héi 3.000 $ vµ nh-îng cho miÕng ®Êt chî cò víi nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo ®ã. ¤ng Thèng s-, Së R-îu, Së m¸y ®Ìn §«ng D-¬ng, c¸c «ng Paquin, Jaspar, Boittard, hiÖu Sauvage, c¸c «ng Verneuil vµ Gravereaud, Lageat, Denis frÌres, Vernet, së Xi m¨ng H¶i Phßng quyªn cho nh÷ng mãn tiÒn lín gÇn 1.800 $. Do ®ã x©y ®-îc c©u l¹c bé míi, cã thÓ coi lµ mét c©u l¹c bé ®Ñp nhÊt B¾c kú, kh«ng kÓ Hµ Néi vµ H¶i Phßng. Xinh x¾n, m¸t mÎ, cã 8 qu¹t trÇn, ®Ìn b¾c lÞch sù, chÝnh diÖn quay h-íng Nam, thuËn giã, ë gi÷a mét c¸i v-ên cã bån hoa trang ®iÓm, cã mét s©n quÇn vît rÊt ®Ñp. C©u l¹c bé míi lµ n¬i rÊt tiÖn nghi cho nh÷ng ng-êi Ph¸p ë H¶i d-¬ng. Héi ®ång thµnh phè cã bæn phËn gióp c¶ nh÷ng ng-êi An Nam n÷a. Héi ®oµn cÊp cho liªn ®oµn thÓ thao ng-êi An Nam mét mãn trî cÊp, l¹i gióp nh÷ng ph-¬ng tiÖn dÔ dµng ®Ó x©y mét s©n quÇn vît; Héi ®ång sÏ cßn gióp thªm n÷a- t«i ch¾c thÕ- ®Ó x©y mét c©u l¹c bé An Nam. ViÖc nµy míi lµ dù kiÕn khi t«i ®æi ®i. Së m¸y ®Ìn Thµnh phè H¶i d-¬ng ®æi míi, khong thÓ chÞu th¾p ®Ìn dÇu. CÇn cã ®Ìn ®iÖn, nh-ng ph¶i bá vµo ®ã 80.000 $; nh- thÕ sÏ qu¸ nÆng cho ng©n quü. Thµnh phè kªu gäi quü B¾c kú gióp ®ì. quü nµy chÞu tr¶ tiÒn ®Æt m¸y, råi ®Ó cho thµnh phè nhµ m¸y cïng hÖ thèng ®iÖn; Tõ nay trë ®i, thµnh phè cã nhiÖm vô g¸nh v¸c chi phÝ vÒ tiÒn ®iÖn vµ t-¬ng lai, khi cÇn më réng hÖ thèng d©y ®-êng. quü B¾c kú c¾t kh«ng cÊp hµng n¨m cho 4.500 $ tiÒn ®iÖn n÷a, nh- thÕ mãn tiÒn bá ra còng ph¶i lµ non hai m-¬i n¨m míi thu vÒ ®-îc. 18
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè Thµnh phè ®· khai th¸c ®-îc ë nhµ m¸y ®iÖn mét nguån thu tèt vµ cã thÓ mua mét c¸ch dÔ dµng mét chiÕc m¸y thø ba hiÖu Winterthur ch¹y h¬i gaz pauvre (khÝ hiÕm) b»ng mãn tiÒn 150.000 quan tiÒn. Nh÷ng ®å biÓu trong tËp phô b¶n kÌm, ®©y cho biÕt c¸c ®iÒu vÒ sù tiÕn triÓn cña Nhµ m¸y ®· ®-îc kh¸nh thµnh th¸ng 4/1925 cã «ng Krautheimer lóc Êy lµ quyÒn Thèng sø vÒ chñ to¹. MÆc dï vô n-íc lôt ghª gím n¨m 1924 vµ 1926 ®· biÕn thµnh phè vµ 4/5 diÖn tÝch toµn tØnh thµnh mét biÓn c¶, mµ trong h¬n hai th¸ng sè ng-êi dïng ®iÖn cø t¨ng. Cuèi n¨m 1927 lµ 1.700 $. Ch¾c h¼n sang n¨m 1928 kho¶n thu cßn cao h¬n n÷a. III.- T-¬ng lai cña thµnh phè H¶i d-¬ng. §ã lµ nh÷ng viÖc ®· lµm. B©y giê h·y xem cßn nh÷ng viÖc g× n÷a. C¸c ao ®· lÊp mµ ®Õn nay cßn ®Ó hoang ph¶i dïng ®Ó x©y mét tr-êng míi vµ hai toµ nhµ n÷a: mét lµ nhµ N«ng phè Ng©n hµng, mét n÷a lµ Ty §¨ng ký thæ tr¹ch, theo dù kiÕn nh- sau: Ven ®-êng thuéc ®Þa, trªn ao lÊp sè 1 vµ sè 3, trong vµi n¨m sÏ x©y dùng tr-êng nam tiÓu häc míi tèi ®a lµ ba chiÕc, vµ nÕu quü B¾c Kú cã muèn gióp ®ì vÒ tµi chÝnh, th× thªm nhµ ë míi cña thanh tra c¸c tr-êng tØnh n÷a. Tr-íc mÆt, trªn ao lÊp sè 28 hai vµ sè 2, vµ trªn c¸c b·i ®Êt thÊp xung quanh ®ang lÊp c¸ch nhau b»ng mét phè réng cã trång c©y vµ cã c¸c b¹t trång hoa trang trÝ, trong vµi n¨m, ng-êi ta cã triÓn väng ng¾m nghÝa nh÷ng nhµ dïng cho viÖc ®¨ng ký thæ tr¹ch vµ nhµ N«ng phè Ng©n hµng míi thµnh lËp. Hai c«ng së cÇn ë liÒn nhau, lý do ®Ó nhµ n«ng phè ng©n hµng kiÓm so¸t mau chãng ®-îc nh÷ng v¨n tù cña c¸c ng-êi vay. Nöa ®Çu th¸ng ch¹p, nhµ N«ng phè ®· më cöa. Mét th¸ng sau, ®· bá ra trªn 4.000 $ cho hµng tr¨m tiÓu n«ng vay. c¬ quan nµy kh«ng thÓ kh«ng thµnh c«ng vµ dï n¨m tèt hay xÊu, cã thÓ dù cho vay tãi 50.000$. T«i ®· sung nhiÖm n¨m n¨m ë tØnh nµy, t«i tin lµ t«i biÕt s©u tØnh Êy. Ng-êi n«ng d©n rÊt cÇn nhiÒu tiÒn, ph¶i ch¨ng l¹i lµ chØ t¨ng c-êng cho ph-¬ng tiÖn t-íi 19
Th- viÖn H¶i D-¬ng chÕ b¶n- Th¸ng 7/1998 (Theo b¶n ®¸nh m¸y ) H¶i D-¬ng tiÕn triÓn cña thµnh phè nh÷ng ruéng qu¸ cao cña hä hay sao ? NÕu nh÷ng c«ng viÖc ®ang nghiªn cøu trong c¸c huyÖn B×nh Giang (KÎ SÆt), Cµm Giµng, Gia Léc mµ thùc hiÖn ®-îc, ng-êi n«ng d©n xÏ ®-îc l·i qu¸ hai. Nhµ N«ng phè Ng©n hµng cã nhiÖm vô gióp ®ì c¸c lµng lóc nµy , vµ cã nh- thÕ míi chøng tá sù lîi Ých cña c¬ quan Êy. Trong nhµ dµnh cho viÖc ®¨ng ký thæ tr¹ch, ng-êi ta kh«ng nh÷ng chØ tËp trung nh÷ng b¶n ®å gi¶i thöa cña thµnh phè H¶i d-¬ng do Së §Þa chÝnh lËp, mµ tÊt c¶ b¶n ®å gi¶i thöa cña c¸c lµng trong tØnh lËp theo kÕ ho¹ch cña t«i, lµ kÕ ho¹ch mµ quan thèng sø Robin cho ¸p dông, sau khi ®· thÊy t¹i chç kÕt qu¶ tr-íc m¾t trong c¸c tØnh miÒn ®ång b»ng. Nhµ nµy cã thÓ x©y ngay b©y giê do tiÒn cña quü B¾c kú ®µi thä vµ quü thµnh phè H¶i D-¬ng cïng c¸c quü hµng x· gióp thªm. Së R-îu muèn thay bøc t-êng bao quanh nghiªm nghÞ vµ buån b· b»ng mét hµng dËu s¾t to vµ ë chÝnh diÖn së trång b¹t hoa ®Ó trang trÝ. Mét ngµy gÇn ®©y, ë ®ã sÏ thµnh mét phè lín t©n thêi s¹ch sÏ, ®Ñp. Muèn ®¹t môc ®Ých Êy, ta cÇn ph¶i bÒn chÝ vµ cã nhiÒu tin t-ëng vµo t-¬ng lai. Theo ®uæi sù nghiÖp thÈm mü. Thµnh phè khi ®· lÊp ®-îc nh÷ng kho¶nh ®Êt gi÷a bÖnh viÖn víi tr-êng häc hiÖn thêi, sÏ cho phÐp quü B¾c Kú x©y dùng bÖnh viÖn lín hµng tØnh nh- ®· dù kiÕn. BÖnh viÖn hiÖn thêi sÏ thµnh n¬i an d-ìng cña nh÷ng ng-êi giµ l·o vµ nh÷ng ng-êi nghÌo ®ãi; tr-êng häc sÏ ®æi lµm nhµ Hé sinh. Chóng ta sÏ cã ë ®Êy mét c«ng tr×nh lín lao rÊt ®-îc t¸n thµnh, xøng ®¸ng víi tØnh H¶i D-¬ng, mét trong nh÷ng tØnh giµu cã nhÊt ë B¾c kú (xem b¶n ®å ®Ýnh kÌm). Sau t«i muèn b¸o c¸o ngay ®©y r»ng thÞ x· míi më mét nhµ cÇm ®å. Dù kiÕn nµy n»m ngñ trong c¸c b×a hå s¬ ®Çy bôi bÆm. Míi lät lßng ra ®· bÞ ng¹t, xong t«i kh«ng tin lµ chÕt h¼n. Nhµ cÇm ®å lµ mét nhµ cÇn ph¶i lËp sím h¬n c¶. Mét c«ng chøc cao cÊp, 2 n¨m gÇn ®©y l¹i ch¼ng nãi lµ nhµ Êy cÇn ph¶i cã ë c¸c tØnh lþ hay sao? Nã mang lîi Ých hay kh«ng lîi Ých g× cho quü B¾c kú, ®iÒu ®ã còng kh«ng quan träng. §iÓm chÝnh lµ gióp ®-îc nh÷ng ng-êi cïng khæ. T«i ®· thÊy tØnh H¶i D-¬ng tµn ph¸ bëi hai mïa n-íc lôt: n¨m 1924 vµ ghª gím h¬n n÷a lµ n¨m 1926. T«i ®· tr«ng thÊy lò l-ît nh÷ng ng-êi n«ng d©n ®em b¸n víi gi¸ rÎ m¹t nh÷ng nåi ®ång, c©u 20