Tư tưởng triết học về nhà nước của Aristotle trong tác phẩm “Chính trị luận”

T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc cña Aristotle<br /> trong t¸c phÈm “ChÝnh trÞ luËn”<br /> <br /> NguyÔn ThÞ Thanh HuyÒn(*)<br /> <br /> T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc ®−îc Aristotle viÕt chñ yÕu trong t¸c<br /> phÈm “ChÝnh trÞ luËn”. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm vÒ b¶n chÊt con<br /> ng−êi, Aristotle tËp trung luËn gi¶i vÒ sù ra ®êi, b¶n chÊt, chÝnh<br /> s¸ch cña nhµ n−íc. Vµ trªn c¬ së kh¶o cøu nh÷ng m« h×nh nhµ<br /> n−íc trªn lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, «ng luËn gi¶i vÒ m« h×nh nhµ n−íc<br /> lý t−ëng, ®iÒu kiÖn vµ biÖn ph¸p thùc hiÖn nã. T− t−ëng triÕt häc vÒ<br /> nhµ n−íc cña Aristotle mÆc dï so víi ngµy nay cßn nh÷ng h¹n chÕ<br /> nhÊt ®Þnh nh−ng lµ sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn,<br /> gi÷a ch©n lý vµ cuéc sèng, ®ã lµ ®iÒu Ýt ai cã thÓ cã ®−îc. Néi dung<br /> bµi viÕt gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng t− t−ëng nªu trªn cña<br /> Aristotle qua t¸c phÈm nµy.<br /> <br /> <br /> <br /> A ristotle (384-322 TCN.) ®−îc ®¸nh<br /> gi¸ lµ bé ãc b¸ch khoa nhÊt trong sè<br /> c¸c triÕt gia Hy L¹p cæ ®¹i. C«ng tr×nh<br /> ®ång ®Ó ®i ®Õn quan niÖm tæng thÓ vÒ sù<br /> ra ®êi vµ b¶n chÊt cña nhµ n−íc. Trªn c¬<br /> së kh¶o cøu nh÷ng m« h×nh nhµ n−íc<br /> nghiªn cøu cña «ng bao qu¸t nh÷ng lÜnh trªn thùc tÕ vµ lý thuyÕt, Aristotle ®−a<br /> vùc tri thøc réng lín, nhiÒu t¸c phÈm ra c¸c h×nh thøc nhµ n−íc vµ m« h×nh<br /> cña «ng hiÖn ®ang ®−îc ®Æc biÖt nghiªn nhµ n−íc lý t−ëng cïng biÖn ph¸p thùc<br /> cøu t¹i nhiÒu tr−êng ®¹i häc trªn thÕ hiÖn nã.<br /> giíi, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn t¸c phÈm MÆc dï t− t−ëng vÒ nhµ n−íc cña<br /> ChÝnh trÞ luËn(*). Nh÷ng t− t−ëng triÕt c¸c triÕt gia cæ ®¹i ch−a ph¶i lµ vÒ nhµ<br /> häc vÒ nhµ n−íc ®−îc Aristotle viÕt chñ n−íc hiÖn ®¹i nh− ngµy nay, nh−ng<br /> yÕu trong t¸c phÈm nµy. T¸c phÈm bao nh÷ng t− t−ëng ®ã lµ tiÒn ®Ò cho quan<br /> gåm 8 quyÓn, trong ®ã Aristotle tr×nh niÖm vÒ nhµ n−íc hiÖn ®¹i sau nµy. (*)<br /> bµy quan niÖm vÒ c¸c thµnh tè cña nhµ<br /> 1. VÒ sù ra ®êi vµ b¶n chÊt cña nhµ n−íc<br /> n−íc (polis) nh− c¸ nh©n, gia ®×nh, céng<br /> TriÕt häc chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc häc<br /> (*)<br /> ChÝnh trÞ luËn ®−îc Aristotle viÕt vµo kho¶ng ®−îc quan niÖm lµ c¸c khoa häc thùc<br /> n¨m 350 TCN., ®−îc dÞch gi¶ N«ng Duy Tr−êng tiÔn, v× vËy Aristotle kh«ng tr×nh bµy lý<br /> dÞch sang tiÕng ViÖt dùa theo b¶n dÞch tiÕng Anh thuyÕt t− biÖn vÒ nhµ n−íc, mµ trªn c¬<br /> cña Benjamin Jowelt (toµn v¨n ®äc t¹i trang<br /> http://classics.mit.edu/Aristotle/politics.html).<br /> B¶n dÞch ®−îc Nxb. ThÕ giíi xuÊt b¶n vµ ph¸t<br /> hµnh n¨m 2013. C¸c trÝch dÉn trong bµi ®−îc t¸c TS., Tr−êng §¹i häc KHXH&NV, §¹i häc Quèc<br /> (*)<br /> <br /> gi¶ lÊy theo Ên phÈm nµy. gia Hµ Néi.<br /> T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc… 25<br /> <br /> së kh¶o cøu nh÷ng h×nh thøc nhµ n−íc ®Ých chø kh«ng ph¶i cho nhiÒu môc<br /> ®· tån t¹i trªn thùc tÕ vµ mét sè m« ®Ých” (tr.44). Môc ®Ých trong ®êi cña mçi<br /> h×nh lý thuyÕt cña c¸c bËc tiÒn bèi ®Ó con ng−êi lµ thùc hiÖn ®Çy ®ñ b¶n chÊt<br /> ®−a ra quan niÖm vÒ nhµ n−íc. Ph−¬ng cña m×nh ®Ó tr−ëng thµnh vµ h−ëng thô<br /> ph¸p chñ yÕu ®−îc «ng dïng trong h¹nh phóc. §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, c¸<br /> nghiªn cøu triÕt häc chÝnh trÞ lµ ph−¬ng nh©n ph¶i trë thµnh mét thµnh viªn cña<br /> ph¸p ph©n tÝch (quy n¹p) ®i tõ viÖc xem x· héi. H¹nh phóc vµ sù viªn m·n<br /> xÐt c¸c phÇn tö cÊu thµnh nhµ n−íc ®Õn kh«ng thÓ t×m thÊy n¬i nh÷ng c¸ thÓ<br /> nghiªn cøu tæng thÓ vÒ nhµ n−íc. sèng c¸ch ly.<br /> Theo Aristotle, xÐt vÒ b¶n chÊt, con Theo ®ã, nhµ n−íc ®−îc h×nh thµnh<br /> ng−êi bÈm sinh ®· lµ mét ®éng vËt b»ng con ®−êng tù nhiªn, lµ kÕt qu¶<br /> chÝnh trÞ, c¸ nh©n kh«ng thÓ cã mét cuèi cïng cña mäi x· héi. “Ta gäi lµ tù<br /> cuéc sèng lµnh m¹nh vµ tèt ®Ñp bªn nhiªn khi mét sù vËt ®−îc ph¸t triÓn<br /> ngoµi x· héi, ®êi sèng c« ®éc ®i ng−îc l¹i ®Çy ®ñ tíi d¹ng cuèi cïng cña nã... Ngoµi<br /> víi b¶n chÊt vµ lîi Ých cña con ng−êi. ra, kÕt qu¶ cuèi cïng cña mét vËt lµ c¸i<br /> Theo ®ã, con ng−êi ngay tõ khi sinh ra tèt nhÊt, vµ ®¹t ®Õn tù tóc lµ kÕt qu¶<br /> ®· thuéc mét céng ®ång nhÊt ®Þnh vµ cuèi cïng [cña mét nhµ n−íc (polis)] vµ<br /> nhµ n−íc lµ céng ®ång cao nhÊt bao lµ c¸i tèt nhÊt” (tr.46). Nhµ n−íc hiÓn<br /> trïm tÊt c¶ c¸c céng ®ång h−íng tíi c¸i nhiªn n»m trong nã nh÷ng vËt hiÖn h÷u<br /> tèt ë møc ®é cao nhÊt: “Mçi mét nhµ tù nhiªn vµ con ng−êi lµ mét ®éng vËt<br /> n−íc lµ mét h×nh thøc quÇn tô nµo ®ã mµ do b¶n tÝnh tù nhiªn ph¶i sèng trong<br /> cña con ng−êi - mét céng ®ång, vµ mçi mét nhµ n−íc. Con ng−êi lµ mét sinh vËt<br /> céng ®ång ®−îc thiÕt lËp nh»m ®¹t tíi chÝnh trÞ cao h¬n c¸c loµi sèng bÇy ®µn<br /> mét c¸i tèt nµo ®ã; v× ho¹t ®éng cña con kh¸c, v× con ng−êi lµ sinh vËt duy nhÊt<br /> ng−êi lu«n lu«n nh»m ®−îc c¸i mµ nã ®−îc ban cho tiÕng nãi. Ng«n ng÷ lµ lý<br /> nghÜ lµ tèt” (tr.42). lÏ thuyÕt phôc nhÊt kh¼ng ®Þnh con<br /> ng−êi vÒ b¶n tÝnh tù nhiªn ph¶i tån t¹i<br /> Nh− vËy, tiÕp nèi ®¹o ®øc häc, triÕt<br /> trong x· héi: “Ng«n ng÷ cña con ng−êi<br /> häc chÝnh trÞ cña Aristotle lµ sù tiÕp tôc<br /> dïng ®Ó chØ ra ®iÒu lîi, ®iÒu h¹i, vµ còng<br /> hoµn thiÖn cuéc sèng h¹nh phóc cho con<br /> t−¬ng tù nh− thÕ ®iÒu g× lµ c«ng chÝnh vµ<br /> ng−êi. Nhµ n−íc ra ®êi ®Ó nh»m ®¹t<br /> thÕ nµo lµ bÊt c«ng. §Æc biÖt h¬n n÷a,<br /> ®−îc nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp nhÊt cho cuéc<br /> chØ con ng−êi míi cã ®−îc ý thøc vÒ thiÖn<br /> sèng cña con ng−êi. Môc tiªu thùc sù<br /> vµ ¸c, vÒ c«ng b»ng vµ bÊt c«ng, vµ vÒ<br /> cña chÝnh quyÒn lµ lµm sao cho tÊt c¶<br /> c¸c ®øc tÝnh kh¸c n÷a. Sù phèi hîp cña<br /> c«ng d©n cña nã cã thÓ sèng mét cuéc<br /> c¸c sinh vËt cã ý thøc nµy t¹o nªn gia<br /> sèng trän vÑn vµ h¹nh phóc.<br /> ®×nh vµ nhµ n−íc” (tr.47). Con ng−êi chØ<br /> Aristotle muèn gi¶i thÝch mäi vÊn cã thÓ lµ mét ®éng vËt tèt ®Ñp nhÊt khi<br /> ®Ò vÒ con ng−êi vµ x· héi theo môc ®Ých sèng trong céng ®ång, nÕu bÞ t¸ch ly khái<br /> cña tù nhiªn: “Thiªn nhiªn ph©n biÖt râ luËt ph¸p vµ c«ng chÝnh th× sÏ trë thµnh<br /> rµng sù kh¸c nhau gi÷a phô n÷ vµ n« mét ®éng vËt xÊu xa nhÊt. Sù c«ng<br /> lÖ,...; thiªn nhiªn t¹o ra mçi vËt cho mét chÝnh thuéc vÒ nhµ n−íc, v× c«ng chÝnh -<br /> môc ®Ých, vµ mçi dông cô sÏ ®−îc t¹o sù ph©n biÖt thÕ nµo lµ c«ng b»ng, lµ lÏ<br /> thµnh tèt nhÊt ®Ó sö dông cho mét môc ph¶i - lµ trËt tù cña mét x· héi chÝnh trÞ<br /> 26 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014<br /> <br /> <br /> (tr.48). Ng«n ng÷ lµ ph−¬ng tiÖn thÓ c¸c c¸ nh©n, gia ®×nh vµ c¸c céng ®ång<br /> hiÖn môc ®Ých ®êi sèng ®øc h¹nh cña lµng x·.<br /> nhµ n−íc theo ch©n lý vµ gi¸ trÞ.<br /> Theo Aristotle, nhµ n−íc lµ mét<br /> XÐt theo thø tù thêi gian th× c¸ céng ®ång d©n c− vµ c¸c c«ng d©n nhµ<br /> nh©n vµ gia ®×nh hiÖn h÷u tr−íc nhµ n−íc tham dù vµo chÝnh phñ vµ tßa ¸n lµ<br /> n−íc. Gia ®×nh lµ hÖ qu¶ ®Çu tiªn cña nh÷ng ng−êi tù do. Ph−¬ng thøc tån t¹i<br /> quan hÖ gi÷a nam vµ n÷, chñ nh©n vµ thùc sù cña nhµ n−íc lµ ®¶m b¶o cuéc<br /> n« lÖ. NhiÒu gia ®×nh quÇn tô l¹i mµ sèng cña c¸c thµnh viªn, gia ®×nh vµ<br /> thµnh x· héi ®Çu tiªn - lµng m¹c. Lµng céng ®ång c¶ vÒ kh«ng gian vµ thêi gian.<br /> m¹c ®−îc thµnh lËp nh»m môc tiªu cung §ã lµ nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh nhµ n−íc,<br /> cÊp c¸c nhu cÇu hµng ngµy cho con lµm cho nhµ n−íc thµnh hiÖn thùc, ®ång<br /> ng−êi. Vµ “nhiÒu lµng m¹c liªn kÕt l¹i víi thêi chóng còng chØ lµ chóng khi c¶ c¸i<br /> nhau thµnh mét céng ®ång duy nhÊt vµ chØnh thÓ nhµ n−íc tån t¹i. Thñ tiªu c¸<br /> toµn vÑn, mét céng ®ång ®ñ lín ®Ó cã thÓ nh©n, gia ®×nh, céng ®ång hay ®¸nh gi¸<br /> tù tóc ®−îc, th× mét nhµ n−íc ®−îc khai chóng v« nghÜa th× còng lµm cho nhµ<br /> sinh tõ nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña ®êi n−íc tiªu vong hay mÊt tÝnh hiÖn thùc.<br /> sèng, vµ tiÕp tôc tån t¹i cho mét ®êi Nh− vËy, gi÷a nhµ n−íc vµ c¸c yÕu tè<br /> sèng tèt ®Ñp” (tr.46). cÊu thµnh cã mèi quan hÖ chÆt chÏ vµ<br /> ¶nh h−ëng lÉn nhau. Trong quan niÖm<br /> XÐt theo thø tù tù nhiªn, hay vÒ<br /> triÕt häc vÒ nhµ n−íc, Aristotle ®· g¾n<br /> ph−¬ng diÖn b¶n thÓ luËn, nhµ n−íc l¹i<br /> kÕt c¸i chØnh thÓ víi c¸i bé phËn, céng<br /> hiÖn h÷u tr−íc c¸ nh©n vµ gia ®×nh v×<br /> ®ång vµ c¸ nh©n, c¸i nµy lµ tiÒn ®Ò cho<br /> “c¸i tæng thÓ lu«n nhÊt thiÕt ph¶i hiÖn<br /> c¸i kia, g¾n liÒn víi c¸i kia nh− nh÷ng<br /> h÷u tr−íc c¸ thÓ”. Vµ mäi c¸ nh©n<br /> kh¸i niÖm t−¬ng quan lÉn nhau.<br /> kh«ng thÓ nµo tù tóc ®−îc khi sèng c«<br /> lËp, v× mäi c¸ nh©n lµ v« vµn c¸c c¸ thÓ TÝnh hiÖn thùc cña nhµ n−íc ®−îc<br /> cïng lÖ thuéc vµo c¸i tæng thÓ, lµ c¸i mµ Aristotle ®Æt trong céng ®ång c¸c c«ng<br /> chØ cã nã míi ®em l¹i sù tù tóc cho tÊt d©n, vµ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a chóng<br /> c¶. Khi xem xÐt ë gãc ®é b¶n chÊt vµ ý nh− chØnh thÓ thèng nhÊt c¶ hai ph−¬ng<br /> nghÜa cña nhµ n−íc, ta thÊy nhµ n−íc diÖn chø kh«ng ph¶i mét chiÒu. XÐt vÒ<br /> kh«ng ph¶i ë ®iÓm kÕt thóc, mµ ë ®iÓm ph−¬ng diÖn thùc tiÔn th× lý luËn vÒ b¶n<br /> khëi ®Çu cña mét sù ph¸t triÓn. Con chÊt nhµ n−íc cña «ng lµ tiÒn ®Ò ®Ó c¸c<br /> ng−êi tù liªn kÕt l¹i víi nhau kh«ng c«ng d©n tù do tr−ëng thµnh vÒ nh©n<br /> ph¶i xuÊt ph¸t tõ mong muèn cña hä ®Ó c¸ch mµ kh«ng r¬i vµo chñ nghÜa c¸<br /> dÉn ®Õn x©y dùng nhµ n−íc nh©n t¹o, nh©n. Tõ gãc ®é nµy, Aristotle phª ph¸n<br /> mµ xuÊt ph¸t tõ viÖc nh©n lo¹i tu©n thñ m« h×nh nhµ n−íc céng ®ång cña Platon<br /> mét quy tr×nh c¬ b¶n cña b¶n chÊt con - TriÕt gia Hy L¹p vµ lµ thÇy cña<br /> ng−êi. Tõ trong cÊu tróc cña tån t¹i Aristotle. Platon chñ tr−¬ng mét m«<br /> ng−êi, c¶ sù tån t¹i d−íi h×nh thøc c¸ h×nh nhµ n−íc céng ®ång trong ®ã tµi<br /> thÓ, hay gia ®×nh, con ng−êi theo b¶n s¶n vµ phô n÷ ®Òu lµ së h÷u chung cña<br /> tÝnh tù nhiªn h−íng tíi thiÕt lËp nhµ quèc gia. Trong nhµ n−íc ®ã con ng−êi<br /> n−íc. ý niÖm nhµ n−íc ®· quy ®Þnh cÇn ph¶i sèng hÕt m×nh cho nhµ n−íc<br /> ngay tõ ®Çu qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chø nhµ n−íc kh«ng v× con ng−êi.<br /> T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc… 27<br /> <br /> Aristotle th× cho r»ng, mét m« h×nh “§Ó xøng ®¸ng ®−îc gäi lµ mét n−íc th×<br /> quèc gia cµng ®ång nhÊt th× kh«ng cßn n−íc ®ã ph¶i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn ®¹o<br /> lµ quèc gia n÷a, v× “b¶n chÊt cña mét ®øc”, cßn luËt ph¸p “theo nh− ®óng<br /> quèc gia lµ ®a nguyªn, sù kÕt hîp cña nghÜa cña nã lµ nh÷ng quy luËt cuéc<br /> nhiÒu phÇn tö kh¸c nhau” (tr.85). Mét sèng ®Ó d©n trë thµnh ng−êi tèt vµ c«ng<br /> quèc gia cã ®−îc sù thÞnh v−îng lµ nhê chÝnh” (tr.172).<br /> sù ®ãng gãp cña mçi phÇn tö trong quèc<br /> gia ®ã, t−¬ng øng víi nh÷ng g× hä nhËn Víi quan ®iÓm chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i<br /> ®−îc tõ quèc gia. Gi¶ thuyÕt r»ng, møc kh«ng cho phÐp duy tr× chÝnh s¸ch b¹o<br /> ®é tù tóc cµng cao, cao chõng nµo, th× lùc, Aristotle nhÊn m¹nh “mét n−íc<br /> cµng tèt cho sù tån t¹i cña quèc gia, kh«ng thÓ ®−îc xem lµ h¹nh phóc, vµ<br /> chõng Êy; ®iÒu ®ã t−¬ng tù víi viÖc quèc nhµ lËp ph¸p kh«ng thÓ ®−îc ca tông v×<br /> gia cµng ®a nguyªn chõng nµo th× cµng ®· huÊn luyÖn d©n chóng cña m×nh ®i<br /> tèt chõng Êy. “Nhµ n−íc..., lµ mét thùc chinh phôc vµ thèng trÞ nh÷ng n−íc l©n<br /> thÓ ®a d¹ng, vµ chØ nªn ®−îc thèng nhÊt bang; ®ã lµ mét ®iÒu cùc xÊu” (tr.396).<br /> thµnh mét céng ®ång b»ng gi¸o dôc” Kh«ng cã nguyªn t¾c nµo còng nh− luËt<br /> (tr.97). Bªn c¹nh ®ã, Aristotle còng lÖ nµo ®Æt viÖc tranh quyÒn ®o¹t lîi lµm<br /> ph¶n ®èi quan niÖm cña Platon khi ®ßi môc tiªu l¹i cã thÓ ®−îc xem lµ h÷u Ých<br /> hái tÇng líp cai trÞ ph¶i hy sinh quyÒn hay chÝnh ®¸ng, dï ®ã lµ c¸ nh©n hay<br /> lîi c¸ nh©n cho h¹nh phóc cña c¶ céng quèc gia. Trªn c¬ së nh− vËy, Aristotle<br /> ®ång. Lµm nh− vËy lµ ®· t−íc bá quyÒn ®· ®óng khi ph¶n ®èi chÝnh s¸ch b¹o<br /> h−ëng h¹nh phóc b»ng nhau cña giíi lùc. ¤ng cho r»ng, “nhµ lËp ph¸p nªn<br /> cai trÞ, khi ®ßi hái hä ph¶i nh¾m tíi h−íng nh÷ng ho¹t ®éng vµ ph−¬ng tiÖn<br /> h¹nh phóc cña c¶ n−íc, ch©n lý thËt cña nhµ n−íc vµo viÖc thiÕt lËp hßa b×nh<br /> gi¶n dÞ vµ hiÓn nhiªn lµ “nÕu ng−êi cai vµ ®êi sèng th− nhµn cho d©n chóng”<br /> trÞ kh«ng sung s−íng th× ai lµ kÎ ®−îc (tr.397). §êi sèng cña con ng−êi cã hai<br /> sung s−íng?” (tr.101). phÇn: c«ng viÖc vµ th− nhµn; chiÕn<br /> tranh vµ hßa b×nh. Ng−êi d©n sèng ë<br /> Quan niÖm trªn ®©y thÓ hiÖn gi¸ trÞ n−íc ®ã ph¶i cã kh¶ n¨ng sèng mét ®êi<br /> nh©n v¨n s©u s¾c trong quan niÖm triÕt sèng tÝch cùc, vµ chiÕn ®Êu khi cã chiÕn<br /> häc vÒ nhµ n−íc cña Aristotle, theo ®ã tranh, nh−ng l¹i cµng ph¶i cã kh¶ n¨ng<br /> c¸ thÓ vµ gia ®×nh lµ nh÷ng hiÖn tån sèng th− nhµn trong thêi b×nh.<br /> ®Çu tiªn kh«ng thÓ bÞ hy sinh cho mét ý<br /> niÖm vèn kh«ng thÓ trë thµnh hiÖn thùc Muèn cã mét ®êi sèng th− nhµn, con<br /> nh− quan niÖm cña Platon. ng−êi cÇn cã c¸c nhu yÕu phÈm cÇn<br /> thiÕt, v× vËy nhµ cÇm quyÒn cÇn ph¶i cã<br /> 2. VÒ chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc<br /> nghÖ thuËt tÝch lòy tµi s¶n. §©y ®−îc<br /> TriÕt häc chÝnh trÞ cña Aristotle coi lµ nghÖ thuËt tÝch lòy cña c¶i tù<br /> chÞu ¶nh h−ëng s©u ®Ëm cña quan niÖm nhiªn, nh»m cung øng nh÷ng vËt dông,<br /> ®¹o ®øc. Kh«ng cã môc tiªu ph¸t huy nhu yÕu phÈm cÇn thiÕt cho mét ®êi<br /> ®øc h¹nh th× sù kÕt hîp chÝnh trÞ chØ lµ sèng x· héi tèt ®Ñp. Aristotle cho r»ng,<br /> liªn minh nh÷ng phÇn tö sèng gÇn nhau. theo luËt tù nhiªn ng−êi ta sÏ dïng<br /> V× vËy, chÝnh nÒn ®¹o ®øc sÏ quy ®Þnh nh÷ng g× mµ thiªn nhiªn cung cÊp cho<br /> chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc, cña d©n téc. hä. Theo ®ã, nhµ cÇm quyÒn ph¶i cã<br /> 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014<br /> <br /> <br /> kiÕn thøc vÒ ch¨n nu«i, vÒ nghÒ n«ng ®Ó ph¸p cña mét n−íc. Ng−êi c«ng d©n<br /> thùc thi viÖc s¶n xuÊt trªn c¶ hai lÜnh ph¶i ®−îc gi¸o dôc cho phï hîp víi m«<br /> vùc cung cÊp nguån nhu yÕu phÈm chñ h×nh chÝnh quyÒn mµ hä sinh sèng”<br /> yÕu vµ cÇn thiÕt cho con ng−êi. Aristotle (tr.412). Vµ v× c¶ n−íc chØ cã mét môc<br /> kh«ng ñng hé nghÖ thuËt lµm giµu (bu«n ®Ých tèi hËu, nªn chØ cÇn cã mét sù gi¸o<br /> b¸n) v× nã kh«ng tù nhiªn vµ lµ sù lîi dôc ®ång nhÊt cho tÊt c¶ mäi ng−êi, vµ<br /> dông lÉn nhau. Tuy nhiªn, «ng cho r»ng sù gi¸o dôc nµy ph¶i lµ nÒn gi¸o dôc<br /> viÖc trao ®æi hµng hãa lµ cÇn thiÕt nh»m c«ng lËp do nhµ n−íc Ên ®Þnh.<br /> tháa m·n c¸c nhu cÇu tù nhiªn cña con 3. VÒ c¸c h×nh thøc chÝnh quyÒn vµ m« h×nh nhµ<br /> ng−êi, v× vËy c¸c nhµ l·nh ®¹o ®Êt n−íc n−íc lý t−ëng<br /> còng cÇn biÕt c¸ch t¹o ra cña c¶i gièng<br /> 1. Aristotle ®Þnh nghÜa: “HiÕn ph¸p<br /> nh− c¸c th−¬ng nh©n ®Ó ®¶m b¶o nguån<br /> vµ chÝnh quyÒn cã cïng mét nghÜa, vµ<br /> ng©n s¸ch nhµ n−íc khi cÇn. D−íi d¹ng<br /> chÝnh quyÒn lµ quyÒn uy tèi th−îng<br /> s¬ khai, Aristotle ®· ®Ò cËp ®Õn vai trß<br /> trong mét n−íc” (tr.167). ¤ng ph©n lo¹i<br /> cña s¶n xuÊt vËt chÊt ®èi víi sù tån t¹i<br /> chÝnh quyÒn dùa trªn sè l−îng ng−êi<br /> vµ ph¸t triÓn x· héi. ChÝnh s¸ch cña<br /> cÇm quyÒn vµ tµi s¶n. ChÝnh quyÒn do<br /> quèc gia ph¶i chó träng ®Õn ph¸t triÓn<br /> mét ng−êi cai trÞ lµ chÕ ®é qu©n chñ; do<br /> kinh tÕ ®Ó ®¶m b¶o nÒn t¶ng cho mét<br /> mét nhãm thiÓu sè ng−êi cai trÞ lµ quý<br /> ®êi sèng th− nhµn cña d©n chóng, mÆc<br /> téc; chÝnh quyÒn do ®a sè c«ng d©n<br /> dï, do h¹n chÕ thêi ®¹i, «ng míi chØ biÕt<br /> tham gia chÝnh sù vµ quan t©m ®Õn lîi<br /> tíi hai lo¹i h×nh s¶n xuÊt tù nhiªn lµ<br /> Ých chung lµ céng hßa (politie).<br /> ch¨n nu«i vµ trång trät.<br /> Ba h×nh thøc chÝnh quyÒn trªn ®©y<br /> §Ó cã ®êi sèng th− nhµn, con ng−êi<br /> ®−îc coi lµ ®óng ®¾n khi hiÓu theo<br /> cßn ph¶i häc tÝnh tiÕt chÕ, kh«ng xa hoa<br /> nghÜa, chÝnh quyÒn ®−îc tæ chøc nh»m<br /> hoang phÝ, can ®¶m vµ cã kh¶ n¨ng chÞu<br /> phôc vô lîi Ých chung. Ng−îc l¹i, khi<br /> ®ùng, vµ con ng−êi cÇn trau dåi nh÷ng<br /> chÝnh quyÒn ®−îc thiÕt lËp nh»m phôc<br /> ®øc tÝnh ®ã. §Ó cã t×nh tr¹ng tèt nhÊt,<br /> vô lîi Ých riªng t− cña mét ng−êi hay<br /> con ng−êi cÇn cã ba ®iÒu kiÖn: thÓ chÊt<br /> mét nhãm ng−êi lµ chÝnh quyÒn bÞ hñ<br /> (do bÈm sinh), nh÷ng thãi quen tèt vµ<br /> b¹i. ë ®©y d−íi d¹ng s¬ khai, Aristotle<br /> n¨ng lùc nhËn thøc. V× vËy, c¸c quèc gia<br /> ®−a ra t− t−ëng vÒ sù tha hãa quyÒn lùc<br /> ph¶i chó träng vÊn ®Ò ®µo t¹o, gi¸o dôc<br /> nhµ n−íc.<br /> con ng−êi. ViÖc gi¸o dôc trÎ nªn b¾t ®Çu<br /> tõ viÖc luyÖn thãi quen tèt, lÔ phÐp ngay Ba h×nh thøc nhµ n−íc ®óng ®¾n<br /> tõ lóc cßn nhá. HuÊn luyÖn thÓ chÊt nªu trªn khi bÞ “hñ b¹i” sÏ trë thµnh ba<br /> ph¶i ®i tr−íc huÊn luyÖn tinh thÇn. ViÖc h×nh thøc nhµ n−íc t−¬ng øng lµ b¹o<br /> huÊn luyÖn thÓ chÊt ®Ó h−íng con ng−êi chóa, qu¶ ®Çu(*) vµ d©n chñ. B¹o chóa<br /> ®Õn sù kiÒm chÕ nh÷ng hµnh vi b¶n hñ b¹i v× nhµ vua chØ ch¨m lo cho quyÒn<br /> n¨ng, nh»m ph¸t triÓn lý trÝ. Aristotle lîi cña v−¬ng thÊt; qu¶ ®Çu chØ lo cho<br /> coi gi¸o dôc lµ biÖn ph¸p ®Ó t¹o nªn c¸c quyÒn lîi cña kÎ giµu vµ d©n chñ chØ lo<br /> c«ng d©n ®øc h¹nh cho mét nhµ n−íc. cho quyÒn lîi cña d©n nghÌo. Kh«ng cã<br /> Gi¸o dôc ®−îc coi lµ tr¸ch nhiÖm cña<br /> quèc gia, “bá bª viÖc gi¸o dôc sÏ g©y ra (*)<br /> Qu¶ ®Çu: chÕ ®é chÝnh trÞ dùa trªn giai cÊp cã<br /> nguy h¹i cho c¬ cÊu chÝnh trÞ vµ hiÕn tµi s¶n.<br /> T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc… 29<br /> <br /> lo¹i nµo lo cho quyÒn lîi chung cña quèc chÝnh quyÒn, theo Aristotle, “®iÒu cÇn<br /> gia (tr.168). gi÷ g×n triÖt ®Ó h¬n lµ tinh thÇn th−îng<br /> t«n ph¸p luËt, nhÊt lµ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò<br /> Aristotle kh«ng cæ sóy cho mét m«<br /> nhá nhÆt; v× nh÷ng ®iÒu t−ëng lµ vôn<br /> h×nh nhµ n−íc cô thÓ nµo, trªn c¬ së<br /> vÆt sÏ ©m thÇm len lái vµo vµ cuèi cïng<br /> kh¶o cøu nh÷ng m« h×nh nhµ n−íc trªn<br /> lµm sôp ®æ c¶ quèc gia” (tr.288).<br /> thùc tÕ vµ lý thuyÕt, «ng chØ râ trong<br /> mçi m« h×nh ®Òu cã ®iÓm tÝch cùc vµ 2. VÒ m« h×nh nhµ n−íc lý t−ëng,<br /> h¹n chÕ. Vµ mçi quèc gia c¨n cø vµo theo Aristotle, tr−íc hÕt nhµ n−íc kh«ng<br /> ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m×nh mµ x©y dùng chØ cÇn cã n«ng (thøc ¨n), c«ng (dông<br /> h×nh thøc nhµ n−íc phï hîp. cô), binh khÝ, tµi chÝnh, t«n gi¸o mµ cßn<br /> Theo Aristotle, môc ®Ých tèi hËu cña cÇn c¶ céng ®ång phông sù, cã quyÒn<br /> quèc gia lµ h−íng tíi x©y dùng mét ®êi lùc. §Ó thùc hiÖn ®−îc c¸c chøc n¨ng<br /> sèng tèt ®Ñp nhÊt vµ c¸c ®Þnh chÕ x· héi trªn, cÇn cã c¸c giai cÊp t−¬ng øng:<br /> chØ lµ ph−¬ng tiÖn nh»m ®¹t tíi môc n«ng d©n, nghÖ nh©n, chiÕn binh, ng−êi<br /> ®Ých nµy. Nh− vËy, muèn biÕt m« h×nh giµu cã, tu sÜ, quan tßa.<br /> chÝnh quyÒn nµo tèt nhÊt, ph¶i biÕt thÕ<br /> nµo lµ mét ®êi sèng tèt ®Ñp nhÊt. Theo Giai cÊp cai trÞ nhµ n−íc nªn lµ<br /> Aristotle, “®Ó cã mét ®êi sèng tèt ®Ñp, nh÷ng ng−êi cã tµi s¶n. C«ng d©n trong<br /> con ng−êi cÇn cã ba ‘c¸i tèt’ - vËt chÊt, nhµ n−íc ph¶i cã së h÷u tµi s¶n.<br /> thÓ chÊt vµ tinh thÇn”. Vµ cã thÓ gi¶ Arisotle kh«ng ñng hé chÕ ®é nhµ n−íc<br /> thiÕt r»ng, “mét ®êi sèng tèt nhÊt cho c¶ dùa trªn së h÷u céng ®ång vÒ tµi s¶n, v×<br /> c¸ nh©n vµ nhµ n−íc lµ mét ®êi sèng tæ chøc x· héi cïng chung tµi s¶n sÏ dÉn<br /> ®øc h¹nh céng víi sù ®Çy ®ñ vÒ vËt chÊt ®Õn sù bÊt ®ång nÕu kh«ng chia ®Òu<br /> vµ thÓ chÊt ®Ó thùc hµnh ®−îc nh÷ng c«ng viÖc vµ s¶n phÈm. MÆt kh¸c, “c¸i g×<br /> hµnh ®éng tèt” (tr.352, 355). mµ thuéc cña chung, cña nhiÒu ng−êi<br /> th× c¸i ®ã cµng Ýt ng−êi quan t©m b¶o<br /> Tõ sù luËn gi¶i ®ã, Aristotle cho qu¶n. Mäi ng−êi chØ lo cho b¶n th©n hä,<br /> r»ng, m« h×nh chÝnh quyÒn tèt nhÊt lµ vµ hÇu nh− ch¼ng ®Õm xØa g× ®Õn lîi Ých<br /> chÝnh quyÒn mµ trong ®ã mäi ng−êi, chung; cßn nÕu hä quan t©m ®Õn quyÒn<br /> bÊt kÓ ai, ®Òu cã thÓ sinh ho¹t theo lîi chung th× còng chØ v× ®éng ch¹m ®Õn<br /> ®óng kh¶ n¨ng cao nhÊt vµ sèng mét quyÒn lîi riªng cña hä. Thªm vµo ®ã, con<br /> ®êi sèng h¹nh phóc. Vµ nÕu “h¹nh ng−êi cã khuynh h−íng xao l·ng nhiÖm<br /> phóc ®−îc xem nh− lµ ho¹t ®éng ®øc vô mµ hä nghÜ lµ sÏ cã ng−êi kh¸c chu<br /> h¹nh, th× mét ®êi sèng ho¹t ®éng lµ ®êi toµn” (tr.89).<br /> sèng tèt nhÊt cho c¶ quèc gia nãi chung<br /> vµ c¶ c¸ nh©n nãi riªng” (tr.362). Tiªu XÐt tõ gãc ®é b¶n tÝnh con ng−êi th×<br /> chuÈn cña mét nhµ n−íc lý t−ëng dùa khi mäi ng−êi cã quyÒn lîi riªng sÏ<br /> vµo tiªu chuÈn ®¹o ®øc. “Nh÷ng tiªu kh«ng phµn nµn kÎ kh¸c, vµ mäi ng−êi<br /> chuÈn ¸p dông cho ®êi sèng h¹nh phóc ®Òu tÝch cùc lµm viÖc v× ai còng lo cho<br /> cña c¸ nh©n con ng−êi còng ®−îc ¸p quyÒn lîi cña m×nh. Mét c¸ch tù nhiªn,<br /> dông cho mét quèc gia vµ hiÕn ph¸p, v× ng−êi ta sÏ c¶m thÊy vui s−íng khi lµm<br /> hiÕn ph¸p thÓ hiÖn c¸ch sèng cña nh©n chñ mét vËt g× ®ã, v× tù yªu m×nh lµ b¶n<br /> d©n trong n−íc ®ã” (tr.236). §Ó duy tr× chÊt tù nhiªn cña con ng−êi.<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014<br /> <br /> <br /> XÐt vÒ ph−¬ng diÖn ®¹o ®øc, liªn th× ®è kþ bªn nµy” (tr.237). Tõ ®ã,<br /> quan ®Õn tµi s¶n chung, ng−êi ta sÏ mÊt Aristotle cho r»ng, mét n−íc cã ®a sè<br /> ®i nh÷ng phÈm h¹nh v« gi¸ cña con c«ng d©n thuéc thµnh phÇn trung l−u<br /> ng−êi ®ã lµ t×nh yªu ®−îc ban tÆng, sù th× ch¾c ch¾n ®ã ph¶i lµ n−íc cã chÕ ®é<br /> hµo phãng vµ sù tèt lµnh, vµ tr−íc hÕt lµ chÝnh trÞ tèt nhÊt, bëi giai cÊp trung l−u<br /> t×nh yªu chÝnh b¶n th©n m×nh Èn giÊu th−êng cã Ýt tham väng trong c¶ hai lÜnh<br /> sau nh÷ng niÒm vui. Khi ta lµm ®iÒu tèt vùc qu©n sù vµ d©n sù, khi giai cÊp<br /> hoÆc phôc vô cho b¹n bÌ cña m×nh, ta trung l−u lín m¹nh khã lßng x¶y ra bÌ<br /> c¶m thÊy vui s−íng, nh−ng ta chØ cã thÓ ph¸i vµ chia rÏ.<br /> lµm ®−îc nh− vËy nÕu cã tµi s¶n riªng<br /> mµ th«i. “Ng−êi ta nªn cã ®ñ tµi s¶n ®Ó Aristotle còng nhÊn m¹nh, vÒ<br /> cã thÓ võa sèng cã chõng mùc, võa cã nguyªn t¾c, chÕ ®é trung dung lµ tèt<br /> ®−îc sù hµo phãng” (tr.104). nhÊt nh−ng ph¶i tïy hoµn c¶nh ®Æc thï<br /> cña tõng n−íc mµ duy tr× chÕ ®é chÝnh<br /> Aristotle cho r»ng, mäi bÊt c«ng trÞ, v× “cã nh÷ng lo¹i hiÕn ph¸p tù b¶n<br /> trong x· héi kh«ng ph¶i do së h÷u t− chÊt rÊt tèt, nh−ng ch−a ch¾c ®· thÝch<br /> nh©n g©y ra gièng nh− Platon quan hîp víi d©n chóng n−íc ®ã” (tr.241).<br /> niÖm, mµ do së h÷u t− nh©n v« ®é. MÆt<br /> Mét quèc gia lý t−ëng cßn cÇn cã<br /> kh¸c, nh÷ng ®iÒu xÊu xa x¶y ra trong<br /> nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ d©n sè, ®Êt ®ai, vÒ<br /> mét quèc gia “kh«ng ph¶i do quyÒn t−<br /> l·nh thæ vµ vÞ trÝ thñ ®«. §iÒu kiÖn d©n sè<br /> h÷u g©y ra, mµ do mét nguyªn nh©n<br /> lµ nãi vÒ sè l−îng vµ tû lÖ gi÷a c¸c thµnh<br /> kh¸c - b¶n chÊt xÊu xa cña con ng−êi”<br /> phÇn c«ng d©n. Mét quèc gia lý t−ëng cÇn<br /> (tr.97). V× vËy trong nhµ n−íc lý t−ëng<br /> cã sè c«ng d©n võa ph¶i kh«ng qu¸ ®«ng<br /> cÇn duy tr× së h÷u ë møc ®é võa ph¶i.<br /> còng kh«ng qu¸ Ýt, tû lÖ gi÷a c¸c thµnh<br /> C«ng d©n cã tµi s¶n ®ñ dïng, nÕu kh«ng<br /> phÇn c«ng d©n ph¶i phï hîp.<br /> sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng d©n chñ cùc ®oan<br /> hay qu¶ ®Çu. Mét quèc gia æn ®Þnh khi DiÖn tÝch vµ ph¹m vi l·nh thæ ph¶i<br /> trong x· héi kh«ng cã giai cÊp qu¸ giµu ®ñ réng ®Ó ng−êi d©n cã thÓ sèng nhµn<br /> hoÆc qu¸ nghÌo. Nh÷ng ng−êi v−ît tréi h¹ trong tù do, cã chõng mùc. §Þa thÕ<br /> ng−êi kh¸c vÒ s¾c ®Ñp, søc m¹nh, gia l·nh thæ ph¶i ®ñ hiÓm trë ®Ó ng¨n qu©n<br /> thÕ, tµi s¶n th−êng cã khuynh h−íng giÆc, nh−ng còng ph¶i thuËn tiÖn cho<br /> dïng b¹o lùc vµ trë thµnh nh÷ng kÎ ®¹i d©n c− ®i l¹i. L·nh thæ ph¶i dÔ kiÓm<br /> téi. Cßn nh÷ng ng−êi qu¸ nghÌo, qu¸ so¸t, vÞ trÝ thñ ®« ph¶i ë n¬i thuËn<br /> yÕu hay h¹ tiÖn th× dÔ trë thµnh kÎ l−u ®−êng giao th«ng, dùa trªn hai nguyªn<br /> manh vµ ph¹m c¸c téi ¸c lÆt vÆt. “NÕu t¾c: “Thø nhÊt, vÞ trÝ cña thñ ®« còng lµ<br /> duy tr× hai giai cÊp nµy, ta cã mét giai trung t©m qu©n sù cña c¶ n−íc, ph¶i<br /> cÊp kh«ng biÕt v©ng lêi, vµ chØ cã thÓ cai thuËn lîi cho viÖc ®iÒu qu©n b¶o vÖ l·nh<br /> trÞ ®éc ®o¸n, vµ mét giai cÊp kh«ng biÕt thæ; thø hai, ph¶i thuËn lîi cho viÖc<br /> cai trÞ lµ g× mµ chØ biÕt v©ng lêi vµ tu©n th−¬ng m¹i, c¶ trong vËn chuyÓn lÉn<br /> phôc nh− n« lÖ. Cho nªn kÕt qu¶ lµ ta cã ph©n phèi l−¬ng thùc còng nh− s¶n vËt<br /> mét n−íc kh«ng ph¶i cña nh÷ng ng−êi cña c¶ n−íc” (tr.367). VÞ trÝ cña mét<br /> tù do mµ lµ mét n−íc cña chñ nh©n vµ quèc gia lý t−ëng nªn võa gi¸p biÓn, võa<br /> n« lÖ, bªn nµy khinh bªn kia vµ bªn kia gi¸p ®Êt liÒn.<br /> T− t−ëng triÕt häc vÒ nhµ n−íc… 31<br /> <br /> Theo Aristotle, ë mét quèc gia mµ n« lÖ lµ bÈm sinh “kÎ nµo mµ tõ b¶n<br /> ng−êi d©n võa kh«n ngoan, võa can chÊt kh«ng thuéc vÒ m×nh mµ thuéc vÒ<br /> ®¶m lµ søc d©n dÔ ®−îc nhµ lËp ph¸p kÎ kh¸c, th× tõ b¶n chÊt kÎ ®ã lµ n« lÖ;<br /> h−íng dÉn tíi ®êi sèng ®øc h¹nh. Vµ chØ vµ ta cã thÓ nãi h¾n thuéc vÒ vµ thuéc<br /> cã ng−êi d©n Hy L¹p, sinh sèng trong quyÒn së h÷u cña ng−êi kh¸c” (tr.53).<br /> khu vùc gi÷a ch©u ¢u vµ ch©u ¸, nªn cã §ång thêi cã t− t−ëng ph©n biÖt gi÷a<br /> tÝnh chÊt trung dung, võa cã sù h¨ng h¸i, nam vµ n÷: “gièng ®ùc, vÒ b¶n chÊt tù<br /> võa cã sù kh«n ngoan. Nh÷ng ng−êi d©n nhiªn kháe h¬n gièng c¸i, vµ do vËy,<br /> nµy “khi kÕt hîp l¹i thµnh mét n−íc, hä gièng ®ùc lµm chñ, cßn gièng c¸i phôc<br /> cã kh¶ n¨ng cai trÞ c¶ thÕ giíi” (tr.371). tïng. Nguyªn t¾c tæng qu¸t nµy ®óng<br /> Nh− vËy, nhµ n−íc trong quan niÖm cho c¶ nh©n lo¹i” (tr.55); ph©n biÖt gi÷a<br /> cña Aristotle lµ mét tæ chøc chÝnh trÞ - c¸c d©n téc, coi d©n téc Hy L¹p lµ cao<br /> ®¹o ®øc hoµn h¶o, trong ®ã c¸ nh©n, gia quý vµ cã thÓ cai trÞ c¶ thiªn h¹. Thùc<br /> ®×nh lµ nÒn t¶ng cña nhµ n−íc, gi¸o dôc chÊt, quan niÖm triÕt häc ®¹o ®øc vµ<br /> lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®Õn mét ®êi sèng triÕt häc chÝnh trÞ cña Aristotle nãi<br /> ®øc h¹nh. Chøc n¨ng cña nhµ n−íc lµ chung vÉn h−íng tíi con ng−êi thuéc<br /> t¹o ra nh÷ng kh¶ n¨ng h÷u hiÖu cho sù ®¼ng cÊp “cao h¬n” nh÷ng con ng−êi<br /> ph¸t triÓn vµ h¹nh phóc cña mçi c¸ b×nh th−êng. §iÒu ®ã còng lµ hîp lÏ tù<br /> nh©n. Tuy nhiªn, quan niÖm cña «ng vÒ nhiªn v× Aristotle kh«ng thÓ tho¸t ra<br /> nhµ n−íc còng cßn mét sè h¹n chÕ. ¤ng khái sù ¶nh h−ëng cña thêi ®¹i «ng, cña<br /> ñng hé chÕ ®é n« lÖ vµ cho r»ng ng−êi v¨n hãa thêi kú ®ã
<br /> <br /> <br /> (TiÕp theo trang 53)<br /> <br /> <br /> TµI LIÖU THAM KH¶O ph¸t triÓn: C¶i c¸ch gi¸o dôc ë Mü,<br /> QuyÓn IV, B¶n dÞch cña Lª Xu©n Kh¶i,<br /> 1. L÷ §¹t, Chu M·n Sinh (Chñ biªn,<br /> Nxb. Gi¸o dôc ViÖt Nam, Hµ Néi.<br /> 2010), C¶i c¸ch gi¸o dôc ë c¸c n−íc<br /> ph¸t triÓn: C¶i c¸ch gi¸o dôc ë Mü, 4. Howard Gardner (2012), N¨m t− duy<br /> QuyÓn I, B¶n dÞch cña NguyÔn cho t−¬ng lai, B¶n dÞch cña §Æng<br /> Trung ThuÇn, Nxb. Gi¸o dôc ViÖt NguyÔn HiÕu Trung vµ T« T−ëng<br /> Nam, Hµ Néi. Quúnh, Nxb. TrÎ - DT Books -<br /> IRED, Tp. Hå ChÝ Minh.<br /> 2. L÷ §¹t, Chu M·n Sinh (Chñ biªn,<br /> 2010), C¶i c¸ch gi¸o dôc ë c¸c n−íc 5. Jon Wiles, Joseph Bondi (2005), X©y<br /> ph¸t triÓn: C¶i c¸ch gi¸o dôc ë Mü, dùng ch−¬ng tr×nh häc: H−íng dÉn<br /> QuyÓn III, B¶n dÞch cña TrÇn ThÞ thùc hµnh, B¶n dÞch cña NguyÔn<br /> Thanh Liªm, Nxb. Gi¸o dôc ViÖt Kim Dung, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi.<br /> Nam, Hµ Néi. 6. Yvonne Raley, Gerard Preyer (2010),<br /> 3. L÷ §¹t, Chu M·n Sinh (Chñ biªn, Philosophy of Education in the Era<br /> 2010), C¶i c¸ch gi¸o dôc ë c¸c n−íc of Globalization, Routledge, New York.<br />