Kỷ yếu Hội thảo Xây dựng và Bảo vệ Thương hiệu
- 218 -
ỨNG DỤNG BẢO HỘ CHỈ DẪN ĐỊA LÝ ĐỂ NÂNG CAO
SỨC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM
HIỆN NAY
ThS. Nguyễn Ngọc Bích Trâm
Khoa Marketing - Trường ĐH Tài chính - Marketing
Tóm tắt:
Chỉ dẫn địa lý là dấu hiệu dùng để chỉ sản phẩm có nguồn gốc từ khu vực,
địa phương, vùng lãnh thổ hay quốc gia cụ thể. Chỉ dẫn địa lý giúp người tiêu
dùng biết được hàng hóa được sản xuất ở một khu vực cụ thể và có những đặc
tính nhất định nhờ khu vực sản xuất đó. Tuy nhiên nhận thức về tầm quan trọng
của chỉ dẫn địa lý, cũng như sử dụng chỉ dẫn địa lý để gia tăng lợi thế cạnh tranh
của thương hiệu/ sản phẩm - đặc biệt là các sản phẩm đặc sản tại địa phương
trên thị trường Việt Nam chưa được nhiều doanh nghiệp trong nước chú trọng.
Trong khi đó, thực tế lại có nhiều doanh nghiệp tại nước ngoài đã sử dụng chỉ
dẫn địa ký của Việt Nam để đăng ký bảo hộ thương hiệu tại quốc gia sở tại để tận
dụng lợi thế cạnh tranh này. Vì vậy, trong khuôn khổ bài viết này, tác giả đề cập
đến tầm quan trọng, cách bảo hộ chỉ dẫn địa lý và thực trạng bảo hộ của một số
chỉ dẫn địa lý tại Việt Nam
Từ khóa: Chỉ dẫn địa lý, bảo hộ chỉ dẫn địa lý
1. Đặt vấn đề
Việt Nam là quốc gia có nhiều sản phẩm đặc sản địa phương, nhưng vẫn
còn rất nhiều doanh nghiệp và địa phương vẫn chưa nhận thức được tầm quan
trong của các sản phẩm đặc sản và giá trị kinh tế mà việc bảo hộ Chỉ dẫn địa lý
mang lại cho Doanh nghiệp. Theo thống kê của bộ nông nghiệp và phát triển nông
thôn (2016), từ năm 2010 đến nay, Việt Nam có 220 đặc sản gắn với từng vùng
địa danh riêng biệt nhưng chỉ có khoảng 33 địa danh được cấp bảo hộ chỉ dẫn địa
lý. Điều này dẫn đến nhiều khó khăn trong vấn đề quản lý và kiểm tra chất lượng,
đặc tính riêng biệt của sản phẩm, làm ảnh hưởng tới uy tín và giá trị thương hiệu
của các Doanh nghiệp tại vùng địa phương mang chỉ dẫn địa lý. Bên cạnh đó, đã
có một số Doanh nghiệp nước ngoài đã lợi dụng vấn đề này để đăng ký giành
thương hiệu của các chỉ dẫn địa lý của Việt Nam như: Thương hiệu café Buôn
Mê Thuột bị đăng ký bảo hộ tại Trung Quốc, nước mắm Phú Quốc bị đăng ký
bảo hộ tại Thái Lan…. Vì vậy để bảo vệ quyền lợi trong vấn đề chỉ dẫn địa lý của
Kỷ yếu Hội thảo Xây dựng và Bảo vệ Thương hiệu
- 219 -
các doanh nghiệp Việt Nam và giúp cho các doanh nghiệp địa phương nhận thức
được giá trị kinh tế thực sự của việc bảo hộ chỉ dẫn địa lý mang lại là vấn đề cần
được quan tâm nhiều trong bối cảnh hội nhập của nền kinh tế Việt Nam hiện nay
1 Cơ sở lý thuyết về “chỉ dẫn địa lý” và “bảo hộ chỉ dẫn địa
lý”
Thuật ngữ “chỉ dẫn địa lý” chưa có định nghĩa chính thức qua nhiều thập
kỷ, cho đến khi được đề cập trong Hiệp định về các khía cạnh liên quan tới thương
mại của quyền sở hữu trí tuệ (Agreement on trade – related aspects of IPR –
TRIPS) của WTO, có hiệu lực vào giữa năm 1990. Hiệp định TRIPS, điều 22,
đoạn 1 có đưa ra định nghĩa sau: “Chỉ dẫn địa lý là những chỉ dẫn về hàng hóa
bắt nguồn từ lãnh thổ của một Thành viên hoặc từ khu vực hay địa phương thuộc
lãnh thổ đó, có chất lượng, uy tín hoặc đặc tính nhất định chủ yếu do xuất xứ địa
lý quyết định.”
Theo khoản 22 điều 4 Luật sở hữu trí tuệ 2013: “Chỉ dẫn địa lý là dấu
hiệu dùng để chỉ sản phẩm có nguồn gốc từ khu vực, địa phương, vùng lãnh thổ
hay quốc gia cụ thể”. Chỉ dẫn địa lý được thể hiện dưới dạng từ ngữ, dấu hiệu,
biểu tượng hoặc hình ảnh dùng để chỉ một quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ, địa
phương thuộc một quốc gia trên hàng hóa hoặc bao bì hàng hóa nhằm chỉ dẫn
rằng hàng hóa nói trên có nguồn gốc tại quốc gia, vùng lãnh thổ hoặc địa phương
mà đặc trưng về chất lượng, uy tín, danh tiếng hoặc các đặc tính khác của loại
hàng hóa này có được chủ yếu là do nguồn gốc địa lý tạo nên, trong đó:
- Danh tiếng của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý được xác định bằng mức độ tín
nhiệm của người tiêu dùng đối với sản phẩm đó thông qua mức độ rộng rãi
người tiêu dùng biết đến và chọn lựa sản phẩm đó.
- Chất lượng, đặc tính của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý được xác định bằng
một hoặc một số chỉ tiêu định tính, định lượng hoặc cảm quan về vật lý, hoá
học, vi sinh và các chỉ tiêu đó phải có khả năng kiểm tra được bằng phương
tiện k thuật hoặc chuyên gia với phương pháp kiểm tra phù hợp.
- Khu vực địa lý mang chỉ dẫn địa lý có ranh giới được xác định một cách chính
xác bằng từ ngữ và bản đồ.
Khái niệm Chỉ dẫn địa lý bao gồm cả khái niệm “tên gọi xuất xứ hàng
hóa”. Tên gọi xuất xứ hàng hóa là một dạng đặc biệt của Chỉ dẫn địa lý, được
dùng để chỉ dẫn về tiếng tăm chất lượng đặc trưng tiêu biểu do yếu tố địa lý tạo
nên. Tại Việt Nam cũng đã có một số tên gọi xuất xứ hàng hóa được bảo hộ như
Kỷ yếu Hội thảo Xây dựng và Bảo vệ Thương hiệu
- 220 -
chè Shan Tuyết Mộc Châu, nước mắm Phú Quốc, cà phê Buôn Mê Thuột, bưởi
Đoan Hùng.
Trên thực tế, chỉ dẫn địa lý được sử dụng cho hàng hóa có được do ảnh
hưởng của nhân tố đặc thù và khí hậu, đất đai (ví dụ như rượu Cognac, xì-gà
Lahabana…). Ngoài ra, nó còn được sử dụng để thể hiện tính chất đặc trưng của
hàng hóa mang yếu tố con người do k năng hoặc truyền thống sản xuất của một
vùng. Ví dụ như khi trên hàng hóa có ghi Thụy S, người mua hàng biết được
rằng hàng hóa được sản xuất ở Thụy S, nhưng họ thường nghĩ tới Thụy S như
một đất nước của đồng hồ hơn là các hàng hóa khác. Trong nhiều trường hợp,
một số chỉ dẫn nhất định được bảo hộ tại nước này nhưng lại không được công
nhận ở nước khác hoặc có trường hợp hình thức và phạm vi bảo hộ thường khác
nhau. Ví dụ như Feta và sâm banh được bảo hộ tại Liên minh châu Âu nhưng
không được bảo hộ tại Hòa Kỳ nơi chỉ dẫn được sử dụng chung.
Chỉ dẫn địa lý được coi là tài sản quốc gia. Chỉ dẫn địa lý không thuộc độc
quyền của riêng tổ chức, cá nhân nào mà thuộc quyền sử dụng của tất cả các cơ
sở sản xuất, đưa ra thị trường đặc sản đó, kể cả các cơ sở chế biến và đóng gói.
Người có quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý là mọi tổ chức, cá nhân tiến hành hoạt
động sản xuất hàng hoá mang chỉ dẫn đó tại lãnh thổ quốc gia, vùng lãnh thổ hoặc
địa phương tương ứng, với điều kiện hàng hoá do người đó sản xuất phải bảo đảm
uy tín hoặc danh tiếng vốn có của loại hàng hoá đó.
Về bảo hộ chỉ dẫn địa lý: Bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp đối với chỉ
dẫn địa lý là việc Nhà nước, các cơ quan chức năng và các chủ thể, thông qua hệ
thống pháp luật tiến hành các hoạt động liên quan đến việc xác lập, khai thác,
quản lý và bảo vệ các chủ thể chống lại các hành vi xâm phạm quyền đối với chỉ
dẫn địa lý. Tính chất đặc thù của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý chính là các điều
kiện để một chỉ dẫn địa lý được bảo hộ, bao gồm các yếu tố cần và đủ để xác định
đặc trưng và phân biệt sản phẩm cùng loại của các địa phương khác. Chỉ dẫn địa
lý thường dùng gắn cho nông sản chưa chế biến hoặc mới sơ chế như: trái cây,
hoa tươi, rau củ. Ví dụ: Vú sữa "LÒ RÈN" - Tiền Giang, bưởi "PHÚC TRẠCH"
- Quảng Bình, hoa đào làng "NHẬT TÂN" - Hà Nội, rau húng thơm "LÁNG HẠ"
- Hà Nội. Thời hạn bảo hộ: Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý có hiệu lực
vô thời hạn kể từ ngày cấp.
Chỉ dẫn địa lý được bảo hộ nếu đáp ứng các điều kiện sau đây:
- Sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý có nguồn gốc địa lý từ khu vực, địa phương,
vùng lãnh thổ hoặc nước tương ứng với chỉ dẫn địa lý;
Kỷ yếu Hội thảo Xây dựng và Bảo vệ Thương hiệu
- 221 -
- Sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý có danh tiếng, chất lượng hoặc đặc tính chủ yếu
do điều kiện địa lý của khu vực, địa phương, vùng lãnh thổ hoặc nước tương
ứng với chỉ dẫn địa lý đó quyết định.
Các đối tượng không được bảo hộ với danh nghĩa là chỉ dẫn địa lý
- Tên gọi, chỉ dẫn địa lý đã trở thành tên gọi chung của hàng hóa ở Việt Nam;
- Chỉ dẫn địa lý của nước ngoài mà tại nước đó chỉ dẫn địa lý không được bảo
hộ, đã bị chấm dứt bảo hộ hoặc không còn được sử dụng;
- Chỉ dẫn địa lý trùng hoặc tương tự với một nhãn hiệu đang được bảo hộ, nếu
việc sử dụng chỉ dẫn địa lý đó được thực hiện thì sẽ gây nhầm lẫn về nguồn
gốc của sản phẩm;
- Chỉ dẫn địa lý gây hiểu sai lệch cho người tiêu dùng về nguồn gốc địa lý thực
của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý đó.
- Ngoài ra, nếu tên địa danh đã quá nổi tiếng đến mức thành nhãn hiệu hàng hóa
thì không được bảo hộ, như Cognac, Whisky, Vodka (cho sản phẩm rượu) đều
là địa danh của Pháp, Anh và Nga nhưng đã nổi tiếng đến mức nhầm lẫn thành
nhãn hiệu hàng hóa, mất khả năng chỉ dẫn nguồn gốc địa lý và không được coi
là chỉ dẫn địa lý nữa.
Không dừng lại ở ý nghĩa đơn thuần là giúp người tiêu dùng nhận biết
được xuất xứ địa lý của hàng hóa, chỉ dẫn địa lý còn đóng vai trò tích cực trong
việc liên hệ đến chất lượng của sản phẩm, bao gồm những đặc điểm của sản phẩm
mà chỉ có được do nguồn gốc địa lý của nó, chẳng hạn như khí hậu, đất đai hoặc
các phương thức sản xuất truyền thống. Nếu ở Việt nam chúng ta có nước mắm
Phú Quốc, cà phê Buôn Ma Thuột, chè xanh Mộc Châu thì khi nhắc đến những
cái tên như Champagne, Cognac, Habanos, Havana, Porto chúng ta sẽ liên tưởng
đến những những sản phẩm tự nhiên và có chất lượng cao trên thế giới. Những
cái tên được nêu ở trên rõ ràng mang một giá trị vô hình vượt ra khỏi ranh giới
chật hẹp của nó. Một điều mà bất kỳ ai cũng không thể phủ nhận đó là những sản
phẩm được bảo hộ chỉ dẫn địa lý thì thường được biết đến như những thương hiệu
nổi tiếng và giá trị kinh tế mà nó mang lại bao giờ cũng cao hơn những sản phẩm
cùng loại thông thường. Chẳng hạn như gà Gresse – đã được bảo hộ chỉ dẫn địa
lý – của Pháp được bán với giá đắt gấp 5 lần so với những con gà bình thường
nhưng lượng khách hàng tìm đến với nó thì không ngừng tăng lên. Do đó, bảo hộ
chỉ dẫn địa lý cũng đồng nghĩa với việc lợi nhuận bạn thu được sẽ nhiều hơn
trước. Xét về khía cạnh pháp lý, bảo hộ chỉ dẫn địa lý có ý nghĩa đặc biệt quan
trọng. Trước hết nó sẽ trao cho bạn quyền được ngăn cấm những người không có
thẩm quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý, hoặc đối với những sản phẩm không có nguồn
Kỷ yếu Hội thảo Xây dựng và Bảo vệ Thương hiệu
- 222 -
gốc từ khu vực địa lý đã nêu, hoặc loại trừ những mặt hàng thuộc cùng một khu
vực địa lý nhưng sản phẩm không đáp ứng được yêu cầu về chất lượng. Ngoài ra,
chỉ dẫn địa lý còn mang lại những lợi ích gián tiếp như là nâng cao quản lý địa
phương, tăng cường du lịch xuất phát từ sự nhận biết rõ ràng hơn về tên gọi và
địa điểm thông qua các chỉ dẫn địa lý, cùng với giá trị đất đai gia tăng và các
thuận lợi khác như các sản phẩm khác trong khu vực có thể dựa vào danh tiếng
của chỉ dẫn địa lý. Các chỉ dẫn địa lý có thể sử dụng như khung khái niệm tạo
thành một hình thức phát triển nông thôn đa ngành hợp nhất. Các chỉ dẫn địa lý
có thể vượt ra khỏi sự tập trung vào một sản phẩm duy nhất và tạo điều kiện thuận
lợi cho sự phát triển đa chức năng cho các đặc điểm như:
- Tăng năng lực cạnh tranh và tính kinh tế: Chỉ dẫn địa lý là một dạng lợi thế
cạnh tranh độc đáo và đầy tiềm năng, thậm chí đối với các nông trại nhỏ vì các
chỉ dẫn địa lý ít phụ thuộc vào các yếu tố cạnh tranh thông thường như chi phí
sản xuất. Thay vào đó, các chỉ dẫn địa lý dựa vào các yếu tố địa phương độc
đáo xuất phát từ truyền thống, bí quyết sản xuất, và các ưu thế sinh thái nông
nghiệp đặc biệt. Một chỉ dẫn địa lý tận dụng các nguồn lực để phát triển danh
tiếng và giá trị của một thương hiệu và chúng có thể liên quan đến toàn bộ khu
vực và có tác động tới không chỉ nhà sản xuất, các nhà kinh doanh, chế biến,
xuất khẩu... Một số ngành công nghiệp thiết kế thời trang ở Italia và Pháp, điện
tử Nhật hay rượu Pháp… đã tạo ra được danh tiếng cho các quốc gia này. Hay
danh tiếng xung quanh chỉ dẫn địa lý Kona cho loại cà phê được săn lùng thúc
đẩy doanh thu của các sản phẩm nông nghiệp khác (như bia, hoa quả, mật ong)
và thậm chí cả xe đạp cũng hưởng lợi từ mối liên hệ.
- Phát triển nông hộ nhỏ, việc làm và doanh nghiệp nông thôn: Một số nước tận
dụng chỉ dẫn địa lý để phát triển du lịch quốc gia và thậm chí là quốc tế. Pháp,
Đức, Italia và Anh đều có các khu vực ẩm thực nổi tiếng hoặc các con đường
là điểm đến du lịch hoàn hảo. Thậm chí các khu vực chỉ dẫn địa lý nổi tiếng
của Nam Phi (rượu), Jamaica (cà phê Blue Mountain), Brazil (rượu), Mexico
(rượu Tequila), Chi Lê (rượu và trái cây), và Argentina (thịt bò Pampas và
rượu) hiện là một phần không thể thiếu của các chuyến du lịch. Điều đó tạo ra
việc làm, thu nhập và niềm tự hào địa phương.
- Đặc điểm phát triển xã hội và văn hóa: Là một phương tiện để thúc đẩy văn
hóa và truyền thống, các chỉ dẫn địa lý thực sự là các công cụ hữu hiệu. Vì chỉ
dẫn đánh giá các khía cạnh văn hóa và các phương pháp truyền thống thực chất
bên trong quá trình sản xuất và chế biến một sản phẩm. Chúng dựa vào thị
trường nên có thể bền vững lâu dài khi mang lại những lợi ích to lớn.