Ứng dụng luận điểm 4 trụ cột giáo dục vào đào tạo truyền thông giáo dục cộng đồng tham gia bảo vệ môi trường

ỨNG DỤNG LUẬN ĐIỂM 4 TRỤ CỘT GIÁO DỤC<br /> VÀO ĐÀO TẠO TRUYỀN THÔNG GIÁO DỤC CỘNG ĐỒNG<br /> THAM GIA BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG<br /> "Nghiên cứu trường hợp điển hình về hoạt động môi trường<br /> của sinh viên Đại học Quảng Nam cùng cộng đồng ở Hội An".<br /> Chu Mạnh Trinh 1<br /> Tóm tắt: Ứng dụng luận điểm 4 trụ cột của giáo dục vào đào tạo truyền thông giáo<br /> dục cộng đồng tham gia bảo vệ môi trường thông qua hoạt động quản lý rác thải sinh<br /> hoạt theo phương thức phân loại rác tại nguồn ở Hội An đã và đang đáp ứng được mục<br /> đích nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi, hình thành thói quen, nếp sống văn minh đô<br /> thị, bảo vệ môi trường và trách nhiệm với cuộc sống, vì lợi ích mọi người, lợi ích thiên<br /> nhiên, hướng đến phát triển bền vững. Bài viết với mục tiêu mô tả sự lồng ghép luận điểm<br /> trên vào công tác truyền thông giáo dục cộng đồng bảo vệ môi trường thông qua trường<br /> hợp nghiên cứu điển hình về hoạt động môi trường của sinh viên Đại học Quảng Nam<br /> cùng cộng đồng ở Hội An. Dữ liệu được thu thập trên 15 thôn/khối của 2 xã, phường đại<br /> diện qua đo đạc thực nghiệm tại hộ gia đình, và của toàn thành phố qua đánh giá có sự<br /> tham gia, phỏng vấn nhóm dựa trên khung cấp độ đồng quản lý và phương pháp nghiên<br /> cứu hành động cùng tham gia.<br /> Keywords: 4 trụ cột giáo dục; Cộng đồng tham gia; Phân loại rác tại nguồn; Thay<br /> đổi hành vi.<br /> 1. Mở đầu<br /> <br /> 4 trụ cột giáo dục theo quan điểm UNESCO “học để biết, học để làm, học để cùng<br /> chung sống, học để làm người” [7] ngày càng được ứng dụng rộng rãi. Học để biết. Học<br /> để có được kiến thức. Học để lĩnh hội được thông tin. Tuy nhiên, ngày nay với sự bùng nỗ<br /> của công nghệ, người học như được tắm mình trong biển cả của thông tin của tri thức. Vì<br /> vậy biết cái gì? vì sao cần phải biết? và làm thế nào để biết? là vấn đề quan trọng. Học để<br /> làm. Học để biết được cách làm. Học để làm được việc là nhu cầu của người đi học. Tuy<br /> nhiên, làm cái gì? làm cho ai? hoặc là vì sao phải làm? có làm được không? vẫn thường là<br /> các câu hỏi lớn trong xã hội. Vì vậy, học như thế nào để làm được? và làm ở đâu? cũng<br /> cần được quan tâm. Học để cùng chung sống. Đã từ lâu con người không thể tách rời khỏi<br /> gia đình, khỏi xã hội và đặc biệt trong thời đại ngày nay, con người càng không thể tách<br /> rời khỏi cộng đồng. Tuy nhiên, chung sống với ai? vì sao phải chung sống? và làm thế nào<br /> để được mọi người chấp nhận? là những câu hỏi lớn khi tiếp cận vấn đề này. Học để làm<br /> người. Học để có điều kiện khẳng định lấy mình là nhu cầu lớn đối với mỗi con người.<br /> Con người được thể hiện qua nhân cách? đạo đức?<br /> Quá trình sư phạm toàn diện bao gồm 2 quá trình bộ phận là quá trình dạy học và<br /> 1<br /> <br /> TS, BQL Khu Bảo tồn biển Cù Lao Chàm<br /> <br /> 119<br /> <br /> CHU MẠNH TRINH<br /> quá trình giáo dục [2]. Quá trình dạy học cơ bản là trang bị tri thức khoa học cho người<br /> được giáo dục, trong khi quá trình giáo dục là hình thành nhân cách, hay nói cách khác là<br /> quá trình hình thành đức và tài cho người học. Giáo dục cộng đồng cũng là một quá trình<br /> giáo dục toàn diện hiện nay trong xã hội nhằm hình thành tính cách xã hội, phẩm chất tốt<br /> đẹp của mọi thành viên trong cộng đồng ấy [7]. Đối với tài nguyên và môi trường, đối<br /> tượng của giáo dục cộng đồng về lĩnh vực này được mở rộng với mọi tầng lớp trong xã<br /> hội [5]. Tuy nhiên, trong một không gian nghiên cứu nhất định, các đối tượng giáo dục<br /> gắn liền với nhà trường thường theo các trang lứa đều nhau, còn trong cộng đồng thì tính<br /> phức tạp cao hơn về các khía cạnh như tuổi tác, nghề nghiệp, thành phần. Vai trò của cộng<br /> đồng, xã hội trong liên kết giáo dục với nhà trường nhằm đáp ứng được tính phức tạp của<br /> quá trình giáo dục [2]. Điều kiện làm việc của lao động sư phạm bao gồm không gian và<br /> thời gian [2], vì vậy tăng cường giáo dục cộng đồng càng tạo điều kiện thuận lợi cho lao<br /> động sư phạm hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình trong quá trình dạy học và giáo dục.<br /> Người sinh viên được tào tạo về quản lý môi trường hôm nay sẽ là người cán bộ<br /> cộng đồng ngày mai đòi hỏi không những vững kiến thức đã học, mà còn phải biết thực<br /> hành, biết làm, biết vận động cộng đồng tham gia vào bảo vệ môi trường. Muốn vậy người<br /> cán bộ cộng đồng phải biết tập hợp được lực lượng, phải thành thạo các kỹ năng hỗ trợ<br /> cộng đồng xây dựng được tầm nhìn, triển vọng tương lai của phát triển bền vững tại địa<br /> phương, phân tích được các tình huống và giải quyết được các vấn đề theo khả năng của<br /> nội lực địa phương. Đồng thời người cán bộ cộng đồng phải hết sức mẫu mực, là tấm<br /> gương trong thực hành các nỗ lực bảo vệ môi trường [3]. Như vậy, nhu cầu của người học,<br /> người được giáo dục không chỉ là học để biết, mà học còn để làm, để cùng mọi người làm,<br /> để chung sống với cộng đồng và để có thể khẳng định lấy mình với chia sẻ trách nhiệm và<br /> lợi ích chung của mọi người của xã hội.<br /> Thông qua nghiên cứu khả thi về quản lý rác thải sinh hoạt tại thành phố Hội An,<br /> người sinh viên thực tập có được cơ hội lĩnh hội thông tin khoa học, tri thức xã hội, cộng<br /> đồng về tài nguyên, môi trường và rác thải chuyển đến người dân thông qua mục đích, nội<br /> dung, hình thức truyền thông và giáo dục nhằm thay đổi nhận thức, hành vi, hình thành<br /> thói quen, nếp sống hài hòa với thiên nhiên. Ở đây, người sinh viên được hướng dẫn thực<br /> hiện các điều tra khảo sát trực tiếp trong cộng đồng để phát hiện các quy luật phát sinh,<br /> vận hành và đến điểm cuối cùng của rác thải. Người sinh viên một lần nữa được kiểm<br /> nghiệm thực tế và đối chiếu với những kiến thức hàn lâm mà mình đã được học ở trường<br /> và từ đó hình thành nên kiến thức cho riêng mình [6]. Sinh viên được tiếp cận thiết kế bài<br /> giảng truyền thông về rác thải và quản lý rác thải cho cộng đồng. Sinh viên sẽ phải làm<br /> việc với các bên liên quan cơ bản trong cộng đồng như nhà quản lý, nhà khoa học, đồng<br /> doanh nghiệp và người dân để thuyết phục sự đồng thuận từ mọi người ở đây. Người sinh<br /> viên sẽ không thể thực hiện được nhiệm vụ này nếu như chỉ có một mình, mà phải cùng<br /> làm nhóm, có sự tổ chức và phân công một cách phù hợp. Đồng thời từ đó người sinh viên<br /> nhận ra được rằng quá trình giáo dục cộng đồng một cách toàn diện phải thực hiện bao<br /> gồm hai quá trình thành phần là quá trình truyền thông, truyền đạt, tổ chức hoạt động và<br /> quá trình giáo dục thường xuyên, liên tục thì mới chuyển đổi được hành vi, xây dựng thói<br /> quen và hình thành nhân cách [2,6]. Từ tinh thần được đào tạo và giáo dục, tham gia<br /> nghiên cứu khả thi này người sinh viên được chủ động chuyển sang vai trò là người ứng<br /> dụng luận điểm 4 trụ cột giáo dục truyền thông và giáo dục cộng đồng thông qua sản<br /> 120<br /> <br /> ỨNG DỤNG LUẬN ĐIỂM 4 TRỤ CỘT GIÁO DỤC…<br /> phẩm là người dân cần được biết, hiểu, làm, hợp tác, tổ chức thực hiện, chuyển đổi hành<br /> vi, thực hiện nếp sống văn minh, tích cực bảo vệ môi trường tại địa phương.<br /> Với mô hình thí điểm về đồng quản lý rác thải sinh hoạt tại thành phố Hội An [3],<br /> người sinh viên vừa tác nghiệp là người thực hiện nghiên cứu vừa với vai trò là nhà khoa<br /> học, bảo tồn, giáo dục cộng đồng. Hòa nhập thành phần này, người sinh viên là người giáo<br /> dục, truyền thông và sẽ thực hiện quá trình sư phạm bao gồm 2 quá trình thành phần là<br /> truyền thông, và giáo dục. Để làm tốt công việc này người sinh viên phải thực hiện đồng<br /> thời 3 chức năng lớn là nghiên cứu, giảng dạy và giáo dục đối với nhà quản lý, doanh<br /> nghiệp và người dân, cũng như tác động đến vai trò của 4 nhà trong quá trình thực hiện<br /> mô hình [2,6].<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Dữ liệu và phương pháp nghiên cứu<br /> <br /> Đây là một nghiên cứu hành động (Participatory Action Research, PAR) của nhóm<br /> nghiên cứu và tham gia của cộng đồng dân cư địa phương từ việc phát hiện các vấn đề bất<br /> ổn trong quản lý rác thải sinh hoạt tại thành phố Hội An đến việc tìm ra và thực hiện<br /> phương cách giải quyết để tăng cường hiệu quả những nỗ lực bảo vệ môi trường thông qua<br /> ứng dụng luận điểm 4 trụ cột giáo dục vào đào tạo truyền thông giáo dục cộng đồng.<br /> 2.1.1. Dữ liệu định tính<br /> Nghiên cứu đã vận dụng một số công cụ đồng tham gia để khai thác thông tin định<br /> tính từ cộng đồng. Khung phân tích DPSIR (dẫn lực, áp lực, hiện trạng, tác động, đáp ứng)<br /> hướng dẫn cộng đồng nhận định các mâu thuẫn tồn tại trong hiện trạng quản lý rác thải địa<br /> phương để đưa ra các giải pháp cần thực hiện trong quá trình đồng quản lý (ĐQL). Khung<br /> phân tích này được sử dụng định kỳ trong khoảng thời gian 2012, 2013, 2014 để xác định<br /> các mâu thuẫn, cũng như các giải pháp bổ sung thực hiện. Nguyên tắc SMART (cụ thể,<br /> lượng hóa, thực thi, hợp lý, thời gian) hướng dẫn cộng đồng chọn lựa theo thứ tự ưu tiên<br /> các hoạt động thực tiễn để thảo luận trên cơ sở cụ thể, khả thi, thiết thực và mốc thời gian<br /> của quản lý rác thải; thường đi kèm hỗ trợ cho khung phân tích DPSIR. Ma trận SWOT<br /> (điểm mạnh, mặt yếu, cơ hội, thách thức) hướng dẫn cộng đồng nhận định về thế mạnh,<br /> điểm yếu của địa phương, cũng như phân tích các cơ hội và thách thức trong quản lý rác<br /> thải; thường đi kèm hỗ trợ cho khung phân tích DPSIR [1].<br /> 2.1.2. Dữ liệu định lượng<br /> Hướng tiếp cập “Khung cấp độ đồng quản lý” theo [4], giới thiệu từ năm 2011 được<br /> vận dụng để khảo sát và thu thập thông tin về hiện trạng đồng quản lý tại địa phương.<br /> Điểm chính yếu của khung cấp độ đồng quản lý là sự kết hợp 3 thước đo mức độ hành<br /> động của cộng đồng, cấp độ đồng quản lý và cấp độ tham gia theo các bước thông tin<br /> tương ứng từ thấp đến cao (Hình 1).<br /> Nghiên cứu đã khảo sát 300 mẫu điều tra xác định theo 4 nhóm đối tượng bao gồm<br /> nhà quản lý, nhà doanh nghiệp, người dân, nhà khoa học, truyền thông và khách du lịch để<br /> thu thập thông tin về quản lý rác thải sinh hoạt bao gồm phân loại, quy định, cơ sở hạ tầng<br /> thu gom, xử lý, công nghệ và đầu tư, về trách nhiệm và lợi ích của cộng đồng dựa theo<br /> khung cấp độ đồng quản lý để đánh giá hiện trạng đồng quản lý theo thời gian.<br /> 121<br /> <br /> CHU MẠNH TRINH<br /> <br /> Cấp độ tham<br /> gia ĐQL rác<br /> thải Hội An<br /> vào năm<br /> 2014<br /> <br /> Quyết định<br /> <br /> Tự quản<br /> <br /> Thông tin<br /> <br /> Kiểm tra<br /> <br /> Tâm huyết<br /> <br /> Tư vấn<br /> <br /> Làm<br /> <br /> Hợp tác<br /> <br /> Bàn<br /> <br /> Thực thi, tuân thủ<br /> <br /> Chủ động<br /> <br /> Cố vấn<br /> Biết<br /> <br /> Thụ động<br /> Hướng dẫn<br /> <br /> Cấp độ đồng quản lý<br /> <br /> Hành động của cộng đồng<br /> <br /> Cấp độ tham gia<br /> <br /> Thời gian bắt đầu tháng 11/2012<br /> <br /> Hình 1: Khung cấp độ đồng quản lý [4]<br /> <br /> 2.1.3. Hướng phân tích<br /> Dữ liệu định tính được phân tích dựa trên một số công cụ đánh giá có sự tham gia<br /> của cộng đồng. Dữ liệu định lượng được phân tích theo phương pháp thống kê mô tả. Các<br /> thùng rác được đánh dấu theo thùng dễ phân hủy, thùng khó phân hủy và thùng rác tái chế<br /> hay rác ve chai. Tại mỗi thùng, rác được phân theo các nhóm dễ phân hủy, khó phân hủy<br /> và tái chế theo hướng dẫn chung của thành phố Hội An. Các nhóm rác phân loại được cân<br /> tổng khối lượng và được ghi chép theo dõi sự diễn biến của chúng theo thời gian.<br /> 2.2. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> <br /> 2.2.1. Thiết kế mô hình đồng quản lý (ĐQL) rác thải sinh hoạt<br /> Sinh viên thực tập được tham gia thiết kế mô hình đồng quản lý (ĐQL) rác thải sinh<br /> hoạt theo phương thức phân loại rác tại nguồn (PLRTN) trên cơ sở khoa học về đồng quản<br /> ý, con đường đi của rác thải và định hướng chiến lược quản lý rác thải tại thành phố Hội<br /> An. Một giả định khoa học đặt ra là định hướng đó chỉ rõ rác thải được phân thành 3 nhóm<br /> riêng biệt bao gồm rác thải dễ phân hủy, rác thải khó phân hủy và rác thải tái chế hay còn<br /> gọi là rác thải ve chai ngay sau khi nó được hình thành. Hành động phân loại rác thải sinh<br /> hoạt một cách song hành tại thời điểm rác thải được hình thành gọi là phân loại rác tại<br /> nguồn. Sau đó 3 loại rác thải sinh hoạt được thu gom và chuyển đến các điểm cuối cùng<br /> theo đúng quy định. Rác thải tái chế sẽ được chuyển đến các cơ sở thu mua phế liệu. Rác<br /> 122<br /> <br /> ỨNG DỤNG LUẬN ĐIỂM 4 TRỤ CỘT GIÁO DỤC…<br /> thải dễ phân hủy sẽ được chuyển đến nhà máy làm phân compost, hoặc các nơi làm<br /> compost hộ gia đình. Rác thải khó phân hủy sẽ được chuyển đến bãi rác Cẩm Hà. Mô hình<br /> được thực hiện mang nội dung và hình thức phát triển cộng đồng vì vậy để thuận lợi triển<br /> khai các hoạt động của mô hình ĐQL rác thải theo phương thức PLRTN cần phải xúc tiến<br /> công tác truyền thông nâng cao nhận thức và năng lực cho cộng đồng tiếp cận và tham gia<br /> các hoạt động của mô hình. Sự tham gia rộng rãi và tích cực của người dân, doanh nghiệp,<br /> nhà khoa học vào mô hình bao giờ cũng tỷ lệ thuận với hiệu quả triển khai hoạt động.<br /> Đồng thời mô hình sẽ tạo điều kiện kế thừa một cách có hệ thống và phối kết hợp với các<br /> chương trình, dự án có liên quan tại địa phương một cách phù hợp. Sinh viên được hướng<br /> dẫn xây dựng tài liệu truyền thông bao gồm tờ rơi, tài liệu hướng dẫn tập huấn kỹ thuật<br /> TOT, số tay PLRTN, hướng dẫn xây dựng kế hoạch quản lý rác thải địa phương là những<br /> phương tiện quan trọng giúp cho mô hình ĐQL PLRTN được triển khai hiệu quả. Tài liệu<br /> truyền thông dễ hiểu, dễ đọc, dễ tiếp cận, sinh động tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình<br /> chuyển hóa thông tin vào “nhận thức” của cộng đồng và từ đó phát triển thành ý thức.<br /> 1.000 tờ rơi PLRTN được thiết kế và in ấn để phục vụ cho hoạt động truyền thông, tập<br /> huấn kỹ thuật trong suốt thời gian đề tài được thực hiện. Nội dung tờ rơi phản ảnh quy<br /> định của Hội An về 3 nhóm rác thải cơ bản bao gồm rác thải dễ phân hủy, khó phân hủy<br /> và tái chế hay còn gọi là rác thải ve chai [8].<br /> <br /> Hình 2: Tờ rơi PLRTN [3]<br /> <br /> 123<br /> <br />