Ứng dụng lược đồ tư duy nhằm nâng cao hiệu quả của các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học hoá học ở trường trung học phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 1, pp. 39-49<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0005<br /> <br /> ỨNG DỤNG LƯỢC ĐỒ TƯ DUY NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ<br /> CỦA CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC HOÁ<br /> HỌC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> <br /> Nguyễn Thị Thân1 , Phạm Hồng Bắc2<br /> 1 Trường<br /> 2 Nhà<br /> <br /> Trung học phổ thông Chuyên Hà Giang, Hà Giang<br /> xuất bản Đại học Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Lược đồ tư duy (còn gọi là sơ đồ tư duy, bản đồ tư duy, LĐTD) là một kĩ thuật<br /> dạy học đã được sử dụng rộng rãi ở các nước tiên tiến trên thế giới, đặc biệt được áp dụng<br /> nhiều ở các phương pháp dạy học (PPDH) tích cực phát huy khả năng tích cực, chủ động,<br /> sáng tạo của học sinh (HS). Bài báo này giới thiệu một số ứng dụng lược đồ tư duy vào<br /> một số phương pháp dạy học tích cực như phương pháp dạy học theo hợp đồng, dạy học<br /> theo góc, dạy học theo dự án trong giảng dạy hoá học ở trường Trung học phổ thông nhằm<br /> nâng cao chất lượng dạy học môn Hoá học ở trường Trung học phổ thông (THPT) trong<br /> giai đoạn mới.<br /> Từ khóa: Lược đồ tư duy, dạy học hoá học, trung học phổ thông, dạy học tích cực.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong mục tiêu của giáo dục phổ thông trong giai đoạn mới theo nghị quyết hội nghị Trung<br /> ương 8 khoá XI, đổi mới PPDH được coi là một trong những giải pháp then chốt về đổi mới căn<br /> bản toàn diện giáo dục Việt Nam. Qua thực tế áp dụng trong giảng dạy các PPDH tích cực đang<br /> triển khai hiện nay, chúng tôi nhận thấy các PPDH theo hợp đồng, dạy học theo góc, dạy học theo<br /> dự án là các phương pháp dạy học phát huy khả năng tự học, tự sáng tạo, phát triển kĩ năng mềm<br /> cho HS thực hiện đúng mục tiêu đổi mới giáo dục [1], [2]. Các phương pháp này đều có đặc điểm<br /> chung là chuyển nội dung bài học thành các nhiệm vụ học tập, mà khi thực hiện xong các nhiệm<br /> vụ này, HS sẽ lĩnh hội được nội dung bài học. Tuy nhiên các nhiệm vụ này thường được thực hiện<br /> một các riêng lẻ chưa có sự gắn kết với nhau. Khi sử dụng kĩ thuật LĐTD [3] bằng cách hệ thống<br /> hoá các nội dung bài học thành LĐTD sẽ giúp HS hiểu kiến thức một cách sâu sắc trong mối quan<br /> hệ qua lại với nhau, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả của các PPDH này. Trong bài báo này, chúng<br /> tôi giới thiệu về các PPDH theo hợp đồng, dạy học theo góc, dạy học theo dự án và gợi ý về cách<br /> sử dụng LĐTD trong các phương pháp dạy học này trong giảng dạy hoá học ở trường THPT.<br /> Ngày nhận bài: 15/7/2015. Ngày nhận đăng: 10/2/2016.<br /> Liên hệ: Phạm Hồng Bắc, e-mail: bacph@hnue.edu.vn<br /> <br /> 39<br /> <br /> Nguyễn Thị Thân, Phạm Hồng Bắc<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Một số phương pháp dạy học tích cực<br /> <br /> 2.1.1. Dạy học theo hợp đồng<br /> a. Khái niệm<br /> Học theo hợp đồng là một hoạt động học tập trong đó mỗi HS được một hợp đồng trọn<br /> gói bao gồm các nhiệm vụ/bài tập bắt buộc khác nhau trong một khoảng thời gian nhất định. HS<br /> chủ động và độc lập quyết định về thời gian cho mỗi nhiệm vụ/bài tập và thứ tự thực hiện các bài<br /> tập/nhiệm vụ đó theo khả năng của mình.<br /> Học theo hợp đồng là một hình thức tổ chức dạy học cho phép giáo viên (GV) quản lí, kiểm<br /> soát và đánh giá được năng lực học tập của từng HS, nghĩa là tạo cơ hội học tập cho tất cả HS<br /> trong lớp theo trình độ, nhịp độ và theo năng lực [1, 2].<br /> b. Quy trình tổ chức dạy học theo hợp đồng [1, 2]:<br /> GIAI ĐOẠN 1: CHUẨN BỊ<br /> Bước 1: Chọn nội dung và thời gian phù hợp:<br /> + Nội dung: GV chọn nội dung tổ chức dạy học; HS tự quyết định thứ tự thực hiện các<br /> nhiệm vụ được giao<br /> + Thời gian: Tùy theo nội dung học tập. Những HS có nhịp độ chậm thì hoàn thành nhiệm<br /> vụ bắt buộc trên lớp trong giờ học; nhiệm vụ tự chọn có thể thực hiện ngoài giờ học hoặc ở nhà.<br /> theo hợp đồng<br /> Bước 2: Thiết kế bản hợp đồng tập học tập<br /> Căn cứ vào nội dung, thời gian và điều kiện cụ thể, GV có thể lựa chọn và thiết kế bản hợp<br /> đồng phù hợp. Bản hợp đồng phải đủ chi tiết để HS có thể tìm hiểu dễ dàng, kí hợp đồng và thực<br /> hiện nhiệm vụ một cách độc lập và hợp tác, bao gồm các nhiệm vụ bắt buộc (được xây dựng dựa<br /> trên chuẩn kiến thức – kĩ năng của môn học) và nhiệm vụ tự chọn (mang tính củng cố, mở rộng,<br /> nâng cao hoặc liên hệ thực tế).<br /> GIAI ĐOẠN II: TỔ CHỨC DẠY HỌC<br /> Bước 1: Giới thiệu bài học/nội dung học tập và hợp đồng học tập, thời gian tối đa để thực<br /> hiện các nhiệm vụ.<br /> Bước 2: Tổ chức cho HS nghiên cứu và kí hợp đồng. GV kí xác nhận và bản hợp đồng. Tổ<br /> chức và hỗ trợ HS cho có hiệu quả.<br /> Bước 3: GV tổ chức, hướng dẫn HS thực hiện hợp đồng. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, HS<br /> có thể tự sửa lỗi, tự đánh giá qua việc đối chiếu kết quả với đáp án của GV, hoặc chấm chéo bài<br /> hoặc sửa lỗi cho nhau trong nhóm.<br /> Bước 4. Tổ chức nghiệm thu, thanh lí hợp đồng<br /> – Nếu giao nhiệm vụ HS hoàn thành ở nhà, GV nghiệm thu hợp đồng tại lớp học.<br /> – GV nghiệm thu hợp đồng dựa trên cơ sở tự đánh giá (hệ thống sửa lỗi hoặc đáp án) và<br /> đánh giá đồng đẳng (đánh giá giữa các HS với nhau).<br /> <br /> 2.1.2. Dạy học theo góc<br /> a. Khái niệm: Dạy học theo góc là một PPDH theo đó HS thực hiện các nhiệm vụ khác<br /> nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học nhưng cùng hướng tới chiếm lĩnh một nội dung<br /> học tập theo các phong cách học khác nhau [1].<br /> b. Quy trình thực hiện học theo góc<br /> 40<br /> <br /> Ứng dụng lược đồ tư duy nhằm nâng cao hiệu quả của các phương pháp dạy học...<br /> <br /> * Giai đoạn 1: Chuẩn bị<br /> Bước 1: Xem xét các yếu tố cần thiết để học theo góc đạt hiệu quả về nội dung bài học, địa<br /> điểm, đối tượng HS (khả năng tự định hướng, mức độ làm việc chủ động, tích cực).<br /> Bước 2: Thiết kế kế hoạch bài học dựa vào mục tiêu bài học, các PPDH cần phối hợp với<br /> PPDH theo góc; chuẩn bị cụ thể về thiết bị, phương tiện, đồ dùng dạy học, nhiệm vụ cụ thể và kết<br /> quả cần đạt được ở mỗi góc.<br /> * Giai đoạn 2: Tổ chức dạy học theo góc<br /> Bước 1: Bố trí không gian lớp học/góc phù hợp với nhiệm vụ, hoạt động học tập (đảm bảo<br /> đủ tài liệu phương tiện, đồ dùng học tập cần thiết ở mỗi góc).<br /> Bước 2: Giới thiệu bài học/nội dung học tập và các góc học tập<br /> Bước 3: Tổ chức cho HS học tập tại các góc theo cặp, cá nhân hay nhóm nhỏ tại mỗi góc<br /> (theo yêu cầu của hoạt động).<br /> Bước 4: Tổ chức cho HS trao đổi và đánh giá kết quả học tập.<br /> <br /> 2.1.3. Dạy học theo dự án<br /> a. Khái niệm: Dạy học theo dự án là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện<br /> một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực hành, tạo ra các sản phẩm<br /> có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này có thể được người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ<br /> quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều<br /> chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện [1, 2, 4].<br /> b. Quy trình tổ chức dạy học theo dự án [1, 2, 4]<br /> Bước 1: HS quyết định chủ đề và xác định mục tiêu dự án<br /> Bước 2: HS xây dựng kế hoạch thực hiện bao gồm những công việc cần làm, thời gian dự<br /> kiến, vật liệu, kinh phí, phương pháp tiến hành và phân công công việc trong nhóm.<br /> Bước 3: Thực hiện dự án học tập theo kế hoạch đã đề ra cho nhóm và cá nhân.<br /> Bước 4: Thu thập kết quả và công bố sản phẩm<br /> Kết quả thực hiện dự án học tập có thể được công bố dưới dạng bài thu hoạch, báo cáo bằng<br /> văn bản, bài trình diễn PowerPoint, poster, mô hình, lập trang web, tạo mô hình hay vật thật,...<br /> Hoặc những hành động phi vật chất, như biểu diễn một vở kịch, việc tổ chức một buổi tuyên truyền<br /> nhằm tạo ra các tác động xã hội, phòng triển lãm trưng bày tranh ảnh, quay video clip,. . .<br /> Bước 5: Đánh giá dự án học tập, do GV và HS đánh giá cả quá trình thực hiện và kết quả<br /> đạt được. Việc đánh giá có thể tiến hành trước, trong và sau khi kết thúc dự án, bằng cả các phương<br /> pháp quan sát, vấn đáp và viết. Hoạt động xem xét lại dự án để rút ra những kinh nghiệm cho việc<br /> phát triển dự án hoặc thực hiện các dự án tiếp theo.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Sử dụng lược đồ tư duy trong dạy học hoá học sử dụng các phương pháp<br /> dạy học tích cực<br /> <br /> 2.2.1. Sử dụng lược đồ tư duy trong dạy học theo hợp đồng<br /> Trong dạy học theo hợp đồng, HS tự tìm hiểu, khám phá nội dung kiến thức bài học thông<br /> qua việc thực hiện các nhiệm vụ trong hợp đồng. GV có thể sử dụng LĐTD trong dạy học theo<br /> hợp đồng bằng cách thêm nhiệm vụ hoàn thành nội dung kiến thức toàn bài hay một phần của bài<br /> học thông qua LĐTD, các nhiệm vụ khác HS vẫn tiến hành bình thường. Khi báo cáo kết quả thực<br /> hiện nhiệm vụ, HS báo cáo sản phẩm là các nội dung trong phiếu học tập GV giao và LĐTD của<br /> mình. Như vậy, bên cạnh việc lĩnh hội được kiến thức bài học, HS có thể hệ thống lại nội dung bài<br /> học thông qua LĐTD. Điều này sẽ giúp HS liên hệ được các nhiệm vụ học tập của mình với nội<br /> 41<br /> <br /> Nguyễn Thị Thân, Phạm Hồng Bắc<br /> <br /> dung bài học, đồng thời giúp các em hiểu rõ hơn nhiệm vụ của mình cũng như nội dung bài học.<br /> Việc áp dụng PPDH theo hợp đồng đạt hiệu quả tốt nhất khi thực hiện các nội dung ôn tập, luyện<br /> tập [5, 6, 7].<br /> Ví dụ bài: Luyện tập Hiđrocacbon không no (Hoá học lớp 11).<br /> Đặc điểm của bài luyện tập có 2 phần:<br /> Phần kiến thức cần nhớ: Tổng hợp những nội dung, kiến thức trọng tâm. LĐTD hiệu quả<br /> để HS khái quát và liên kết các kiến thức. Nhiệm vụ lập LĐTD này nên là nhiệm vụ bắt buộc, giao<br /> cho HS thực hiện ở nhà và làm việc theo tổ để HS có thời gian tự ôn tập, trao đổi và trình bày sản<br /> phẩm của nhóm. Việc giao nhiệm vụ này có thể chia thành các mức:<br /> + Mức 1: LĐTD có câu hỏi GV xác định các kiến thức trọng tâm, và đưa ra LĐTD dưới<br /> dạng hệ thống các câu hỏi cụ thể, rõ ràng. HS không phải tự xác định những kiến thức trọng tâm,<br /> mà chỉ cần tìm các thông tin trả lời các câu hỏi của GV và ôn tập theo hệ thống nội dung đó.<br /> <br /> Hình 1.<br /> Mức 2: LĐTD câm (Hình 2).<br /> GV sẽ nêu những nội dung chính cần ôn tập dưới dạng các từ khoá. HS tự tổng kết các kiến<br /> thức của các nội dung đó. Ở mức độ này, HS cần tư duy và tìm tòi nhiều hơn.<br /> Mức 3: HS tự xây dựng LĐTD.<br /> Ở mức độ này, GV chỉ nêu lên yêu cầu lập LĐTD tổng kết nội dung kiến thức của bài, hoặc<br /> của chương. HS sẽ tự xác định các nội dung chính và các nội dung trọng tâm. Đây là mức độ khó,<br /> HS có cơ hội thể hiện những sáng tạo, phong cách riêng của mình. Tuy nhiên, cũng có những hạn<br /> chế nhất định khi HS không nhấn mạnh được những nội dung chính, tổng hợp một cách lan man.<br /> 42<br /> <br /> Ứng dụng lược đồ tư duy nhằm nâng cao hiệu quả của các phương pháp dạy học...<br /> <br /> Hình 2.<br /> – Phần luyện tập: GV cho HS làm các bài tập định lượng và định tính để HS nắm vững các<br /> kiến thức cần nhớ. Với phần này, GV có thể đưa ra một PHT có hệ thống các bài tập tăng dần mức<br /> độ từ dễ đến khó. Khi áp dụng PPDH theo hợp đồng, GV cần đưa ra bản hợp đồng có các nhiệm<br /> vụ yêu cầu hoàn thành các bài tập đó.<br /> <br /> 43<br /> <br />