Vài nét về văn hóa nông thôn hiện nay

VÀI NÉT VỀ VĂN HÓA NÔNG THÔN HIỆN NAY<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nay, thực trạng đời sống văn hóa nông thôn thể hiện hết sức đa dạng<br /> và phong phú, rõ nhất ở nhu cầu văn hóa và hoạt động văn hóa của người nông<br /> dân.<br /> Nhu cầu văn hóa là một vấn đề quan trọng trong đời sống tinh thần của con<br /> người nói chung, của người nông dân nói riêng. Sự hiểu biết về nhu cầu văn hóa<br /> của người nông dân là hết sức khác nhau, phụ thuộc vào vị trí, điều kiện xã hội,<br /> giới tính, nghề nghiệp, tuổi tác, thậm chí cả sở thích của từng nhóm, từng cá thể.<br /> Quan điểm chung của người nông dân về nhu cầu văn hóa là: coi mọi nhu cầu<br /> của con người trong xã hội, kể cả nhu cầu kinh tế đều thuộc phạm trù nhu cầu<br /> văn hóa và việc thỏa mãn những nhu cầu xã hội cũng chính là thỏa mãn nhu cầu<br /> văn hóa.<br /> Trong hệ thống nhu cầu ấy, không thể đáp ứng như nhau toàn bộ những<br /> nhu cầu của con người bởi có nhu cầu hợp lý và nhu cầu bất hợp lý; có nhu cầu<br /> nổi trội, cấp thiết và có những nhu cầu chưa thực sự cần thiết đối với người<br /> nông dân trong bối cảnh hiện nay hoặc tương lai. Rõ ràng, ngay trong việc đánh<br /> giá cũng như trong quan niệm về nhu cầu, đại đa số người dân nông thôn đã xác<br /> định được rất rõ có loại nhu cầu cần thiết, hợp lý (tức phù hợp với tiêu chí tiến<br /> bộ, hoàn cảnh, điều kiện cụ thể của nông thôn cũng như từng tầng lớp, nhóm<br /> người hay cá nhân người nông dân), bên cạnh đó cũng tồn tại những loại nhu<br /> cầu có khi cần thiết nhưng chưa phù hợp hoàn cảnh, cũng có khi không cần thiết<br /> hoặc thậm chí có những nhu cầu không có lợi với cộng đồng, nhóm, cá nhân.<br /> Cũng có thể có những nhu cầu có ích với nhóm người nhưng lại không có ích<br /> với cá nhân hoặc ngược lại... Vì thế, việc tìm hiểu kỹ, phân loại và định hướng<br /> nhu cầu văn hóa của người nông dân là vấn đề hết sức cần thiết. Không đề ra<br /> được một hệ thống tiêu chí phân loại nhu cầu của cộng đồng, gia đình, người<br /> dân, cá nhân ở nông thôn... thì rất dễ sa vào việc đáp ứng tràn lan mọi nhu cầu<br /> khi nó xuất hiện và không đạt được hiệu quả cao về văn hóa xã hội cũng như<br /> phát triển kinh tế. Đặc biệt, nhu cầu cao về một đời sống văn hóa lành mạnh, an<br /> toàn về đầu tư phát triển kinh tế hộ, về cập nhật thông tin, công nghệ, khoa học<br /> kỹ thuật nhằm áp dụng vào sản xuất và vào sinh hoạt văn hóa... là vấn đề hết<br /> sức quan trọng. Nó đặt ra cho các nhà lãnh đạo, quản lý văn hóa xã hội ở nông<br /> thôn hàng loạt vấn đề cần giải quyết để đáp ứng nhu cầu ấy. Chẳng hạn: quy<br /> hoạch thiết chế văn hóa ra sao, quản lý hoạt động văn hóa thế nào; môi trường,<br /> môi sinh văn hóa làm sao... để đáp ứng được những nhu cầu thiết yếu này. Đó là<br /> <br /> 1<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />  những điều phải suy nghĩ, tìm tòi, hoạch định từ trước nếu muốn có một tương<br /> lai tốt đẹp của đời sống văn hóa lành mạnh ở nông thôn.<br /> Để đáp ứng được nhu cầu văn hóa, cần có hoạt động văn hóa phong phú,<br /> phát triển. Hoạt động văn hóa ở nông thôn có một số điều đáng chú ý.<br /> Người dân nông thôn đánh giá rất cao hoạt động của truyền hình (và một<br /> phần phát thanh), cho rằng đây là hoạt động nổi trội, cập nhật, bổ ích. Kế đó là<br /> hoạt động thông tin báo chí. Rõ ràng, trong thời đại giao lưu, mở cửa và kinh tế<br /> thị trường, các phương tiện truyền thông đại chúng có vai trò lớn trong đời sống<br /> cũng như việc hưởng thụ văn hóa của người dân nói chung và người nông dân<br /> nói riêng, mặc dù hiện nay phương tiện truyền thông ở làng xã còn ít. Bên cạnh<br /> đó, hoạt động lễ hội truyền thống, văn nghệ quần chúng và các phong trào văn<br /> hóa như phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, phong trào<br /> xây dựng làng văn hóa và nhiều phong trào xã hội khác... cũng được đánh giá ở<br /> mức trung bình và có khả năng phát triển. Các hoạt động thư viện, bảo tàng,<br /> hoạt động nghệ thuật chuyên nghiệp chưa thực sự có chất lượng, chưa gắn bó<br /> được với đời sống quần chúng nhân dân nên chưa được ưa thích và ít phát huy<br /> tác dụng. Trong tương lai, các hoạt động này cần gắn chặt chẽ với truyền thông<br /> đại chúng để tạo cơ hội phát triển, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ của người nông<br /> dân. Đặc biệt, các hoạt động này ở nông thôn cần gắn với hệ thống truyền thông<br /> ở từng địa phương cụ thể.<br /> Có thể thấy, theo quan niệm của người dân nông thôn, muốn tăng cường<br /> hoạt động văn hóa và do đó, gia tăng mức độ hưởng thụ văn hóa của người nông<br /> dân thì phải kết hợp nhiều hình thức hoạt động, trong đó nổi bật là đẩy mạnh<br /> phong trào xây dựng gia đình văn hóa, tổ chức văn nghệ quần chúng ở địa<br /> phương, phát triển phong trào xây dựng làng văn hóa, xây dựng khu vui chơi<br /> giải trí, xây dựng phòng đọc sách... Như vậy người nông dân đánh giá cao các<br /> hình thức tạo điều kiện cho dân tự làm văn hóa. Những hình thức khác mang<br /> tính giao lưu, hưởng thụ thụ động như mời đoàn nghệ thuật chuyên nghiệp, mời<br /> văn nghệ quần chúng nơi khác đến biểu diễn cũng được coi là quan trọng nhưng<br /> thực tế, chưa phải là hoạt động thường xuyên. Các hoạt động khác như tổ chức<br /> dịch vụ văn hóa, sưu tầm nghiên cứu văn hóa dân gian, thông tin lưu động được<br /> đánh giá vừa phải, mặc dù đây là những hoạt động vô cùng quan trọng để góp<br /> phần xây dựng văn hóa nông thôn. Có thể nói, những hình thức hoạt động mà<br /> người nông dân có thể tham gia là những hoạt động được họ chú ý quan tâm,<br /> phù hợp với định hướng xã hội hóa văn hóa và xây dựng văn hóa cơ sở ở nông<br /> thôn. Tuy nhiên, về lâu dài, cần kết hợp được nhiều hình thức hoạt động trong<br /> một cụm thiết chế văn hóa ở nông thôn để vừa huy động tiềm năng của người<br /> <br /> 2<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />  nông dân vừa đem đến cho họ những giá trị văn hóa mới. Có như vậy hoạt động<br /> của thiết chế văn hóa mới thực sự đi vào đời sống người nông dân, đem lại lợi<br /> ích đích thực cho người nông dân.<br /> Cưới xin là một sinh hoạt văn hóa gắn bó với đời sống mỗi con người, mỗi<br /> gia đình, trở thành một hoạt động không thể thiếu trong cộng đồng, đặc biệt là<br /> cộng đồng người dân ở nông thôn.<br /> Thống kê cho thấy đám cưới ở nông thôn hiện nay có rất nhiều yếu tố xuất<br /> hiện và sự làm theo từng yếu tố của người nông dân cũng có những biến động<br /> phức tạp. Những yếu tố được nhiều người chú ý làm theo là: lễ gia tiên, lễ ăn<br /> hỏi, lễ lại mặt, lễ chạm ngõ... còn các yếu tố khác ít được quan tâm. Như vậy, có<br /> thể nói quy trình đám cưới hiện nay tuân thủ 4 yếu tố chính vừa nêu và phù hợp<br /> với tập tục cưới xin của người Việt, dù ở nông thôn hay đô thị. Còn tùy vào<br /> từng nhu cầu cụ thể của gia đình, tập tục cụ thể của từng địa phương mà đám<br /> cưới có thể xuất hiện những yếu tố phụ trợ như: cho của hồi môn, mượn người<br /> trải chiếu, lễ tơ hồng... Một điểm đáng chú ý là lệ nộp cheo, dù còn rất ít nhưng<br /> vẫn thể hiện sự tác động của lệ tục đối với đời sống tinh thần người nông dân ở<br /> một số thôn làng.<br /> Có thể nói, hoạt động cưới xin ở thôn làng đã có được những bước chuyển<br /> biến đáng kể, đã tiết kiệm, đỡ tốn kém, gọn gàng, không gây ảnh hưởng phức<br /> tạp cho xã hội và theo đời sống mới. Tuy nhiên, hiện nay ngoài sự kết hợp hài<br /> hòa cũ mới, hiện tượng cưới xin ở nông thôn đang tái xuất hiện một số yếu tố<br /> như ăn uống linh đình, rượu chè, bài bạc... là vấn đề nảy sinh cần chú ý. Cưới<br /> theo nếp sống mới, dù đang trở thành một vấn đề được tuyên truyền rộng, được<br /> cả xã hội quan tâm và đang thấm dần vào đời sống của các tầng lớp nhân dân<br /> lao động, song vẫn còn là vấn đề cần được tiếp tục thúc đẩy mạnh mẽ và có giải<br /> pháp cũng như mô hình cụ thể, đặc biệt là ở nông thôn.<br /> Bên cạnh cưới xin, đối với đời sống người nông dân, tang lễ cũng là một<br /> sinh hoạt cần chú trọng. Cho dù hiện nay tồn tại cùng lúc nhiều hình thức tang<br /> lễ khác nhau, nhưng sự kế thừa những quy chế về tang ma truyền thống kết hợp<br /> với những yếu tố hiện đại có tính phù hợp đã trở thành xu thế tương đối mạnh<br /> trong tang lễ. Dù sao, vẫn còn tồn tại việc tang theo lối cũ với những hủ tục cần<br /> được xóa bỏ. Như vậy cần chú ý tới mối tương quan giữa các hình thức cũ và<br /> mới, sự kết hợp cũ - mới trong từng lớp người, từng nhóm đối tượng dân cư,<br /> từng địa phương cho phù hợp với cảm quan tâm lý, tính cách cộng đồng... trong<br /> việc thực hành tang lễ. Tuy nhiên xu thế kết hợp cũ và mới cũng như tang lễ<br /> đơn giản theo lối mới đang ngày càng mạnh và chiếm ưu thế.<br /> <br /> <br /> <br /> 3<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />  Chỉ xét riêng về những yếu tố được nhiều người theo trong tang chế ở<br /> nông thôn, cũng có thể hình dung được phần nào độ phức tạp trong quan niệm<br /> của người nông dân về tang lễ. Đáng chú ý là các lễ cúng được nhiều người tuân<br /> thủ: cúng 3 ngày, cúng 49 ngày và cúng 100 ngày. Tiếp theo là các yếu tố khác<br /> như mời ban nhạc hiếu, che mặt người khuất, đốt vàng mã, đội mũ rơm, mặc áo<br /> xô... Tuy nhiên, ngoài việc chú trọng các ngày cúng thì tục che mặt người khuất,<br /> nhạc hiếu được phần lớn mọi người tuân thủ, các yếu tố còn lại thì tùy vào từng<br /> địa phương, từng làng, từng dòng họ, từng gia đình mà mỗi đám tang cụ thể có<br /> những sự lựa chọn khác nhau. Trừ một vài yếu tố chưa phù hợp như khóc<br /> mướn, quàn tại nhà quá 24-36 giờ thì những yếu tố xuất hiện trong tang lễ người<br /> nông dân là chấp nhận được trong tiến trình nghi lễ. Cái đáng để ý là xem xem<br /> họ tổ chức đám tang ra sao, có phù hợp với tập tục truyền thống cũng như tinh<br /> thần tang lễ mới không và quan trọng hơn, người nông dân tự đánh giá cái được<br /> và chưa được trong tổ chức tang lễ ở địa phương như thế nào. Vì thế trách<br /> nhiệm của các nhà quản lý xã hội, quản lý văn hóa ở nông thôn là hết sức nặng<br /> nề, trong đó đáng chú ý phải đưa các cuộc vận động về xây dựng làng văn hóa,<br /> gia đình văn hóa ăn sâu vào từng hộ dân để họ tiếp tục có những biến đổi tốt<br /> trong việc lễ tang và các việc khác, góp phần đẩy mạnh phong trào Toàn dân<br /> đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa.<br /> Lễ hội truyền thống được đánh giá là một loại hình sinh hoạt văn hóa dân<br /> gian tổng thể, rất phù hợp và hữu ích với đời sống văn hóa tinh thần của người<br /> Việt Nam nói chung và người dân nông thôn nói riêng. Gần đây, lễ hội truyền<br /> thống được phục hồi ở nhiều địa phương, tạo nên một sinh hoạt văn hóa cộng<br /> đồng phong phú, bổ ích. Tuy nhiên, bên cạnh những cái được như: là dịp để<br /> cộng đồng dân cư tìm lại cội nguồn văn hóa thông qua thực hành lễ hội, tăng<br /> cường tình đoàn kết cộng đồng, gia đình trong làng xóm, mở ra môi trường sinh<br /> hoạt văn hóa, giải trí cho người nông dân..., hoạt động lễ hội ở nông thôn cũng<br /> như đô thị đang rất phức tạp, nảy sinh nhiều hiện tượng không phù hợp với<br /> chuẩn mực đạo đức và văn hóa của nước ta.<br /> Có thể thấy ở nông thôn, việc mở hội làng hàng năm là khá phổ biến và lễ<br /> hội, với yếu tố chủ đạo là nhân vật được phụng thờ, đã ăn nhập khá sâu vào tâm<br /> thức người nông dân. Bên cạnh việc định danh tính nhân vật được phụng thờ,<br /> việc tìm hiểu những hình thức nghi lễ chính trong lễ hội như rước, xách, tế, lễ...<br /> cho phép có một cái nhìn toàn diện hơn về đời sống tâm linh của người nông<br /> dân trong lễ hội và những yếu tố thu hút họ dự lễ hội. Người dân nông thôn ít<br /> được thưởng thức văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp, vì thế, ngoài văn nghệ<br /> quần chúng, với họ thì lễ hội truyền thống và những yếu tố cấu thành nó, mang<br /> <br /> 4<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />  ý nghĩa hết sức quan trọng. Lễ hội đã đáp ứng cả những nhu cầu chung mang<br /> tính cộng đồng lẫn những nhu cầu riêng tư của cá nhân con người từ giữ gìn<br /> truyền thống văn hóa, tăng cường giao kết cộng đồng, tấm lòng đối với những<br /> thế hệ trước... đến việc vui chơi thưởng ngoạn và cầu ước cho nguyện vọng<br /> riêng. Một số không nhiều người chưa hoặc không tham dự lễ hội cho biết lý do<br /> cản trở họ đến với lễ hội ở hai khía cạnh: phía lễ hội và phía bản thân họ. Cách<br /> thức tổ chức kém, những tệ nạn, hủ tục như mê tín dị đoan, ăn xin ăn mày, sự o<br /> ép về dịch vụ là nguyên nhân cản trở người nông dân đến với lễ hội. Tuy nhiên<br /> cũng có nguyên nhân do nhận thức và tri thức cá nhân: cảm thấy vô bổ, không<br /> có ích. Thực ra hoạt động lễ hội, như chúng ta từng biết, là hoạt động văn hóa<br /> nghệ thuật tổng hợp đáp ứng được cả một hệ thống nhu cầu của con người, hết<br /> sức bổ ích và có tác dụng. Vấn đề tuyên truyền, phổ biến giá trị của loại hình<br /> văn hóa cộng đồng này, vì thế, cần được tiếp tục đẩy mạnh.<br /> Nông thôn Việt Nam hiện còn lưu giữ khá nhiều phong tục tập quán cần<br /> chú tâm tìm hiểu. Trong số rất nhiều những phong tục ấy, có những làng có hầu<br /> như tất cả, có những làng còn lại vài phong tục chính, nhưng hầu như người<br /> nông dân nào cũng khẳng định sức mạnh, tính tích cực của phong tục, tập tục<br /> trong sinh hoạt văn hóa ở nông thôn. Về tập tục hiện có ở nông thôn, người dân<br /> chú ý lễ mừng thọ, cúng gia tiên, cúng ông công ông táo, tục lên lão, cúng thổ<br /> địa, cúng thành hoàng, lệ khuyến học, lệ bán con cho chùa, tục kết chạ, hội thi<br /> đọc sử làng, lễ thôi nôi... Như vậy, có thể thấy trong sự phong phú, thậm chí<br /> phức tạp của sự tồn tại các tập tục tại nông thôn, có sự tập trung tôn vinh một số<br /> tục đẹp, phù hợp với truyền thống sinh hoạt và văn hóa truyền thống như: lễ<br /> mừng thọ, lễ cúng gia tiên, tục lên lão, thờ thành hoàng, lệ khuyến học. Đó là xu<br /> hướng cần được hỗ trợ, khuyến khích. Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng cần xem<br /> xét, nghiên cứu kỹ lưỡng để loại bỏ dần những hủ tục vẫn còn đây đó trong đời<br /> sống sinh hoạt làng xã, trong các hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian, đặc biệt<br /> là cầu cúng, hủ tục trong lễ hội...<br /> Trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và sự<br /> nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, sự phát triển kinh tế xã hội, văn<br /> hóa nông thôn đang đứng trước những thuận lợi cơ bản cũng như những thách<br /> thức không nhỏ. Sự biến động về quy luật phát triển và thực trạng biểu hiện của<br /> kinh tế, văn hóa, xã hội ở nông thôn vẫn đang diễn ra một cách nhanh chóng và<br /> chắc chắn sẽ có những thay đổi trong tất cả những yếu tố đã nêu. Nhưng dù có<br /> biến đổi thế nào, thì với những gì được thể hiện, văn hóa nông thôn cả nước nói<br /> chung vẫn giữ được cho mình những hằng số văn hóa. Đó là sinh hoạt văn hóa<br /> mang đậm nét dấu ấn, phong vị văn hóa văn minh nông nghiệp trồng lúa nước<br /> <br /> 5<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />  với cơ cấu tổ chức xã hội thôn làng tương đối khép kín, nay có điều kiện để trở<br /> thành một pháo đài xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; là sự bền vững phong<br /> phú, đa dạng của các hoạt động văn hóa dân gian thôn làng kết hợp với sự gia<br /> tăng ngày càng nhiều hình thức sinh hoạt và thưởng thụ văn hóa hiện đại, tạo<br /> điều kiện cho người dân sáng tạo và hưởng thụ văn hóa nhiều hơn, cao hơn; là<br /> dân trí ngày càng được nâng cao bởi sự phát triển kinh tế hộ, kinh tế làng khiến<br /> mức sống của người dân tăng lên khá ổn định, tạo điều kiện gia tăng khả năng<br /> học tập, dịch chuyển, giao tiếp dưới nhiều hình thức; là ý chí vươn lên của<br /> người nông dân trong tất cả các lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực học tập vốn có<br /> truyền thống từ xưa (với lệ khuyến học); là rất nhiều nét đẹp trong giao tiếp,<br /> ứng xử, thực hành văn hóa của người nông dân... Với hành trang văn hóa ấy<br /> người nông dân đang tự nâng mình để xây dựng nông thôn mới theo hướng<br /> công nghiệp hóa, hiện đại hóa, ngày càng giàu đẹp, công bằng, dân chủ, văn<br /> minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh<br /> tế xã hội phát triển ngày càng hiện đại, có mặt bằng dân trí và văn hóa cao.<br /> <br /> <br /> Nguồn: Tạp chí VHNT số 310, tháng 4-2010<br /> Tác giả: Hà Nhi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 6<br /> <br /> <br /> <br /> You created this PDF from an application that is not licensed to print to novaPDF printer (http://www.novapdf.com)<br />