Vai trò của văn học trong đời sống văn hóa - xã hội đương đại (khảo sát qua hiện tượng văn học Nguyễn Nhật Ánh)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong đời sống văn hóa - xã hội đương đại, đề tài chủ yếu khám phá vai trò của văn học. Qua việc khảo sát hiện tượng Nguyễn Nhật Ánh, bài viết đi vào tìm hiểu vai trò của văn học trong đời sống đương đại và ảnh hưởng của hiện tượng văn học này đến công chúng bạn đọc. Từ đó, khám phá những tác động tích cực của hiện tượng Nguyễn Nhật Ánh nói riêng và văn học nói chung đối với đời sống như tác động giáo dục, nhận thức, giải trí, thông tin, giao tiếp… chứng minh vai trò rất lớn của văn học trong việc bồi đắp các giá trị tinh thần cho con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Vai trò của văn học trong đời sống văn hóa - xã hội đương đại (khảo sát qua hiện tượng văn học Nguyễn Nhật Ánh)

VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA - XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI (KHẢO SÁT QUA HIỆN TƯỢNG VĂN HỌC NGUYỄN NHẬT ÁNH) TRẦN HOÀNG THÙY LINH Khoa Ngữ văn Tóm tắt: Trong đời sống văn hóa - xã hội đƣơng đại, đề tài chủ yếu khám phá vai trò của văn học. Qua việc khảo sát hiện tƣợng Nguyễn Nhật Ánh, bài viết đi vào tìm hiểu vai trò của văn học trong đời sống đƣơng đại và ảnh hƣởng của hiện tƣợng văn học này đến công chúng bạn đọc. Từ đó, khám phá những tác động tích cực của hiện tƣợng Nguyễn Nhật Ánh nói riêng và văn học nói chung đối với đời sống nhƣ tác động giáo dục, nhận thức, giải trí, thông tin, giao tiếp… chứng minh vai trò rất lớn của văn học trong việc bồi đắp các giá trị tinh thần cho con ngƣời. Từ khóa: vai trò, văn học, văn hóa - xã hội, đƣơng đại, hiện tƣợng, Nguyễn Nhật Ánh 1. MỞ ĐẦU Ở đâu có con ngƣời, ở đó có thơ ca. Thơ ca và nghệ thuật đã có từ rất lâu. Chúng đƣợc sinh ra với mục đích đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần của con ngƣời. Trong xã hội ngày nay, đứng trƣớc thách thức của sự đổi mới và hội nhập, sự giao thoa của các luồng văn hóa, là bộ phận lớn nhất của văn nghệ, văn học có vai trò rất quan trọng trong việc bồi đắp những giá trị tinh thần. Tuy vậy, trƣớc những thách thức không nhỏ của văn hóa đƣơng đại cùng sự lên ngôi của nhiều hình thức giải trí mới, văn hóa đọc không phải lúc nào cũng phát triển thuận lợi và đƣợc đề cao. Có lúc, tƣởng chừng nhƣ văn hóa đọc ngày đi xuống; văn học trở nên kém sức hấp dẫn và giảm sút vai trò đối với đời sống xã hội khi mà giá trị vật chất có lúc quá đƣợc đề cao. May mắn thay, trong dòng chảy đa dạng của thị trƣờng sách, thị trƣờng văn học, vẫn có nhiều hiện tƣợng văn học có sức ảnh hƣởng lớn đối với ngƣời đọc, chinh phục bạn đọc, kéo bạn đọc về lại gần hơn với trang sách; chứng minh văn học chƣa bao giờ hết vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của con ngƣời. Và một trong những hiện tƣợng văn học tiêu biểu ấy là hiện tƣợng văn học Nguyễn Nhật Ánh. Cuối thế kỷ XX - đầu thế kỉ XXI, Nguyễn Nhật Ánh là nhà văn xuất sắc của văn học thiếu nhi, là một hiện tƣợng độc đáo, một cây bút dồi dào sức sáng tạo và niềm say mê đối với thiếu nhi, là ngƣời giữ lửa cho nền văn học thiếu nhi nƣớc nhà với khối lƣợng đồ sộ trên 100 tác phẩm. Lã Thị Bắc Lý nhận định: “Cũng giống nhƣ các nhà văn khác viết cho thiếu nhi, Nguyễn Nhật Ánh đứng trƣớc nhiều khó khăn và thách thức trong công cuộc đổi mới của văn học. Thêm vào đó, cuộc sống hiện đại đầy biến động với sự du nhập của nhiều nền văn hóa nƣớc ngoài vào Việt Nam, trẻ em đƣợc tiếp xúc với Kỷ yếu Hội nghị Khoa học Sinh viên năm học 2015-2016 Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Đại học Huế, tháng 12/2015, tr: 157-165
158 TRẦN HOÀNG THÙY LINH nhiều công nghệ hiện đại nên dễ bị lôi kéo vào những con đƣờng khác ngoài văn học…” [8]. Các cô bé, cậu bé thời nay đã không còn thói quen đọc sách. Tình trạng nhƣ vậy dƣờng nhƣ đã dần nuôi dƣỡng và biến thế hệ thanh niên sau này khi lớn lên có những trạng thái thờ ơ, vô cảm trƣớc cuộc sống. Do đó, với cƣơng vị một nhà văn – Nguyễn Nhật Ánh luôn tâm niệm phải viết làm sao để thu hút các em đến với sách, đến với truyện chữ, đến với văn học Việt Nam. Tác giả muốn dùng những trang sách để uốn nắn, để giáo dục trẻ em một cách nhẹ nhàng mà hiệu quả. Và với những trang sách thấm đẫm tình ngƣời, ông đã cùng với con Tí sún, thằng cu Mùi, con Tủn, thằng Hải cò, thằng Tƣờng, con Mận, con Thỏ Con, Xí Muội, Hạt Dƣa, thằng Tin, thằng Hƣờng, nhỏ Loan – những nhân vật thiếu nhi tiêu biểu trong thế giới nghệ thuật truyện Nguyễn Nhật Ánh - đƣa các cô bé, cậu bé, những độc giả trẻ em hay đã từng là trẻ em trở về lại nơi chan chứa đằm thắm, thiết tha tình ngƣời. 2. VĂN HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC Đƣợc sinh ra để phục vụ nhu cầu của cuộc sống con ngƣời, văn học có rất nhiều chức năng, vai trò khác nhau. Tuy nhiên văn học luôn có ba chức năng thƣờng tại là nhận thức, giáo dục và thẩm mỹ. Ở chức năng nhận thức, văn học có thể đóng vai trò cung cấp cho con ngƣời toàn bộ tri thức về thế giới cũng làm thay đổi nhận thức về thế giới đó. Đối với những tác phẩm văn học lớn, giá trị nhận thức thẩm mỹ của nó nhƣ mãi trƣờng tồn và sâu rộng thêm cùng thời gian và các thế hệ độc giả khác nhau. Ở chức năng giáo dục, văn học có khả năng “giáo dục phẩm chất Ngƣời”, giáo dục đạo đức, lối sống, ứng xử cho con ngƣời bởi giáo dục đạo đức vốn là nhu cầu xƣa nay của cộng đồng nhân loại, nói nhƣ Dostoievski: “Cái đẹp là đạo đức của tƣơng lai”. Còn với vai trò thẩm mỹ, văn học có điều kiện cũng nhƣ khả năng đƣa con ngƣời hƣớng đến chân, thiện, mỹ - cái đích mà con ngƣời luôn khao khát. Văn học tồn tại chủ quan trong thế giới khách quan, là một hình thái ý thức xã hội nhƣ những hình thái ý thức xã hội khác (chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, đạo đức, tôn giáo...). Cho nên khi tồn tại trong hệ thống mạng lƣới những hình thái ý thức xã hội, văn học có khả năng ảnh hƣởng đồng thời cũng chịu sự tác động từ các hình thái ý thức xã hội khác. Sự tƣơng tác này hỗ trợ lẫn nhau. Tuy nhiên muốn có sự tƣơng tác hỗ trợ ấy thì văn học tất yếu phải dựa trên nền tảng cơ sở hiện thực – “nguồn kí hiệu tự nhiên vô tận” [4]. Nhà văn H.Anđecxen từng phát biểu: “Không có câu chuyện cổ tích nào đẹp hơn câu chuyện do chính cuộc sống viết ra”. Và công việc cũng nhƣ sứ mệnh mà nhà văn đảm nhiệm theo giáo sƣ Trần Đình Sử đó chính là “tìm kiếm các giá trị nhận thức, đạo đức, thẩm mỹ của đời sống, lột trần các dối trá, phơi bày mọi ung nhọt, xé toạc mọi mặt nạ, là dấn thân vào tiến trình tiến bộ của xã hội” [4]. Toàn bộ các sự kiện, nhân vật, tƣ tƣởng, tình cảm thể hiện trong văn học nghệ thuật đều là sự phản ánh của đời sống xã hội có dụng ý nghệ thuật. Cho dù trong quan niệm của ngƣời Phƣơng Đông xƣa xem văn học là nơi dùng để nói chí, viết văn là dùng để tải đạo hay chủ nghĩa lãng mạn ở Phƣơng Tây xem văn học là phƣơng tiện để “biểu hiện tình cảm, khát vọng chủ quan của con ngƣời” thì cái chí, cái đạo, cái tình cảm, ƣớc mơ, khát vọng ấy suy cho cùng cũng đều là phản ánh đời sống. Vai trò phản ánh trong văn học là vai trò đầu tiên, quan
VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI... 159 trọng nhất của một tác phẩm văn học. Từ vai trò phản ánh thế giới khách quan xã hội, tác phẩm sẽ góp phần nào trong việc ảnh hƣởng, điều chỉnh, thay đổi, cải tạo thế giới văn hóa – xã hội, thực hiện vai trò giáo dục nhận thức, bồi đắp thẩm mỹ của mình cho bạn đọc. Trong tƣơng quan với các loại hình nghệ thuật khác nói riêng và các hình thái ý thức xã hội khác nói chung, vai trò phản ánh, tác động của văn học vẫn là nền tảng cho các loại hình nghệ thuật, các hình thái ý thức xã hội soi mình, phát triển. Không chỉ vậy, văn học còn tác động mạnh mẽ đến các loại hình khác. Hiện thực trong văn học có thể khơi gợi và tạo nguồn cảm hứng sáng tạo, định hƣớng tƣ tƣởng sáng tác cho nhiều loại hình nghệ thuật. Hiện tƣợng những bài thơ đƣợc các nhạc sĩ phổ nhạc, những tiểu thuyết, truyện dài, bút ký, kịch thƣờng xuyên đƣợc các đạo diễn chuyển thể thành những loại hình sân khấu khác nhau nhƣ phim, kịch (Tây du kí, Thủy Hử, Mật mã Da Vinci, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh…) đã minh chứng cho điều đó. Từ đó có thể thấy, mỗi loại hình nghệ thuật đều bộc lộ những hạn chế nhất định, mỗi loại hình là một lát cắt của cuộc sống. Âm nhạc mô phỏng âm thanh; vũ đạo tái hiện điệu nhảy, sự chuyển động nhịp nhàng; hội họa chụp lại hình ảnh, màu sắc, đƣờng nét; kiến trúc, điêu khắc nhào nặn lại hình khối….Ngƣời nghe, ngƣời xem từ đó cũng chỉ có thể cảm nhận từ một phía, hoặc là màu sắc, hoặc là âm thanh. Nhƣng ngƣợc lại trong văn học vừa có kiến trúc, điêu khắc (Nhà thờ Đức bà Paris…), vừa có cả “thi trung hữu nhạc”, “văn trung hữu họa”, có các bi kịch, chính kịch, hài kịch, kịch tự sự, chèo, tuồng của loại hình nghệ thuật sân khấu, điện ảnh. (Quan Âm Thị Kính, Xúy Vân giả dại, Ngọc Hân công chúa…) đƣa đến cái nhìn tổng quát, rộng mở, tác động toàn diện, nhiều chiều đến tất cả các giác quan nghe, nhìn, cảm nhận của bạn đọc. Thế nên, cái vạn năng của ngôn từ có thế chạm và chạm sâu đến tất cả mọi mặt từ âm thanh, đƣờng nét đến hình khối của cuộc sống, thậm chí là những khối vô hình trong tâm tƣởng, suy nghĩ con ngƣời…Nhƣ vậy có thế kết luận các tính năng đa dạng của văn học là sâu sắc và toàn diện hơn và có ảnh hƣởng lớn đến các loại hình nghệ thuật khác. Từ đó, văn học có điều kiện phát huy các vai trò, chức năng cơ bản của mình dẫn đƣờng cho các loại hình nghệ thuật cùng nhau phối kết hợp cải tạo, xây dựng và biến đổi thế giới. Bên cạnh đó, các chức năng của văn học còn tác động mạnh đến các hình thái ý thức xã hội khác. Với triết học, văn học là hình thái ý thức giàu triết lý xã hội nhân sinh nhất, văn học giúp triết học đi sâu vào tƣ tƣởng, tình cảm của độc giả bằng hình tƣợng nghệ thuât, ngôn ngữ cảm xúc cụ thế hơn là các mệnh đề lý luận, triết lý trừu tƣợng. (Lão Tử với Đạo đức kinh, Trang Tử với Nam hoa kinh, Lý Bạch, Đỗ Phủ, Tô Đông Pha, Puskin, Platông, Arixtốt, Franz Kafka, Nguyễn Du, Nam Cao, Chế Lan Viên…) Với chính trị, văn học phản ánh hiện thực cuộc sống nên ít nhiều cũng có phản ánh các quan điểm, tƣ tƣởng chính trị. Đôi khi chính trị cần đến văn học nhƣ một phƣơng tiện để đi vào đời sống, bởi tính đa thanh, đa nghĩa của văn chƣơng thƣờng tạo ra những ẩn ý, bóng gió trƣớc những vấn đề khó bộc lộ trực diện, tế nhị của đời sống chính trị. Văn học sẽ nói hộ, nói gián tiếp cho chính trị, đôi khi là phƣơng tiện tuyên truyền chính trị, lấy tƣ tƣởng chính trị nhƣ một nội dung chủ yếu nhƣ văn thơ yêu nƣớc, cách mạng. Lúc này, nó là trợ thủ trực tiếp, đắc lực cho nền chính trị tiến bộ, cho hạnh phúc nhân dân.
160 TRẦN HOÀNG THÙY LINH (Lý Thƣờng Kiệt với Nam Quốc Sơn Hà; Nguyễn Trãi với Bình Ngô Đại Cáo; Trần Quốc Tuấn với Hịch tướng sĩ; Phan Bội Châu; Hồ Chí Minh với Bản án chế độ thực dân Pháp, Đường kách mệnh, Tuyên ngôn độc lập...; Tố Hữu với Từ ấy, Ra trận, Máu và hoa, Việt Bắc, Bài ca xuân 1961...) Với đạo đức, văn học luôn phản ánh, suy ngẫm về đời sống con ngƣời, do đó, văn học luôn chạm đến những vấn đề của đạo đức, cái thiện, cái ác. Những khái niệm trừu tƣợng và những vấn đề của ý thức đạo đức thƣờng đƣợc cụ thể hóa, sinh động bằng các hình tƣợng văn học. Từ đó với vai trò, chức năng của mình, nó luôn tác động đến những mối quan hệ ứng xử cộng đồng, lối sống, lôi suy nghĩ, cảm nhận, làm cho con ngƣời sống khác đi, yêu thƣơng nhiều hơn (Ca dao, tục ngữ Việt, Truyện cổ tích, ngụ ngôn, Quà tặng cuộc sống...) Với tôn giáo, văn nghệ và tôn giáo đều gặp nhau ở điểm lấy đức tin, lấy tình cảm để giáo hóa con ngƣời. Vì vậy tôn giáo đã rất coi trọng và xem văn học nhƣ một phƣơng tiện truyền giáo. (Kinh thánh, Văn tế thập loại chúng sinh, Truyện Kiều...) [2, tr. 109, 110]. Các hình thái xã hội nhƣ chính trị, đạo đức, tôn giáo, triết học...cần đến văn chƣơng nhƣ một công cụ để truyền bá, để giáo dục tƣ tƣởng, nhận thức. Các loại hình nghệ thuật khác cần đến văn chƣơng nhƣ một phƣơng tiện hỗ trợ để bồi đắp các giá trị thẩm mỹ. Văn chƣơng không chỉ ảnh hƣởng sâu rộng mà còn nhờ vào các hình thái, loại hình khác để thực hiện các vai trò, chức năng của mình một cách dễ dàng và hợp lý hơn. Mặt khác, văn chƣơng cũng sử dụng những khía cạnh tích cực, những tƣ tƣởng, tình cảm, ý thức tốt đẹp của các loại hình nghệ thuật cũng nhƣ các hình thái ý thức xã hội khác để nhằm thực hiện vai trò giáo dục, nhận thức, thẩm mỹ của mình một cách toàn diện và sâu sắc hơn. 3. ẢNH HƢỞNG CỦA HIỆN TƢỢNG NGUYỄN NHẬT ÁNH VỚI XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI Đời sống xã hội hiện đại luôn chú trọng vật chất, chạy theo guồng quay cuộc sống để đáp ứng nhu cầu chiếm hữu danh lợi, đồng tiền từ đó con ngƣời dần lãng quên, đánh mất đi những khía cạnh tinh thần, những nhu cầu về tình cảm… Và văn học- một hình thái ý thức xã hội, tồn tại khách quan trong dòng chảy của lịch sử nên tất yếu nó cũng bị chi phối cũng nhƣ có những ảnh hƣởng, tác động nhất định đến xã hội đƣơng đại. Xuất hiện sau Thế chiến thứ hai tại xã hội Tây phƣơng, đỉnh cao là vào những năm 70, 80, Văn học hậu hiện đại là trào lƣu văn học với hàng loạt các kỹ thuật sáng tác và tƣ tƣởng văn nghệ mới để phản ứng lại các quy chuẩn của văn học hiện đại. Trong văn học, Chủ nghĩa hậu hiện đại miêu tả thế giới đƣơng đại với những cụm từ nhƣ sau: phản hình thức, mỉa mai, ngẫu nhiên, hỗn loạn, vô trật tự, phản đề, chú trọng văn bản, liên văn bản, trọng bề mặt, trọng cái biểu hiện, vừa đọc vừa sáng tác cùng tác giả, lai tạp, nhiều hình thái, khác biệt, châm biếm, bất định… Văn học hậu hiện đại Việt Nam chƣa thật sự trở thành một khuynh hƣớng riêng biệt nhƣ ở thế giới. Tuy vậy những tác động của chủ nghĩa hậu hiện đại đến với văn học Việt Nam cũng ngày càng rõ nét. Trong bối cảnh Việt Nam đang thời kì hội nhập, với sự du nhập của văn hóa ngoại lai, cùng sự phát triển của công nghệ thông tin, vô vàn tri thức đƣợc cập nhật hàng giờ, hàng ngày khiến những trang sách lật ngày càng trở nên xa rời bạn đọc. Vai trò của văn học theo
VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI... 161 đó cũng dần đánh mất đi chỗ đứng của mình. Bối cảnh khó khăn ấy đặt ra nhiều thách thức cho các nhà văn Việt Nam trong việc phải dồn nén số lƣợng trang sách, lựa chọn nội dung đáp ứng tốt nhất nhu cầu thị hiếu của độc giả ngày nay. Nguyễn Nhật Ánh đã xuất hiện và làm thay đổi cách đánh giá về văn học thị trƣờng. Văn chƣơng Nguyễn Nhật Ánh đã trở thành một hiện tƣợng và có sức ảnh hƣởng mạnh mẽ đối với xã hội, góp phần khẳng định vai trò không thể thay thế của văn học đối với đời sống tinh thần con ngƣời. “Năm 1995 ông đƣợc bầu chọn là nhà văn đƣợc yêu thích nhất trong 20 năm (1975- 1995), đồng thời đƣợc Hội nhà Văn Thành phố Hồ Chí Minh chọn là một trong 20 nhà văn trẻ tiêu biểu trong 20 năm (1975-1995). Năm 1998 ông đƣợc Nhà xuất bản Kim Đồng trao giải cho nhà văn có sách bán chạy nhất. Năm 2008, Nguyễn Nhật Ánh xuất bản truyện có tên Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, tác phẩm này đƣợc báo Ngƣời Lao động bình chọn là tác phẩm hay nhất năm 2008. Đoạt giải thƣởng văn học ASEAN năm 2010.” [7]. Tất cả những giải thƣởng và khối lƣợng tác phẩm đồ sộ của Nguyễn Nhật Ánh đã nói lên vai trò rất tích cực của văn ông đối với bạn đọc, một tầm ảnh hƣởng không hề nhỏ. Đƣợc đánh giá là “suy thoái” nhất trong nền văn học nƣớc nhà, văn học thiếu nhi Việt Nam dần mất đi công chúng giữa muôn vàn các ấn phẩm thiếu nhi nƣớc ngoài “xâm lấn” dễ làm hoa mắt bạn đọc. Truyện của Nguyễn Nhật Ánh nhƣ một điểm sáng hiếm hoi cho văn học thiếu nhi trong nƣớc không chỉ vì tính hồn nhiên mà còn ẩn chứa những bài học triết lý nhẹ nhàng, nằm ngay trên trang sách, không quá nặng nề và áp đặt độc giả. Bài học đó có thể nằm trong những lời nói, hành động của các cô bé, cậu bé, có thể nằm trong suy nghĩ, nhìn nhận của chú chó đáng yêu Bêtô, những chú cún nhƣ những đứa trẻ con có cách nhìn nhận rất trong trẻo, hồn nhiên. Chúng đôi khi vẫn tự thắc mắc về những hiện tƣợng xung quanh mình và tự suy ngẫm, đi tìm lời giải đáp, và những lời giải đáp ấy không thiếu những ý tứ thâm trầm khiến ngƣời đọc phải suy ngẫm. Ai có thể ngờ rằng chú chó Bêtô, nhân vật chính trong một câu chuyện lại trở thành một nhà hiền triết Bêtô (trong Tôi là Bêtô) và có đƣợc những suy nghĩ chín chắn nhƣ thế này: “Khi một kẻ đƣợc đối xử đặc biệt hơn những kẻ khác, tự nhiên hắn trở thành cái gai trong mắt những kẻ còn lại.” Hay “Các bậc có tuổi thƣờng nghĩ chán rồi mới làm. Cũng có thể nghĩ chán rồi chả thèm làm gì hết. Còn ở tuổi của hắn, và của tôi nữa, muốn gì là làm ngay. Rồi sau đó mới ngồi ngẫm nghĩ tại sao mình lại làm thế, thƣờng là trong đau đớn và dằn vặt. Để rồi lại quên rất nhanh, thiệt là may. Vì đó là tính bồng bột, ngƣời ta nói thế và tôi cũng tin nhƣ thế.” Đúc rút tất cả những kinh nghiệm của mình khi quan sát chị Ni, ba và mẹ chị Ni nói chuyện, Bêtô lại tiếp “Đôi khi giọng nói quan trọng hơn lời nói gấp trăm lần” nên nó biết chắc rằng trong những trƣờng hợp nào đó, ngôn ngữ chỉ là cái vỏ mà thôi, giọng điệu mới nói lên đƣợc tình cảm, thái độ. Lại lắm lúc nó nghi ngờ thằng Binô đang ở ống hay ở bầu ? khiến độc giả một phen tò mò, khó hiểu thì nó lại chốt cũng một dàn đầy triết lý “Phải chăng hoàn cảnh thay đổi khiến tâm tính đổi thay?”. Còn khi thấy chị Ni nói chuyện với bà nhƣ một đứa trẻ, nó lại nghĩ: “Khi trẻ con trở thành ngƣời lớn thì ngƣời già trở lại thành trẻ con.”. Không những thế, tâm hồn Bêtô còn hiểu rằng: “Cảm thông cũng là một cách nghe. Trái tim có lỗ tai của nó, bạn tin
162 TRẦN HOÀNG THÙY LINH không?” khi nó nói và mọi ngƣời không nghe đƣợc nhƣng vẫn tin rằng: không nghe đƣợc nhƣng vẫn thấu hiểu đƣợc. Từ đó, Bêtô đã chia sẻ cho bạn đọc những bài học đạo đức nhẹ nhàng dƣới con mắt quan sát và cảm nhận tinh tƣờng của nó, bài học này không sặc mùi lý thuyết mà nhẹ tựa nhƣ những lời tâm sự, thủ thỉ của con vật đáng yêu này, thế cho nên, khi đọc những trang sách Nguyễn Nhật Ánh, bạn đọc không bao giờ có cảm giác ngột ngạt vì tính triết lý mà lại cảm thấy nhƣ đƣợc thấu hiểu, sẻ chia, học hỏi. Không những ở Tôi là Bêtô mà tất cả các tác phẩm của ông đều mang hơi thở này. Nguyễn Văn Tình, một nhà nguyên cứu văn chƣơng tại TP.HCM, cho hay: “Sau này, khi đã trở thành một nhà văn thuộc loại Best Seller Nguyễn Nhật Ánh vẫn lặng lẽ mang đến hơi ấm của tình thƣơng và lòng nhân ái qua tiếng cƣời của trẻ thơ. Ông chỉ có một mong muốn khiêm nhƣờng là giúp các em yên tâm vui sống...” Những bài học không chỉ dành cho lứa tuổi bạn đọc ngƣời lớn soi bóng và thấy mình trong đó mà còn giúp cho ngƣời lớn thông cảm, thấu hiểu hơn về những suy nghĩ ban đầu ngây thơ, ngờ dại, mang chút sự nghịch ngợm của lứa tuổi trẻ thơ khi đứng trƣớc thế giới muôn vàn bí ẩn. Nhà hiền triết Bêtô cũng đã nói: “đuổi bắt ảo ảnh, bản thân nó là một sự phấn khích khó tả. Điều đó cắt nghĩa tại sao dòng giống bọn tôi hết thế hệ này đến thế hệ khác say mê đuổi theo những cánh bƣớm dù rằng tuy không nói ra tất cả đều hiểu rằng điều đó thật là vô vọng.” Cũng nhƣ vậy, ai đã từng là trẻ thơ thì cũng sẽ có những tháng ngày rong chơi không biết mệt, quên đến giờ phải để bố mẹ mình chờ đợi, kêu về, vậy nên hãy hiểu cho chúng. Bƣớc sang Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ cũng vậy, các bậc phụ huynh cũng một lần nữa quay lại quá khứ đầy “chinh chiến”, “oanh liệt” của mình cùng với Nguyễn Nhật Ánh để hiểu hơn về những trò quái đản, kinh dị, chẳng ai hiểu đƣợc của con trẻ, những ý nghĩ hết sức táo bạo, nghĩ những điều không ai dám nghĩ, làm những điều không ai dám làm, những trò “tập làm ngƣời lớn”, màn đặt tên cho thế giới ngoạn mục, tâm lí bắt chƣớc những việc làm của ngƣời lớn nhƣ nhắn tin hẹn, tập cách đi đứng, nói năng khoan thai, thích trốn ngủ trƣa để đi bắt ve sầu, thích khai phá kho báu nơi đảo hoang... Qua truyện này, nhà văn chia sẻ: “Tôi muốn ngƣời lớn thông cảm với trẻ em hơn.” bởi vì ai cũng từng đã là trẻ con. Cũng nhƣ hai tuyệt phẩm trên, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh cũng là một minh chứng cho lời giáo dục nhẹ nhàng thấm đẫm tình ngƣời này. Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh kể về ba nhân vật chính là Thiều, Tƣờng và cô bé Mận. Anh Thiều đã ba lần hiểu sai và trách cứ, đánh nhầm em nhƣng cậu bé Tƣờng vẫn luôn tin tƣởng và yêu thƣơng anh trai mình mặc dù cậu không hiểu sao anh mình lại đối xử với mình nhƣ vậy. Đặc biệt lần Thiều đánh Tƣờng đến gãy xƣơng thì cậu bé vẫn không hề trách cứ hay oán giận gì anh. Chính tâm hồn cao thƣợng, tính hồn nhiên, vô tƣ này đã khiến cho Thiều phải ăn năn, hối hận. Cậu quyết định sửa sai và từ đó yêu thƣơng em trai mình nhiều hơn. Cái thiện và cái ác trong câu chuyện đều xuất phát từ trẻ con và dần dần cái thiện cảm hóa đƣợc cái ác. Toàn bộ câu chuyện tràn đầy niềm tin lạc quan về cái thiện rồi sẽ thắng, ngƣời tốt sẽ đƣợc thấy hoa vàng trên cỏ xanh, nhƣ một sự ban thƣởng tối hậu của tạo hoá. Và nếu một lần nữa nhìn sang Kính vạn hoa một thời làm mƣa làm gió trên văn đàn văn học thiếu nhi Việt Nam thì chắc chắn rằng các bậc thầy, cô cũng sẽ bớt tức giận, bớt khó hiểu và thông cảm cũng nhƣ thấu đƣợc tâm lí của các em với những trò đùa đôi khi quá đáng, từ đó có những phƣơng pháp ứng xử hợp lí hơn. Bởi thầy cô cũng đã từng là học sinh. Không những thế, Nguyễn Nhật Ánh
VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI... 163 còn là một ngƣời tinh tƣờng trong việc thấu hiểu tâm trạng của trẻ thơ. Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thanh Xuân nhận xét: “Truyện của Nguyễn Nhật Ánh đã đƣa vào những câu hỏi lớn, muôn thuở, quen thuộc – những câu hỏi mà dƣờng nhƣ trong đời ai cũng đối diện ít nhất một lần. Vì thế, trong khi độc giả thiếu niên phục lăn vì nhà văn đi guốc vào bụng họ, thì độc giả ngƣời lớn mỉm cƣời mơ màng nhớ lại một thời thơ dài…” [9]. Và từ sự thấu hiểu đó nhà văn mới có thể đồng cảm, chia sẻ với thiếu nhi, chia sẻ tâm lý muốn tìm tòi, thắc mắc mọi thứ, muốn lật tung cả thế giới để khám phá. Bởi trong mắt chúng tất cả đều rất bí ẩn và mới lạ. Mỗi câu chuyện của Nguyễn Nhật Ánh là một thế giới tuổi thơ trọn vẹn, lần nào cũng đi từ đầu cho đến cuối với những kí ức lung linh và những trải nghiệm rất thật của nhà văn cùng với các nhân vật. Mỗi câu chuyện là mỗi thế giới tâm hồn của các cô cậu học trò tuổi teen – cái thế giới mà ngƣời lớn vẫn thì thầm nói với nhau rằng nó rất phức tạp, rối tung, đầy bế tắc hoặc phá phách, chỉ chực nhăm nhe bung ra khỏi vòng kiểm soát của gia đình và xã hộị. Nên ngƣời lớn vẫn rất ít khi hiểu đƣợc sâu sắc, tƣờng tận cái thế giới ấy để có thể thông cảm, hiểu và chia sẻ đƣợc phần nào thế giới đó với các em. Chỉ đến Nguyễn Nhật Ánh, ông nhƣ “đi guốc trong bụng” các em nên mới có thể cất hộ lên tiếng nói nỗi lòng, tâm tƣ, suy nghĩ của chúng. Một phần là để chia sẻ với các em nhƣ một ngƣời bạn chân tình, một phần là để ngƣời lớn thấu hiểu hơn về trẻ em, vì chính họ cũng đã từng nhƣ thế. Từ đó, truyện Nguyễn Nhật Ánh là cây cầu kết nối không chỉ giữa nhà văn với bạn đọc mà còn là của bạn đọc với bạn đọc. Cầu nối này chứa đựng vô vàn những nét tinh nghịch, hồn nhiên của tuổi thơ đủ để trẻ em và những ai đã từng là trẻ em đều có thể soi bóng. Với các kiểu nhân vật từ các cô cậu học trò, đến những chú chó Bêtô, Binô, những hai con mèo, rồi đến cặp heo là Lọ Nồi thông minh và Đeo Nơ xinh đẹp, cùng bạn chó Mõm Ngắn con chị Vện, mẹ Nái Sề, anh Đuôi Xoăn, Cánh Cụt và bọn gà chíp nhà chị Mái Hoa... Nguyễn Nhật Ánh đã tạo nên những câu chuyện vô cùng thú vị (trong Chúc một ngày tốt lành), những hình ảnh thanh bình với cánh đồng, cây đa đầu làng, góc sân trƣờng, con đƣờng mòn nhỏ của làng quê Việt, những âm thanh nhƣ tiếng sáo, tiếng đàn, những trò chơi nhỏ nhƣ nhảy dây, bắn bi, những kế hoạch và “chiến lƣợc” đầy tham vọng của bọn trẻ (trong Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ và Có hai con mèo ngồi bên cửa sổ…), những tình cảm ban đầu của thƣở mới chớm lớn nhƣ thinh thích hay những trạng thái bâng khuâng của tình cảm “treo ngƣợc cành cây”, những câu hỏi ngây thơ, vụng dại nhƣ Tình bạn là gì? Bạn gái là gì? Tình yêu là gì? (trong Có hai con mèo ngồi bên cửa sổ), những tình cảnh khi bị con gái “xỏ mũi” (trong Cô gái đến từ hôm qua) hoặc những câu chuyện thƣờng ngày xảy ra quanh cuộc sống của chúng nhƣ chuyện về con cóc Cậu trời, chuyện ma, chuyện công chúa và hoàng tử. Bên cạnh đó còn những chuyện đói ăn, cháy nhà, lụt lội…(trong Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh), những quan hệ bạn bè, trƣờng lớp, thầy cô, gia đình. So với cuộc sống tất bật và đầy lo toan ngày nay thì tất cả những câu chuyện trên đều lần lƣợt mang đến cho bạn đọc chuyến đi giải trí đầy tiếng cƣời ngộ nghĩnh. Với những tấm vé tuổi thơ trên tay, độc giả vừa có thể cùng vui đùa, sống trong những trang sách của Nguyễn Nhật Ánh, vừa phần nào thay đổi đƣợc những suy nghĩ, quan niệm và cách nhìn nhận của mình về thế giới hồn nhiên, vui tƣơi, bộc trực và trong trẻo – thế giới mà đôi khi chúng ta đã có
164 TRẦN HOÀNG THÙY LINH cái nhìn quá khắt khe hay đã bỏ quên nó ở đâu đó để mỗi lần lật lại trang sách của Nguyễn Nhật Ánh là mỗi lần lật lại kí ức trẻ thơ của chính để mỗi bạn đọc tự cảm, tự nghĩ. 4. KẾT LUẬN Trong xã hội ngày nay, với xu thế hội nhập và phát triển, sự giao thoa của các nền văn hóa khu vực và thế giới, sự phát triển của các loại hình nghệ thuật nghe,nhìn, các hình thức giải trí đƣợc đa dạng hóa, phổ biến rộng khắp, tƣởng chừng nhƣ văn hóa đọc, những trang sách không còn có chỗ đứng trong cuộc sống con ngƣời hiện đại. Nhƣng cho dù không còn có vai trò ảnh hƣởng lớn đến đời sống tâm hồn của con ngƣời nhƣ những thời kì trƣớc, văn học vẫn luôn có những tác động không nhỏ đối với đời sống con ngƣời và đời sống xã hội. Vai trò của văn học trong việc bồi đắp các giá trị tinh thần là không thể thiếu mà hiện tƣợng Nguyễn Nhật Ánh (và nhiều hiện tƣợng văn học khác) đã chứng minh. Macxim Goocki nhận định: “Văn học là nhân học”. Dƣới sự tác động, ảnh hƣởng của văn học, con ngƣời trong xã hội sẽ luôn sống với nhau bằng lòng yêu thƣơng và nhân ái. Và xã hội đó ắt hẳn là một xã hội mơ ƣớc của con ngƣời khi mà con ngƣời đã dần cảm nhận ra đƣợc sự ngột ngạt của các giá trị vật chất đang chen lấn, áp đảo trong cuộc sống hiện nay. Qua việc phân tích hiện tƣợng văn học Nguyễn Nhật Ánh, chúng ta có thể thấy rõ hơn vai trò của văn học. Từ đó mỗi một độc giả, mỗi một ngƣời lớn, mỗi một cha mẹ, thầy cô cần quảng bá nhiều hơn những hiện tƣợng văn học tốt nhằm tăng sức ảnh hƣởng tốt đẹp của văn học đối với xã hội. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Thái Phan Vàng Anh, “Nguyễn Nhật Ánh, ngƣời kể chuyện của thiếu nhi”, Tạp chí sáng tác, nghiên cứu phê bình văn hóa, văn học nghệ thuật, số 187. [2] Phƣơng Lựu (2009). Giáo trình Lý luận văn học (Tập 1), NXB Đại học Sƣ phạm Hà Nội. [3] Lê Lƣu Oanh (2008). Giáo trình Lý luận Văn học, NXB Đại học Sƣ phạm Hà Nội. [4] Trần Đình Sử (2010). Văn học và hiện thực trong tầm nhìn hiện đại (Bài đã đọc tại Hội nghị khoa học về Văn học phản ánh hiện thực đất nước hôm nay, tại Đà Lạt, ngày 12/7/2010). [5] Các tác phâm của Nguyễn Nhật Ánh (Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh, Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Tôi là Bêtô, Chúc một ngày tốt lành, Có hai con mèo ngồi bên cửa sổ, Cô gái đến từ hôm qua…) [6] Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (Đồng chủ biên) (2009). Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục. [7] Bách khoa toàn thƣ mở Wikipedia về Nguyễn Nhật Ánh. https://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%ADt_%C3%81nh.
VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI... 165 [8] Câu chuyện về Nguyễn Nhật Ánh đăng trên Baomoi.com http://www.baomoi.com/Cau-chuyen-ve-Nguyen-Nhat-Anh/c/17517174.epi. [9] Bài viết đánh giá tác phẩm Lá nằm trong lá – Nguyễn Nhật Ánh http://danhgia.net/sach-truyen/la-nam-trong-la-nguyen-nhat-anh. TRẦN HOÀNG THÙY LINH SV lớp Văn 3D, khoa Ngữ văn, trƣờng Đại học Sƣ phạm, Đại học Huế ĐT : 0120 610 5160, Email: ththuylinhdhsp@gmail.com