25
VĂN HÓA ĐỜI SỐNG CỦA NGƯỜI NHẬT BẢN
TỪ GÓC NHÌN GỐM SỨ
Nguyễn Thị Phong Nhã
Trường Đại Học Kinh Tế -Tài Chính Tp.HCM
Khoa Ngôn ngữ & Văn hóa Quốc tế
Tóm tắt:
Nhật Bản - một đất nước tuyệt vời với nhiều nét văn hóa nghệ thuật. Gốm
sứ là một trong những nét văn hóa đặc trưng trong nghệ thuật của người Nhật
Bản. Ngày nay, gốm sứ Nhật Bản đã được biết đến ở rất nhiều quốc gia trên thế
giới, trở thành biểu tượng của cái đẹp và của tinh thần dân tộc. Giới trẻ Việt
Nam gần đây cũng hình thành trào lưu sưu tầm gốm sứ Nhật Bản như một thú
vui tao nhã. Bởi lẽ gốm Nhật không màu mè, kiểu cách mà quyến rũ bởi chính
sự bình dị, mộc mạc. Nhiều dòng gốm Nhật không cần sử dụng đến lớp tráng
men bóng bẩy, hào nhoáng bên ngoài nhưng vẫn thể hiện được cốt cách và giá
trị riêng của nó, điển hình như là gốm Bizen không men, kiểu dáng gồ ghề thô
sơ nhưng lại bao hàm trong từng sản phẩm một hồn gốm hết sức riêng biệt và
đặc sắc. Có thể nói một sản phẩm gốm ra đời là sự kết tinh, hòa trộn, giao thoa
giữa 3 yếu tố của trời đất: nước (thủy), đất (thổ), lửa (hỏa). Vì thế, trong mắt
các nghệ nhân làm gốm và những người có con mắt thưởng thức nghệ thuật tinh
tường, gốm là một tặng phẩm của vũ trụ.
Gốm Nhật đẹp không phải nhờ kỹ thuật tinh xảo mà cái chính là những tinh
cảm, cái tâm của người nghệ nhân được truyền tải trong từng sản phẩm. Kỹ
thuật đa phần chỉ là phương tiện để cảm xúc được thăng hoa. Qua gốm Nhật,
tâm hồn mỗi nghệ nhân được bộc lộ rõ Đó là một sự liên kết lâu bền và thấm
đẫm tình đất và người. Chính vì vậy, gốm Nhật sở hữu một nét duyên ngầm,
không lộ liễu, không cần những ngôn từ mỹ miều để miêu tả. Nó chứa đựng và
toát lên tinh thần của một ẩn sĩ, không bon chen với đời. Những tác phẩm gốm
được tạo thành lại càng đẹp, càng có giá trị. Hay nói cách khác gốm sứ là vật
thể sống động để minh chứng về tư duy thẩm mỹ của xã hội mà nó thuộc về là
minh chứng trung thực của lịch sử tồn tại qua mọi thời đại. Tìm hiểu về gốm sứ
26
Nhật Bản để hiểu rõ hơn về đời sống văn hóa của người Nhật Bản và để nhìn
nhận rõ hơn những thay đổi trong tư duy thẩm mỹ của xã hội ngày này.
Từ khóa: gốm sứ Nhật Bản, vai trò, giá trị tinh thần, văn hóa, trào lưu
Abstact: Japan - a wonderful country with many cultural and artistic features.
Ceramics is one of the typical cultural features in Japanese art. Today,
Japanese ceramics have been spread to many countries, becoming a symbol of
beauty and national spirit. Vietnamese youth have also recently formed a trend
to collect Japanese ceramics as an elegant hobby. Because Japanese ceramics
are not colorful and stylish, they are captivated by the simplicity and simplicity.
Many Japanese ceramic lines do not need to use a shiny, flashy glaze on the
outside but still show its own character and value, typically unglazed Bizen
ceramics, with a rough but rough design. includes in each product a very
separate and unique ceramic soul. It can be said that a ceramic product is born
as a crystallization, mixing and interference between the three elements of
heaven and earth: water (water), earth (earth), fire (fire). Therefore, in the eyes
of ceramicists and those with a keen eye for art, pottery is a gift of the universe.
Keyword: Japanese ceramics, roles, spiritual values, culture, trends
1. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN GỐM SỨ NHẬT BẢN
Gốm sứ Nhật nói chung được gọi là tojiki (陶磁器) hay yakimono (焼き物),
là các vật dụng thiết yếu trong đời sống hằng ngày. Tên gọi yakimono bắt nguồn
từ thực tế sản xuất gốm sứ được nhào nặn bằng đất sét và các khoáng chất rồi
đem nung (yaki 焼き) ở nhiệt độ cao. Gốm sứ là một nghề thủ công truyền
thống ở Nhật Bản đã xuất hiện sớm từ thời kỳ Jomon (10.000 – 300 TCN). Hoa
văn đồ gốm ở thời kỳ này chủ yếu là các vòng thừng cuốn, nên còn hay gọi là
‘‘Thừng văn’’. Theo PGS.TS Trương Minh Hằng- Viện nghiên cứu văn hóa :
“Hiện nay, nội hàm của khái niệm văn hóa ngày càng được triển nở, mở mang
theo nghĩa rộng nhất của nó thì văn hóa gốm được hiểu là toàn bộ quá trình
hình thành, sáng tạo ra đồ gốm của con người, cũng như quá trình tồn tại, phát
triển của đồ gốm trong chiều dài lịch sử, trong các bối cảnh kinh tế, xã hội khác
27
nhau và những tác động trở lại của đồ gốm đối với đời sống tinh thần và vật
chất của con người.”
Văn hóa gốm là những gì liên quan đến sự xuất hiện và tồn tại của đồ gốm,
là đời sống sinh tồn của gốm. Nghiên cứu văn hóa gốm là nghiên cứu những
diện mạo và khía cạnh văn hóa của đồ gốm. Đồ gốm là loại sản phẩm phổ biến,
luôn gần gũi và phục vụ đắc lực cho cuộc sống, từ đồ dùng ăn uống, chứa đựng,
đun nấu đến sản phẩm phục vụ đời sống tinh thần như tượng gốm, tranh gốm.
Nó có mặt trong các công trình kiến trúc như gạch, ngói, gạch thông gió, gạch
chạm nổi, cả trong các tác phẩm công nghiệp và công nghiệp điện tử. Ngoài ra,
gốm còn được sử dụng dưới những dạng khá đặc biệt. Chẳng hạn người ta tìm
được ở một thư viện của nhà vua Ashurbanipal cách đây 2500 năm của nền văn
minh Babylon và Assyria cổ đại, 30.000 bản đất sét đã nung hoặc chưa nung.
Qua bộ sách này, người ta hiểu được các vấn đề khác nhau về ngữ pháp, biên
niên sử, hiệp ước, báo cáo, đơn kiện, y học, toán học, thiên văn… Từ thế kỷ XX,
người ta đã làm loại gốm xốp dùng cho việc chọn lọc vi trùng, lọc nước, lọc bụi,
lót đáy tầng sôi, làm lớp hút ẩm, màng bọc cực điện phân, vách ngăn trong các
thiết bị điện. Ở Nhật Bản, gốm còn được thí nghiệm để làm xi lanh và pít tông
ô tô, chế động cơ diesel. Người Nhật còn dự tính dùng gốm làm các loại tua bin
khí và các hoạt động cơ có công suất lớn. Họ cũng sử dụng chất liệu gốm để
làm các loại nhạc cụ như kèn Shakuhachi và đàn Shamisen, hoặc làm kéo chắc
và bền gấp ba lần kéo làm bằng thép. Đồ gốm là loại chất liệu đã đi từ thời đại
đồ đá, xuyên suốt thời gian lịch sử cho đến kỷ nguyên du hành vũ trụ.
Theo nghiên cứu của các nhà khảo cổ học đồ gốm được cho là lâu đời nhất
trên thế giới đã được phát hiện khoảng 12.000 năm trước, và đồ gốm Nhật Bản
cũng có có lịch sử lâu đời trên thế giới. Tuy nhiên, có thể nói lịch sử đồ gốm ở
Nhật Bản sau đó chịu ảnh hưởng của Trung Quốc và Triều Tiên.Vào giữa thế
kỷ IV và V sau Công Nguyên (thời kỳ Asuka), kỹ thuật làm lò nung của người
thợ gốm Nhật Bản đã được du nhập từ kỹ thuật của Hàn Quốc. Để có thể tạo ra
nhiều sản phẩm có hình dạng khác nhau người thợ gốm đã sử dụng kỹ thuật
nung bằng cách truyền lò nung, và có thể nung ở nhiệt độ cao từ 1000 độ trở
lên. Với nhiệt độ cao đồ gốm không rỉ và khó vỡ và cho ra nhiều sản phẩm độc
28
đáo, khởi đầu cho một sự hòa nhịp và thăng hoa trong việc phát triển cách nung
với những ngọn lửa lớn bùng cháy.
Tiếp theo, là thời kỳ gốm sứ Yayoi. Điều đặc biệt ở thời kỳ này là các sản
phẩm gốm sứ đều không tráng men và chỉ được nung ở nhiệt độ thấp. Công
dụng chủ yếu của các loại gốm Yayoi là dùng để nấu nướng ăn uống và đựng
đồ. Màu sắc chủ đạo của đồ gốm Yayoi là màu đỏ sẫm.
Đó là 2 thời kỳ làm gốm sơ khai của gốm sứ Nhật Bản và đặc điểm các đồ
gốm sứ thời này rất thô sơ. Để nâng tầm giá trị, gốm sứ Nhật Bản đã tiếp cận
được kỹ thuật của gốm Triều Tiên bấy giờ. Ở thời này, những sản phẩm gốm sứ
Nhật Bản chịu ảnh hưởng lớn từ gốm sứ Trung Quốc, dẫn đến sự ra đời của
những chiếc bàn xoay tạo hình gốm và thịnh vượng nhất là vào thời Heian (794-
1185). Kết quả sự ảnh hưởng lớn nhất lúc đó chính gốm sứ men xanh lam hay
còn gọi là gốm sứ men Đại Thanh. Ở thời Heian này, gốm sứ Nhật Bản đã sản
xuất rất nhiều đồ gốm sứ gia dụng, tăng thêm sự đa dạng trong các dòng gốm
sứ Nhật Bản bấy giờ.
Khoảng giữa thế kỷ VIII, qua nhiều năm tích lũy kinh nghiệm và học hỏi,
những người làm đồ gốm Nhật Bản bắt đầu biết cách tráng men, nung đất sét ở
nhiệt độ tương đối thấp. Một số lớp men tráng bằng kĩ thuật này có màu xanh
lục đậm. Trong quá trình áp dụng và cải tiến kĩ thuật làm đồ gốm, những người
làm đồ gốm phát hiện ra kĩ thuật tráng men tro tự nhiên và áp dụng vào trong
sản xuất.
Thời kỳ Kamakura và Muromachi (1192 đến 1573) khi Trà đạo thịnh hành
đã kéo theo đồ gốm phục vụ cho các nghi lễ trà cũng rất phát triển. Đây là một
bước ngoặt lớn trong lịch sử phát triển gốm sứ Nhật Bản. Điển hình là đồ gốm
Shino ra đời và đã trở thành sản phẩm nổi tiếng cho vẻ đẹp giản dị với lớp men
tráng dày, có vân rạn, hoa văn mộc mạc. Thời gian sau, nhiều loại gốm sứ mới
ra đời như dòng gốm Raku, mang đậm ảnh hưởng của Trà đạo. Cùng với sự
phát triển tột bậc của kĩ thuật, bước tiến bộ vượt bậc của gốm sứ là đã chế tạo
được sản phẩm nhiều màu sắc và nước men mới đạt đến độ tinh xảo rực rỡ tới
mức người ta nói rằng những tiêu bản đẹp nhất về màu sắc của gốm chỉ có thể
tìm thấy ở gốm sứ thời Edo của Nhật Bản.
29
Thời kỳ Châu Ấn thuyền (1604-1635) và trong suốt thế kỉ XVII, việc buôn
bán đồ sứ quan đã phát triển, cung cấp cho người Châu Âu giàu có những sản
phẩm màu sắc và kì lạ để trang trí cho các lâu đài và cung điện của họ. Đồ sứ
Nhật Bản lúc đầu được người Châu Âu tìm kiếm với mục đích để bù vào sự
giảm sút về sản lượng đồ sứ Trung Quốc. Việc mở rộng thương hải giao lưu với
các nước khu vực Đông Nam Á trong đó có Việt Nam cũng làm cho các sản
phẩm gốm sứ Nhật Bản được lưu hành rộng rãi, tạo điều kiện giao thoa văn hóa
với các nước sở tại và làm phong phú thêm những thiết kế, kiểu dáng, họa tiết
của các sản phẩm, để lại một di sản về kiểu dáng có ý nghĩa lớn lao trong lịch
sử thiết kế mẫu gốm sứ của người Châu Âu, thậm chí đã xuất hiện mốt trang trí
nội thất kiểu Nhật Bản. Đồ sứ Nhật Bản đã hấp dẫn người Châu Âu lẫn các nước
trong cùng khu vực bởi màu sắc, kĩ thuật gia công tỉ mỉ và công phu mà họ chưa
từng thấy trước đây khi ngắm nhìn nó, đã để lại cho phương Tây một cảm nhận
sâu sắc về nghệ thuật thủ công truyền thống Nhật Bản.
H1: Bảng biểu tóm tắt các niên đại hình thành và phát triển của gốm sứ Nhật
Niên Biểu
Niên đại
Thời kỳ
Các sự kiện lịch sử
Loại gốm sứ
145 TCN
Thời kỳ Jomon
Thời kỳ đồ đá mới
hay thời kỳ đồ đá mới
trong lịch sử thế giới.
Hầu hết đồ
gốm của thời
đại này về cơ
bản là hình
chiếc nồi nấu,
lòng sâu.
250 trước
Công
nguyên
Thời kỳ Yayoi
Thời kỳ bắt đầu trồng
lúa nước ở Nhật Bản
do sự ra đời của công
nghệ trồng lúa.
Không rõ
250 SCN-
Thời kỳ Nara
Một trong những
phân chia lịch sử của
Nhật Bản, thời điểm