Văn hóa Nõ Nường :
Lý giải Thái Trắng Thái
Đen qua văn hóa của họ
Trích cuốn “Văn hóa Nõ Nường” – Dương Đình Minh Sơn
Thư tịch của Trung Quốc như sách Man thư và Tân Đường
thư trong phần mô tả về người phương Nam Bách Việt ở
vùng Vân Nam xưa, có đoạn ghi về người Man như sau “Ô
Man Đông Thoán và bạch Man Tây Thoán” (ô là đen, bạch
và trắng), sự đen trắng này không phải ở da người mà ở trang
phục – có nghĩa ô Man Đông Thoán là người Man ở phía
Đông có trang phục màu đen, còn bạch Man Tây Thoán là
người Man ở phía Tây có trang phục màu trắng.
Ở đây đều là người Man cả, nhưng người Man ở phía Đông
thì mặc trang phục màu đen, còn người Man ở phía Tây thì
mặc trang phục màu trắng. Tại sao như vậy? Đây là quan
niệm về phạm trù lưỡng hợp âm dương trong sinh học. Quan
niệm này chi phối nhận thức trong đời sống của người
phương Nam – Bách Việt, cơ sở cho sự hình thành các cặp
“đực cái” và hiện vật lưỡng hợp – âm dương.
Tư tưởng này ngày nay vẫn còn thấy tiềm tàng, đậm nét trong
tâm thức của các cư dân sinh sống ở đây, song có sự đậm
nhạt khác nhau qua các hình thái biểu hiện văn hóa của từng
dân tộc. Còn việc phân đôi dân tộc thành hai nghành thì nay
vẫn còn thấy trong trang phục của một số dân tộc như người
Mèo và đặc biệt là người Thái ở Tây Bắc. Vì thế, việc tìm
hiểu người Thái Trắng và người Thái Đen ở Tây Bắc là điều
cần thiết. Tuy nhiên việc nghiên cứu này là ở yếu tố văn hóa
học.
Dân tộc Thái ở Tây Bắc phân làm hai ngành Thái Trắng –
Thái Đen. Đây là một vấn đề đặt ra cho ngành Thái học của
cả khu vực Đông Nam Á – nơi có người Thái sinh sống.
Song cho đến nay, vấn đề đó vẫn chưa thấy giả thuyết nào có
sức thuyết phục.
Theo tác giả Cầm Trọng, ngành Thái Trắng và ngành Thái
Đen thuộc phạm vi cư trú rất rộng: ngành Thái Trắng sang cả
người Tày ở Việt Bắc, song nay họ đã là một cộng đồng
riêng, nhưng vẫn là bộ phận trong nhóm nói tiếng Thái thuộc
ngành “Trắng” (trao đổi riêng). Do đó ở đây chúng tôi chỉ đề
cập đến ngành Thái Trắng và ngành Thái đen cư trú ở Tây
Bắc nước ta.
Có ý cho rằng Thái Đen là nhóm người có nước da hơi đen
và ngược lại, nhưng qua trực quan, chúng tôi thấy không phải
thế, và lâu nay cũng không thấy khoa Nhân chủng học nói
đến điều đó. Vì thế, việc có hai ngành Thái Trắng và Thái
Đen ở đây không phải do vấn đề màu sắc sinh học, mà do
tâm lý xã hội tạo nên.
Chúng tôi đã thẩm thức vấn đề này ở vùng Thái Tây Bắc từ
năm 1958 và sau này, khi đang chuẩn bị tư liệu cho cuốn
sách Văn hóa Nõ Nường (sinh thực) qua những cổ vật:
tượng, phù điêu và hoa văn thổ cẩm biểu tượng “âm dương”
của người Kinh và người Thái thì thấy rằng việc có hai ngành
Thái Trắng, Thái Đen ở dân tộc Thái, đó là sự phân chia một
“nửa” của cha và một “nửa” của mẹ, về những người con
trong cùng một dân tộc.
Tư tưởng ấy được người Thái xưa ký thác lại trong ba biểu
tượng sau đây: Một là “quả trứng” tâm linh, tiếng Thái gọi là
“Xay mo”, cùng hai hoa văn thổ cẩm khác là “Xai Peng” (Tơ
Hồng) và “Kút Piêu” (ngọn lửa sự sống). Ba biểu tượng này
mô tả về chất “nguyên khí” của Po Me (Bố Mẹ) – chất đã
“sinh ra” con người – người Thái. Ba biểu tượng hoa văn đó
được thêu vào khăn Piêu để phụ nữ đội lên đầu cất giữ (xem
tiếp kỳ 7: Khăn Piêu của người Thái).
Ngay từ thuở ban sơ, các dân tộc nói chung và người Thái
nói riêng đã đặt câu hỏi về nòi giống, gốc nguồn của dân tộc