Văn hóa thị giác dưới sự quy chiếu của lý thuyết đóng khung

VĂN HÓA TH GIÁC DƯ I S QUY CHI U<br /> C A LÝ THUY T ÓNG KHUNG<br /> ThS. Nguy n Thu Giang∗<br /> 1.<br /> <br /> D n nh p<br /> Con ngư i sinh ra v i ôi m t<br /> <br /> nhìn vào th gi i. Có l vì v y mà năng l c nhìn v n<br /> <br /> ư c coi là s n có - khác v i năng l c<br /> d . Trên th gi i nói chung, và<br /> cho là d dãi và ôi khi b<br /> <br /> c, thư ng ch<br /> <br /> t ư c thông qua quá trình d y<br /> <br /> Vi t Nam nói riêng, cái ư c g i là “văn hóa nhìn” v n b<br /> <br /> t trong th<br /> <br /> i l p v i “văn hóa<br /> <br /> c”. Marguerite Helmers và<br /> <br /> Charles A. Hill (2004) cho r ng “Trong văn hóa phương Tây, hình nh thư ng b<br /> <br /> t trong<br /> <br /> quan h th c p, ho c là quan h ph thu c vào văn b n vi t ho c nói” [13]. M c dù văn<br /> b n vi t không h n ch s xu t hi n c a hình nh1, nhưng ch vi t v n ư c coi là ph n<br /> chính y u, còn hình nh là ph n ph ,<br /> <br /> minh h a ho c trang trí cho ph n ch 2.<br /> <br /> Vi t<br /> <br /> Nam, trong vài năm g n ây, nhi u cu c h i th o ã ư c t ch c t i các h th ng thư<br /> vi n3 trên c nư c<br /> <br /> nh n m nh vai trò c a văn hóa<br /> <br /> r ng nó ang mai m t trư c s phát tri n<br /> <br /> c, v i m t ng m<br /> <br /> nh khá rõ ràng<br /> <br /> t c a văn hóa nhìn.<br /> <br /> Trong lĩnh v c khoa h c xã h i và nhân văn, có l cũng xu t phát t tính s n có c a<br /> hình nh (như là k t qu c a s nhìn), kèm theo ó là vi c hình nh không có kh năng k t<br /> h p v i nhau<br /> <br /> t o ra các cú pháp (syntax) ngôn ng tư ng minh, mà các nghiên c u v<br /> <br /> hình nh cũng còn thi u tính toàn di n. Trong khi ó, h th ng văn b n vi t ã ư c nghiên<br /> c u khá k lư ng<br /> <br /> c c p<br /> <br /> chuyên ngành l n liên ngành. Theo Matteo Stocchetti và<br /> <br /> Karrin Kukkonen thì “các phân tích v hình nh dư ng như ch quan tâm t i vi c phê bình<br /> Trư ng i h c KHXH&NV, HQGHN<br /> Hình nh<br /> ây ư c hi u hình nh tĩnh, g m nh ch p, nh v , mình minh h a, và các ki u<br /> h a hai chi u khác.<br /> M c dù v y, lý thuy t óng khung có th áp d ng hi u qu<br /> phân tích các văn b n hình nh ng, v i s tham chi u<br /> t i các c trưng c a lo i hình nh này.<br /> 2<br /> Nhìn chung, văn b n càng “khó” thì t l hình nh càng th p và càng ít tính trang trí. M t ví d d th y là sách giáo<br /> khoa c p càng th p thì càng nhi u màu s c và hình minh h a, trong khi c p càng cao thì càng nhi u “ch ” và hình nh<br /> (n u có) ch là bi u b ng.<br /> 3 Thư vi n Hu v a t ch c cu c h i th o “Văn hóa c – Ph c v h c t p su t i” hôm 8/10/2011. ưa tin v s<br /> ki n này, m t bài báo trên t Dân trí Online gi t tít: “Văn hóa c b “l n át” b i văn hóa nghe nhìn”.<br /> http://dantri.com.vn/c25/s25-525661/van-hoa-doc-bi-lan-at-boi-van-hoa-nghe-nhin.htm.<br /> ∗<br /> 1<br /> <br /> hình th c văn hóa và m h c, trong khi nh ng v n<br /> <br /> mang tính xã h i l i hoàn toàn b b<br /> <br /> lơ, ho c b cho là th y u” [20,1]<br /> vênh gi a m t bên là s thi u v ng nh ng nghiên c u mang tính h th ng v hình<br /> nh, và m t bên là s c tác<br /> <br /> ng ngày càng m nh m c a nó (ch y u nh vào s ph c p<br /> <br /> c a các lo i phương ti n truy n thông th giác – visual media) c n ư c kh c ph c, b i<br /> i u này có th tr thành m t nguy cơ làm thu h p năng l c phê phán c a công chúng trư c<br /> hi n th c xã h i, khi hình nh - m t hi n tư ng ang có tác<br /> ngách c a<br /> <br /> ng t i h u như m i ngóc<br /> <br /> i s ng l i g n như ang b b tr ng.<br /> <br /> M t cách ti p c n<br /> chi u t i nh ng<br /> <br /> iv iv n<br /> <br /> này là<br /> <br /> xu t m t cách<br /> <br /> c trưng chung c a thông i p truy n thông, cũng như nh ng<br /> <br /> riêng c a hình nh. Nói cách khác, n u tìm ư c m t cách<br /> phán, thì s không còn s<br /> nh ng l i ti p c n<br /> <br /> c hình nh, dư i s tham<br /> <br /> i<br /> <br /> u gi a “văn hóa<br /> <br /> c trưng<br /> <br /> c hình nh mang tính phê<br /> <br /> c” và “văn hóa nhìn”, t<br /> <br /> ó, m ra<br /> <br /> y h a h n trong lĩnh v c giáo d c truy n thông4. Matteo Stocchetti và<br /> <br /> Karin Kukkonen bi n lu n r ng hình nh “b n thân nó không nguy hi m, ho c cám d [...]<br /> (m c dù) nó có th tr nên nguy hi m ho c cám d , ph thu c vào cách th c ngư i ta s<br /> d ng nó, t c là vi c m t ch th c th nào ó ang vi n t i truy n thông th giác<br /> <br /> t<br /> <br /> ư c m t m c ích c th , ch không ph i là b n ch t s n có c a hình nh”. Vì th , hai tác<br /> gi này k t lu n: “Nh ng phân tích mang tính phê phán có th làm sáng t các<br /> ph c t p và hàm ch a quy n l c c a truy n thông th giác”. H<br /> <br /> xu t vi c<br /> <br /> c tính<br /> <br /> t hình nh<br /> <br /> vào “b i c nh xã h i c a nó, và tìm hi u xem chúng ư c s d ng trong quá trình thương<br /> th a giá tr - cũng chính là quá trình<br /> <br /> u tranh vì quy n l c xã h i như th nào” [20, 8].<br /> <br /> T t nhiên, vi c ưa ra m t mô hình phân tích hình nh như m t b công c tr n gói là<br /> không tư ng, b i b n thân quá trình này v n ã là m t s thương th a v nghĩa mang tính<br /> 4<br /> <br /> Th c ra, dư i nh hư ng c a Derrida, Roland Barthes, khái ni m văn b n (text) ã m r ng vư t kh i c khái ni m<br /> ch vi t l n khái ni m hình nh. Song hành v i ó là vi c m r ng n i hàm c a khái ni m c (reading). Văn b n ít<br /> nh t cũng u c hi u là toàn b các lo i s n ph m truy n thông, t các game show, bài hát, các billboard qu ng cáo t i<br /> nh ng th ơn gi n nh t như bìa sách, hay h a ti t in trên áo phông. R ng hơn n a, t t c nh ng s n ph m (h u hình<br /> và vô hình) do con ngư i t o ch ra, u có th coi là văn b n (ví d như m t ki u tóc, m t l i trang trí c a hàng hay<br /> s n i danh c a các ngôi sao do truy n thông t o ch ) và vì th , u có th “ c” ư c thông qua vi c s d ng nh ng<br /> k thu t c khác nhau [12, 226]<br /> <br /> l ch s , xã h i. Hơn n a, quá trình này luôn òi h i tính ph n tư và thích ng, nên m t b<br /> công c theo ki u “ready-made” ch là m t mong mu n có ph n ngây thơ. Trong bài vi t<br /> này, tác gi mu n<br /> <br /> xu t m t trong r t nhi u cách khác nhau<br /> <br /> phân tích truy n thông th<br /> <br /> giác thông qua vi c áp d ng lý thuy t óng khung (framing theory), v i vi c tham chi u t i<br /> các<br /> <br /> c thù c th c a hình nh.<br /> <br /> 2. Vài nét v lý thuy t óng khung<br /> Erving Goffman ư c cho là ngư i<br /> <br /> u tiên ưa ra khái ni m “ óng khung” vào năm<br /> <br /> 1974, trong cu n Frame analysis: An essay on the organization of experience. Theo<br /> Goffman, “khung” chính là nh ng gi n<br /> <br /> c a s di n gi i (schemata of interpretation)<br /> <br /> cho phép con ngư i “xác<br /> <br /> nh, ti p nh n,<br /> <br /> nh d ng và dán nhãn cho vô s nh ng s bi n<br /> <br /> di n ra trong cu c s ng c a h ”[11, 21]. S<br /> <br /> óng khung này ư c hi u là quá trình t ch c<br /> <br /> các kinh nghi m, tìm ra ý nghĩa c a chúng trong s tham chi u t i nh ng nh n th c s n có.<br /> S c m nh c a vi c óng khung chính là<br /> <br /> ch con ngư i bu c ph i vi n t i các h th ng<br /> <br /> quen thu c, ví d như h th ng bi u tư ng, tri th c, huy n tho i v.v.<br /> m t hi n tư ng b t kỳ trong<br /> <br /> có th di n gi i v<br /> <br /> i s ng xã h i.<br /> <br /> Sau khi Goffman áp d ng lý thuy t óng khung vào ph m vi t ch c kinh nghi m c a<br /> con ngư i, nhi u nhà nghiên c u ã phát tri n lý thuy t này cho lĩnh v c h p hơn là truy n<br /> thông<br /> <br /> i chúng. Trong bài phân tích v di s n c a Goffman, Gamson William cho r ng<br /> <br /> quá trình óng khung c a báo chí là “g n như hoàn toàn ng m n, và ư c th a nh n như<br /> l t t nhiên. C nhà báo l n công chúng<br /> <br /> u không nh n ra r ng ây th c ch t là m t quá<br /> <br /> trình ki n t o mang tính xã h i (social construction), mà ch<br /> <br /> ơn gi n xem nó là vi c phóng<br /> <br /> viên ph n ánh l i s ki n”. Theo Gamson, vi c óng khung chính là quá trình “quy t<br /> <br /> nh<br /> <br /> xem cái gì ư c ch n, cái gì b lo i b , và cái gì ư c nh n m nh. Nói tóm l i, tin t c cho<br /> chúng ta bi t v m t th gi i ã ư c óng gói” [9]. Khung ư c Gamson<br /> <br /> nh nghĩa là “ý<br /> <br /> tư ng t ch c c t lõi” c a cái th gi i ã-b -gói kia, giúp “gi i nghĩa v các s ki n liên<br /> quan, cũng như g i ý xem âu m i là v n<br /> <br /> c n xem xét” [8]<br /> <br /> nh nghĩa tư ng minh nh t v quá trình óng khung c a truy n thông<br /> l<br /> <br /> i chúng có<br /> <br /> ư c ưa ra b i Robert Entman: “Quá trình óng khung ch y u liên quan t i vi c l a<br /> <br /> ch n (selection) và làm n i b t (salience).<br /> <br /> óng khung có nghĩa là l a ch n m t s khía<br /> <br /> c nh trong cách hi u v hi n th c, r i làm cho nó n i b t lên trên văn b n truy n thông<br /> b ng cách nh n m nh vào m t cách<br /> <br /> tv n<br /> <br /> , m t cách lý gi i, m t cách ánh giá<br /> <br /> o<br /> <br /> c,<br /> <br /> ho c/và m t cách x lý nào ó” [11]<br /> M t i m thú v là m c dù lý thuy t óng khung ư c áp d ng trư c h t cho văn b n<br /> vi t, thì b n thân hành vi “ óng khung”, theo nghĩa en, l i dùng cho hình nh. Vi c áp<br /> d ng lý thuy t này vào phân tích hình nh là khá h u d ng, b i hình nh là m t công c<br /> óng khung r t m nh, khi mà công chúng d dàng ch p nh n nó m t cách vô th c hơn văn<br /> b n vi t. Paul Messaris và Linus Abraham ch ra r ng: “N u như tác<br /> <br /> ng c a quá trình<br /> <br /> óng khung ph thu c ch y u vào vi c các b khung ư c m c nhiên công nh n, vì công<br /> chúng ch ng h có ý th c gì v nó, thì rõ ràng, b t c<br /> c a công chúng<br /> <br /> i u gì có th làm thay<br /> <br /> i nh n th c<br /> <br /> u có th t o ra khác bi t áng k t i k t qu cu i cùng c a c quá trình”<br /> <br /> [18, 215] Như v y, n u công chúng nh n th c ư c r ng hình nh là m t công c<br /> <br /> óng<br /> <br /> khung quan tr ng, thì h s có ý th c phê phán hơn khi ti p c n v i các thông i p th giác<br /> và t<br /> <br /> ó, có kh năng nh n di n ư c m c ích quy n l c ho c l i nhu n ng m n trong<br /> <br /> các thông i p hình nh.<br /> T m quan tr ng c a vi c phân tích khung hình nh s<br /> chi u t i các<br /> 3. Nh ng<br /> <br /> c trưng dư i ây c a hình nh.<br /> c trưng c a hình nh<br /> <br /> c i m<br /> analog [2, 19].<br /> s tương<br /> <br /> ư c phân tích k hơn khi tham<br /> <br /> u tiên c a hình nh, theo Roland Barthes, n m<br /> <br /> ch nó có tính ch t<br /> <br /> i u này có nghĩa là m i liên h gi a hình nh và ý nghĩa c a nó d a trên<br /> <br /> ng có tính sao chép m t<br /> <br /> i m t. Trong khi ó, ý nghĩa c a t ng l i hoàn<br /> <br /> toàn mang tính võ oán, và ph thu c vào quy chu n xã h i.<br /> <br /> ây ư c coi là i m khác<br /> <br /> bi t v b n ch t gi a hình nh và t ng .<br /> Vì hình nh có tính analog, nên nó ch t n t i qua chính nó, t c là ư ng nét, màu s c,<br /> hình kh i. T t c là m t th liên t c không th bóc tách ra thành các mã r i nhau. Do ó,<br /> cách t t nh t<br /> <br /> miêu t m t b c nh là ch vào nó và nói “Nhìn xem này!” [3, 5].<br /> <br /> c<br /> <br /> trưng này cũng quy<br /> <br /> nh vi c ý nghĩa c a m t hình nh ơn thu n ch có th là nghĩa s th<br /> <br /> (denotative meaning), t c là nghĩa b c m t. M t b c nh không em l i ư c s hi u gì<br /> r ng hơn chính hình th c c a nó. Nghĩa liên tư ng (connotative meaning) c a nó ch<br /> <br /> t<br /> <br /> ư c v i s h tr c a quá trình phân tích các y u t bên ngoài, ví d góc ch p nh, cách<br /> dàn trang, cách vi t chú thích, và r ng hơn c là h th ng bi u tư ng và khuôn m u ư c<br /> xã h i công nh n.<br /> Vì l hình nh có tính anolog nên nó ư c cho là g n gũi v i hi n th c hơn ngôn t .<br /> Trong nhi u trư ng h p, công chúng không nh n th c ư c r ng b n thân hình nh v n n<br /> ch a r t nhi u y u t mang tính t o ch , và không h “t nhiên”. Ngay c v i nh ng b c<br /> nh v , thì tính ch t anolog v n khi n con ngư i tin vào tính xác th c c a nó hơn là ngôn<br /> ng miêu t<br /> <br /> ơn thu n (ví d nh ng tranh chân dung các nhân v t l ch s , ho c tranh v l i<br /> <br /> nh ng khung c nh trong quá kh v n ư c ghi nh n là nh ng “b ng ch ng” cho s t n t i<br /> c a s ki n cùng nhân v t ư c kh c h a).<br /> c trưng th hai c a hình nh, theo Roland Barthes n m<br /> <br /> ch “hình nh là nh ng<br /> <br /> thông i p không có b mã”5 [2, 17]. Vì không có b mã, và không có b chu n ng pháp<br /> kèm theo, nên hình nh không có kh năng t o ra các cú pháp tr n v n và m ch l c. T<br /> d n t i vi c hình nh thư ng ph i k t h p v i các y u t khác<br /> <br /> ây<br /> <br /> t o ra ư c cú pháp (ví d<br /> <br /> như k t h p v i ch , tít bài, tên n ph m ho c s n ph m). ó là m t trong nh ng lý do sâu<br /> xa c a vi c hình nh ch<br /> d dàng th y r ng ngay c<br /> <br /> ư c coi là công c minh h a, ho c trang trí cho ph n ch . Có th<br /> nh ng thông i p<br /> <br /> billboard qu ng cáo, hay phóng s<br /> <br /> i chúng r t n i b t v tính th giác, như<br /> <br /> nh trên báo in thì ph n ch (l i qu ng cáo ho c chú<br /> <br /> thích nh) v n là y u t g n như b t bu c<br /> <br /> công chúng hi u ư c cú pháp c a thông i p.<br /> <br /> Cũng vì không có kh năng t o ra các cú pháp m ch l c, nhưng l i là nh ng sao chép mang<br /> tính analog c a hi n th c, nên hình nh có s c tác<br /> <br /> ng m nh trong vi c gây n tư ng v<br /> <br /> c m xúc, hơn là t o l p nh ng lý l duy lý.<br /> M t khác, s thi u v ng c a nh ng cú pháp rành m ch khi n hình nh thư ng cung<br /> c p các “g i ý” nhi u hơn là nh ng tuyên b rõ ràng. Ví d , m t hình qu ng cáo b t gi t<br /> 5<br /> <br /> “a message without a code”<br /> <br />