n -<br />
VE MOT SO THU LINH AN NAM THOI THUOC DlTONG<br />
<br />
PHAM L 6 HUY'<br />
<br />
<br />
<br />
qua dd, chung tdi mud'n lam ro tinh cha't<br />
T Q trUde de'n nay, phan ldn cae<br />
nghien cQu ve ehinh tri thdi ky Bae<br />
thudc thudng tap trung vao viee khae hga<br />
eat cQ-tU tri dia phQdng, qua trinh xay<br />
dung, p h a t trien va bao toan iQc iQdng cua<br />
nhQng cudc nd'i day cua ngUdi Viet chdng tang Idp thii linh dia phUdng trdng giai<br />
lai ach thd'ng tri ciia phong kien Trung ddan nay.<br />
Quo'c. Tuy nhien, ne'u quan sat lieh sQ nhu 1. Ve t h i i l i n h D o A n h S a c h ••»<br />
la mgt ddng chay lien tuc, ehung ta tha'y<br />
rang trong nhieu giai doan, da cd mdt sd' Thu linh dia phudng dau tien ma chung<br />
thu ITnh dia phUdng ra lam viec eho bd may tdi mud'n de cap trong bai viet nay la Do<br />
thd'ng tri eua chinh quyen dd hd. Dd'i vdi Anh Sach. Lien quan de'n Do Anh Sach,<br />
nhQng trudng hdp nay, khdng the vdi vang chung ta ed dUde nhQng thdng tin rat qui<br />
danh gia hg khdng yeu nUde hay thieu tinh gia tQ Man thU, mdt nguon sQ lieu ed gia tri<br />
t h i n tii chu. Bd qua nghien cQu ve nhQng cao ve tinh hinh An Nam cudi the ky VIII,<br />
thii linh dang nay, se khd ed dugc eai nhin dau the ky IX. N h u chung ta da biet, Phan<br />
toan dien va thiic te ve ca'u true ehinh tri- Xude, tac gia Man thU, vd'n la lieu thudc<br />
xa hgi dUdng thdi, ddng thdi eung khdng eiia An Nam Dd hd Sai Tap, sang An Nam<br />
the li giai dugc mach ngam tdn tai va phat nam Ham Thdng 3 (862). Sau khi phu<br />
trien cua cae the liic dia phQdng ma sau t h a n h dd hd tha't thu vao tay quan dgi Nam<br />
nay se ddng vai trd quan trgng dQa da't Chie'u thang Gieng n a m Ham Thdng 4,<br />
nudc thoat khdi nghin nam Bie thudc. P h a n Xudc da dd'e sQc hoan t h a n h 10 quyen<br />
Man thu, nhd Tudng Chau Tie't do ap nha<br />
Ngoai ra, trong cae nghien cQu trUdc la TrUdng Thu T r u n g dang len hoang de<br />
day, cdc nguon tU lieu ngoai chinh sQ nha Dudng.<br />
nhung cd do tin cay cao nhu Man thU,<br />
Dudng hgi yeu, Tu tri thdng giam, nguon Silliexil: Man thu, (^.9(1).<br />
tai lieu kim thach van cung chUa dugc khai<br />
[Trudc day] Trieu dinh sai sQ den Van<br />
thac mgt each triet de.<br />
Nam, Nam Chie'u thudng nghenh tie'p, tien<br />
Trong bai viet nay, chung tdi ed' ging sQ gia ra ngoai xa. Nhieu nam trd lai day,<br />
tan dung cae nguon tU lieu tren de tim hieu do trQdng lai hai da't Ung, Giao ha khac<br />
boat ddng eua mgt so' thu linh dia phUdng tan bao, tii y gie't ngUdi vd tgi, lam chung<br />
thdi thuge Dudng, dac biet la thu linh eac Man de'n cao oan [vdi N a m Chie'u], nhan dd<br />
ehau ki mi mien nui va trung du trong giai Nam Chie'u thudng de'n danh cUdp. T h i n<br />
doan cud'i the ky VIII, d i u the ky IX. Thdng [Phan Xudc] phue mong hoang de trUng<br />
<br />
' Th.S. Khoa Ddng Phudng hoc - DHKHXH&NV - DHQGHN<br />
Ve milt s6 fhiS linh ?In Ham... 47<br />
<br />
<br />
phat dai quan, khdi phue lai da't eu. 34 the lue. Doan ghi chep cua Man thu cho<br />
chau ki mi thudc quan ly eua Dung ehau chung ta biet trong thdi gian lam An Nam<br />
Kinh lUdc sQ phuc xin de An Nam Dai thii Dd hd Kinh lUdc Chieu thao sQ, Trieu<br />
linh lam thQ sQ, Vu Dinh chau xin de Dai XUdng da ca't n h i c Dd Anh Sach tQ mgt<br />
thu linh lam trQdng lai. TrUdc day, cae ddi vien Dd ap nha len de'n chQc Chieu thao<br />
Kinh luge sQ thudng niem tinh than thudc, Phd sQ. Theo Tdn Dudng thU (Q.49 Ha,<br />
ta'u xin cho hgn nguyen tung, ap nha lam Bach quan chi), Chieu thao sQ n i m giQ viec<br />
thQ sQ, t h i n e r i n g khdng d'n. Than [Phan "ehinh phat" ("nguyen suy, dd thd'ng, chieu<br />
XQde] trdm biet, ed'An Nam tien Tie't do sQ thao sQ chudng ehinh phat" (3). Ve mat<br />
Trieu Xudng, sQa sang viec Giad Chi td'ng quan sil, cd the ndi chQe vu eua Dd Anh<br />
cdng 13 nam, den nay van de lai long ai Sach ehi dflng sau minh Trieu Xudng trong<br />
ngudng ndi eac bae bd lao, lam cho trong edi ehinh quyen dd hd.<br />
vd sii. Khi dd, [Trieu Xudng] la'y Dd ap nha<br />
Ngoai chQe Chieu thao Phd sQ, Do Anh<br />
Dd Anh Sach lam Chieu thao Phd sQ, "nhap<br />
Sach cdn lam "nhap vien phan an". Trong<br />
vien phan an", moi thang ca'p cho lUdng<br />
cac tQ lieu ve he thd'ng quan ehe ddi Dudng<br />
tien 70 quan; la'y "ky khaeh" TrQdng Chu<br />
cdn lai ngay nay, khdng thay nhac de'n chQc<br />
lam An Nam Kinh luge Phan quan, sau lai<br />
danh "nhap vien phan an" (4). Tuy nhien,<br />
cQ TrUdng Chu lam Dd hd. TQ khi Ly<br />
theo Khang Hy tii dien, mdt trong cac<br />
Tudng Cd' nham chQc An Nam Kinh lude<br />
nghia cua "vien" la chi dinh quan ("quan<br />
sQ, tQ y tham lam tan hai, d i n de'n viec<br />
giai viet vien" (5). Thdi Dudng, tri sd cua<br />
dgng binh. Tie'p dd lai cd Ly Trae hao sat,<br />
Tie't do sfl dUdc ggi la "sfl vien". Vi du, Td<br />
lam cho sinh linh chiu hai. Ne'u khdng phai<br />
tri thdng giam (Q.257, Dudng ky, Hy Tdng)<br />
do ngudi trudng lai, thi lam sao cd chuyen<br />
vie't: "Sfl vien, Tie't dd sfl ty quan thudc tri<br />
ngudi ta lam can.<br />
sU chi sd" (6), tfle la "Sfl vien la ndi tri sU<br />
Trong doan ghi chep d tren, danh gia ciia cac quan thuge quyen quan ly cua Tiet<br />
chi'nh sach cai tri ciia nha Dudng tai An do sfl". Trong khi dd, tQ ddi Dudng Tuc<br />
Nam, Phan Xudc nhan xet: dd'i vdi cac ehau Tdng (756-762), An Nam Kinh lUde sQ da<br />
ki mi, eac ddi Kinh lUdc sQ trd ve trUdc dUdc dat thanh mdt Tie't do sQ ("An Nam<br />
thudng xin trieu dinh phong eho hgn tuy kinh ludc sQ vi tie't do sfl, linh Giao Luc<br />
tung than can (nguyen tung), ap nha lam dang thap nhi chau" (7). Do vay, tri sd cua<br />
thQ sQ. Phan Xudc cho rang day la mdt An Nam Kinh iQdc sQ cung cd the ggi la "sQ<br />
nguyen nhan gay ra tinh hinh ba't d'n. De so vien", ed the hieu "nhap vien" ehi viee vao<br />
sanh, Phan Xudc neu len trudng hdp cua lam viee tai tri sd cua An Nam Kinh iQdc<br />
An Nam Dd hd Trieu Xudng. Trieu Xudng sQ, tQc phu thanh dd hd.<br />
la vien dd hd ndi tie'ng da cai tri An Nam vd<br />
su trong sud't 13 nam. Theo Phan Xude, dd Mat khdc, "phan an" ddi DQdng chi cac<br />
mgt p h i n la nhd viec Trieu XUdng da biet gia'y td do phan quan, ehflc quan dQng thQ<br />
trgng dung mdt vien Dd ap nha la Dd Anh ba trong he thdng tQ dang quan (trudng<br />
Sach. quan, thdng phan quan, phan quan, chii<br />
dien) ddng da'u. Vi du, sach Dudng lugt sd<br />
Theo Tdn Dudng thit (Liet truyen,<br />
nghi ed viet;<br />
Q.129), Do Anh Sach vd'n la mdt "khe dgng<br />
hao" (2), tQc la mdt thu linh mien nui ed SQ lieu 2: Dudng lugt sd nghi, Q.15,<br />
4a Rghien ciJru Lich sit, so 9.2009<br />
<br />
<br />
Dieu 213 (8). quan (10), An Nam Phd dd hd, Kinh iQOc<br />
Phd sQ. NhQ vay la dudi quyen Kinh iQdc<br />
Pham giam lam ehu t h u [quan trdng coi<br />
Chieu thao sfl Trieu Xudng, TrUdng Chu va<br />
eua cdng] ma la'y ciia cdng eho vay viec tU,<br />
Dd Anh Sach, mdt ngudi lam Kinh lUdc Phd<br />
ne'u ngudi eho vay va ngUdi vay khdng cd<br />
sQ, mdt ke lam Chieu thao Phd sQ. Mdi quan<br />
"van k f thi luan [hinh phat] theo tdi<br />
he vdi TrUdng Chu trong thdi ky nay giup<br />
"cudp". Ne'u ed "van k f thi luan [hinh phat]<br />
Do Anh Sach tie'p tuc thang tie'n sau nay.<br />
chuan theo tdi "cUdp". "Van k f tQc la loai<br />
gia'y td ki t i t . Ne'u cd lap "phan an" thi Thang 4 nam Nguyen Hda nguyen nien<br />
giam 2 cap. (806), dUdc sii tie'n cQ cua Trieu XUdng,<br />
Kinh lUde phd sQ TrUdng Chu dUdc thang<br />
Ngudi dUdc cho vay ne'u khdng cd kha lam An Nam Dd hd, ban quan Kinh lUdc sQ,<br />
nang boi thudng thi thu eua vien quan da thay the che Trieu XUdng luc nay dUde nha<br />
ddng da'u, ky cho vay. Viec vay cua cdng d Dudng thuyen chuyen lam Quang ehau<br />
dieu luat ben dudi eung theo each lam nay. ThQ sQ, Linh Nam Tiet do sQ (11). Dudi<br />
thdi TrUdng Chu, Dd Anh Sach tie'p tuc<br />
Sd ban: quan coi eiia cdng ma lay eua<br />
dUde thang lam An Nam Dd tri Binh ma sQ<br />
edng eho vay, "ngUdi dUde cho vay ne'u<br />
kiem ap nha. An Nam Phd dd hd. Nhu vay,<br />
khdng cd kha nang bdi thudng" tQc la<br />
Dd Anh Sach tie'p tue dUde trgng dung dUdi<br />
[ngUdi dugc cho vay] khdng cd vat de nop<br />
thdi Dd hg TrUdng Chu, trd t h a n h ngudi cd<br />
tra lai thi se thu eua vien quan da ddng<br />
quyen liic so' hai trong bg may cai tri eiia<br />
da'u, ky cho vay. "Phan an" tQc la loai [gia'y<br />
nha Dudng d An Nam.<br />
td] eua phdn quan, "thu an" tQc la loai [gia'y<br />
td] eua ehu dien va giam sii. Sii lieu 3: Dudng hgi yeu, Q.73, An Nam<br />
Dd hd phii (12).<br />
Nhu vay, theo Dudng lugt sd nghi, trong<br />
Thdng 8 n a m Nguyen Hda 4 [809], An<br />
he thd'ng phap luat ddi Dudng, "phan an" la<br />
Nam Dd hg [TrUdng Chu] ta'u; pha quan<br />
thuat ngQ chi loai gia'y td cua phan quan.<br />
Hoan Vudng nguy hieu la ai chau Dd thdng<br />
Dd Anh Sach nhu vay da vao phuc vir trong<br />
hdn 30 van ngUdi, bat dUdc vUdng tQ 59<br />
tri sd eiia An Nam Dd hd (nhap vien), ddng<br />
ngudi, khi gidi, chie'n thuyen, voi chie'n.<br />
thdi dUde Trieu Xudng tin nhiem giad cho<br />
Thang 9 nam a'y, hgn An Nam Dd tri Binh<br />
phu trach cae loai gia'y td tUdng dUdng vdi<br />
ma sQ kiem dp nha An Nam Phd dd hg Do<br />
chQe phan quan, moi thang ca'p cho 70<br />
Anh Sach 50 ngudi lam ban ta'u len trieu<br />
quan tien lUdng.<br />
dinh neu chinh tich cua ban quan Kinh<br />
Trong thdi gian phuc vu d phii thanh, luge Chieu thao xii tri dang sQ kiem An<br />
Dd Anh Sach da xay diing dUdc md'i quan Nam Dd hd TrUdng Chu ke tQ khi den<br />
he vdi cae quan lai ngUdi Han dudi quyen nham chQc. An N a m La t h a n h trQdc day do<br />
Trieu Xudng, dac biet vdi mdt nhan vat ten Kinh iQ^lc sQ TrQdng Ba Nghi dap. Khi dd,<br />
la TrUdng Chu. Thee Man thii (din d tren), tram hg gidng n h u giac cUdp, [thanh] ehi<br />
TrUdng Chu vd'n la mdt thiic khaeh ("ky cao ed ma'y thudc, lai r i t chat hep. TQ khi<br />
khaeh") eua Trieu XUdng. Theo md ehi eiia TrUdng Chu de'n n h a m chQc, n h a n sau lue<br />
TrUdng Chu do Liiu Tdng Nguyen viet (9), ndng nhan, ta'u xin xay ca't t h a n h hien nay.<br />
dudi quyen Trieu Xudng, TrUdng Chu da [Lude 1 doan] Ddi Kinh lUdc sQ Bui Thai<br />
kinh qua eac chQe An Nam Kinh ludc t u i n trudc day t h a n h tri Hoan, Ai bi Hoan<br />
vi raO^ s6 IhiS linh fin Ram... 49<br />
<br />
VUdng Cdn Ldn thieu buy chay trui ca. TQ nhQng thay dd'i tieh cue nay, nam Nguyen<br />
sau khi TrUdng Chu de'n nham chQc, nam Hda 8 (813), TrUdng Chu da danh bai quan<br />
trQdc xay thanh Hoan ehau, nam ngoai dap dgi Hdan vUdng (theo ban ta'u thi quan sd'<br />
thanh Ai ehau. Thdi Bui Thai, khdng giQ len de'n 30 van), khdi phuc lai hai chau<br />
quan thanh, trong quan ma't mat het khi Hoan, Ai da bi Hoan Vudng danh chiem<br />
gidi. Trieu Xudng de'n nham chQo khdng dudi thdi Dd hd Bui Thai. Viec Do Anh<br />
dude bao lau lai quay ve nhan chQc d Sach dflng ten trong ban ta'u ca ngdi edng<br />
Quang ehau. TQ khi TrUdng Chu de'n nham tieh cua TrUdng Chu chd tha'y md'i quan he<br />
chQc, eac dao xin de'n mua ban, moi thang khang khit giQa hai nhan vat nay. Tuy cd<br />
che tao 8 nghin khi gidi. Bdn nam trd lai the cd nhQng diem khoa trQdng nhUng ban<br />
day, td'ng edng lam dQdc hdn 40 van. O hai ta'u nay it nhieu eung phan anh dUde<br />
ben ta hQu Dai sanh, lap Giap trQdng lau nhQng thay dd'i ldn d An Nam dQdi thdi<br />
40 gian de ca't giQ [khi gidi], Khi giac rd An TrQdng Chu, ma phia sau dd, chung ta ed<br />
Nam de'n cQdp, khd ldi ve mat chie'n da'u. the tudng dinh duge sii ho trd khdng nhd<br />
[Vi] TrUde day chie'n thuyen cd khdng qua eua Dd Anh Sach, vdi tU each la mdt vien<br />
mudi may chie'c, lai ra't cham chap, khdng Phd dd hg.<br />
the tie'p can dUde thuyen giac. TrUdng Chu Sau TrUdng Chu, ehiing ta cdn tha'y Dd<br />
tu minh sang ehe ra Mdng ddng thuyen Anh Sach da phuc vu dudi trudng cua* An<br />
hdn 400 chie'c. Mdi thuyen cd 25 linh, 32 Nam Dd hd Bui Hanh Lap. Theo Ciiu<br />
tay cheo, 1 co may nd, 1 ed ludng cung no. Dudng thu (Ban ky, Q.15, Tuyen Tdng ha),<br />
Mai cheo dUa ra tQ trong thuyen, khi mudn Bui Hanh Lap dUde cQ sang lam An Nam<br />
quay thuyen thi [tay cheo] quay lung lai, di Dd hd, ban quan Kinh lUdc Chieu thao sQ<br />
lai nhu bay. Sac ehi lenh chuyen ban ta'u nam Nguyen Hda 8 (813). Tdn Dudng thU<br />
cho sd ty. (Liet truyen, Q.129) chep khi mgt ngQdi<br />
Theo ban ta'u len trieu dinh nha Dudng Lam Ap ten la L^ Lae Sdn lam phan Hoan<br />
cua Phd Dd hd Do Anh Sach vao thang 9 Vudng de'n cau vien binh, de l i y ldng Hoan<br />
nam Nguyen Hda 4 (809), sau khi tie'p VUdng, Hanh Lap da sai "bd tUdng" Do Anh<br />
quan chQc An Nam Dd hd, TrUdng Chu da Sach chem Ly Lac Sdn (13).<br />
tie'n hanh nhieu eai each nham cung cd' Qua cac ngudn tU lieu neu tren, ed the<br />
chinh quyen dd hd. Nhan lue ndng nhan, tha'y Do Anh Sach la mdt thu linh dia<br />
TrUdng Chu cho xay mdi thanh Dai La, xay phudng da lam viec cho ba ddi dd hg, cd<br />
diing lai hai thanh Hoan chau va Ai chau nhQng luc da nam dUdc chQc Phd Dd hd d<br />
vd'n bi Hoan vQdng (Lam Ap) pha huy dudi An Nam Dd hd phu. Tren cd sd nhQng<br />
thdi Dd hd Bui Thdi. Ve mat quan sii, theo thdng tin dd, chung tdi dac biet chu y den<br />
Do Anh Sach, tQ khi de'n nham chQc, ndi dung bai minh khae tren chudng Thanh<br />
TrUdng Chu da cho che tao mdi thang 8000 Mai. Theo chung tdi, ngudn tQ lieu kim<br />
khi trugng, dong thdi xay dilng mgt ddi thach van nay ed the eung ca'p cho ehung ta<br />
binh thuyen sQ dung loai thuyen chie'n mdi them mdt sd thdng tin ve Do Anh Sach.<br />
la "Mdng dong thuyen". Mdi thuyen mdng NhQ chung ta da biet, chudng Thanh<br />
ddng ed 25 linh, 32 tay cheo, dugc trang bi Mai dUdc phat hien d do sau 3,5m tai d bai<br />
mgt CO may nd ("xa no"), mdt co "ludng eung Rdng, ven sdng Day, thudc thdn Thanh<br />
no", cd kha nang ed ddng cao. Nhd vao Mai, huyen Thanh Dai, tinh Ha Tay (nay la<br />
50 Rghifin ciru Lich silf, sg 9.2009<br />
<br />
Ha Ndi) vao thang 5 nam 1986. Bai minh Quay trd lai vdi n h a n vat 'T)5 Anh"<br />
tren chudng Thanh Mai la ngudn tU lieu trong bai minh chudng T h a n h Mai, tuy chQ<br />
kim thach van hien cdn cd' thQ hai d Viet cud'i cung trong hg ten bi md khdng edn dgc<br />
Nam (sau bia Dai Tuy CQu Chan quan Bao dQdc (16), nhung can cQ vao vai trd eua Do<br />
An dao trang lap nam 618). Ban dap do Anh Sdch dQdi thdi Trieu XQdng, cd nhieu<br />
Dinh Khie Thuan dap hien nay dUde luu kha nang n h a n vat "Do Anh" ehinh la Do<br />
giQ tai Vien nghien cQu Han Ndm vdi ky Anh Sach. Ne'u gia thuye't nay la dung,<br />
hieu 30270. Bai minh ehe biet ngay 30 ehung ta ed them mdt sd' thdng tin ve Dd<br />
thang 3 nam Trinh Nguyen 14 (798), 53 Anh Sach. TrQdc khi dQdc Trieu Xudng bd'<br />
thanh vien eua mgt td ehflc ggi la "Tuy Hi nhiem lam Chieu thao Phd sQ, Dd Anh<br />
xa" da tie'n hanh due qua ehuong ddng Sach da kinh qua chQc Kinh lUde Tien<br />
nang 90 can de cung le. Bai minh liet ke phong Binh ma sQ. Dd Anh Sdch edn la ehi<br />
ten hg cua ea thay 243 ngUdi, bao gdm cae huy (Dd tri Binh ma sQ) mdt phien hieu<br />
thanh vien cua Tuy Hi xa eung nhu nhQng quan ggi la "NghTa quan". Ten ggi "NghTa<br />
ngudi ngodi xa da ddng gdp de due chudng. quan" lam chung t a khdng khdi lien he den<br />
Trong sd' ten ngudi k h i e tren chudng, "NghTa doanh", mdt ten ggi quan dia<br />
chung tdi dac biet luu y de'n nhan vat sau:<br />
phUdng dQdi thdi DQdng. Theo Tdn DUdng<br />
Kinh iQde tien phong Binh ma sfl, NghTa thu (Liet truyen, Q.224 ha), dUdi quyen<br />
quan Dd tri Binh ma sfl, tien nhie'p Ai ehau Cao Bien ngoai quan ehinh qui ("quan<br />
Thfl sQ, Trieu nghi lang, Sfl tri tie't Trudng quan") edn ed quan "nghia doanh", "hUdng<br />
ehau ChQ quan sQ, thu Trudng ehau ThQ doan" ("lieu chie'u Bien lieu quan quan,<br />
sQ, huu thii Quan ehau Du bdn sQ, ThUdng nghTa doanh, hUdng doan" (17)). Ngoai ra,<br />
tru qud'c, tfl tQ kim ngu dai Do Anh (14). ne'u tham khao chQc "Thd' quan Binh ma<br />
sQ" ciia Do Tdn T h a n h (se trinh bay d p h i n<br />
TrQdc tien, c i n iQu y r i n g bai minh dUdc sau), nhieu kha nang NghTa quan la mgt<br />
khie vao nien hieu Trinh Nguyen 14 (798), ddn vi quan ban bd eua Do Anh Sach.<br />
tQc la trong thdi ky Trieu Xudng lam An<br />
Nam Dd hd. Nhu chung ta da biet, Trieu TQ ngi dung bai minh, cd the suy ra thdi<br />
Xudng lam An Nam Dd hd td'ng cdng 13 diem Dd Anh Sach dQdc phong lam An<br />
nam, duge chia lam hai giai doan. Giai doan Nam Chieu thao Phd sQ. Nd phai mugn hdn<br />
d i u keo dai 9 nam, b i t d i u tQ thang 7 nam thdi diem due chudng T h a n h Mai, tQc la<br />
Trinh Nguyen 7 de'n thang 5 nam Trinh sau thang 3 nam Trinh Nguyen 14 (798)<br />
Nguyen 18, sau dd vi dau chan nen Trieu (18). Ngoai ra, bai minh cung ca'p mdt sd<br />
XUdng xin nghi va dUdc thay the bdi Tu bd can cQ giiip tra ldi eau hdi Do Anh Sach la<br />
Vien ngoai lang Bui Thai. Sau khi Bui Thai thii ITnh d dia phUdng nad. Theo bai minh,<br />
that bai trong ehinh sach cai tri d An Nam Dd Anh Sach cd lien quan de'n ba dia<br />
(bi mdt vien nha tudng la Vudng Qui phUdng la Ai chau, Trudng ehau va Quan<br />
Nguyen dud'i khdi phu thanh, sau phai nhd chau. Tuy nhien, theo chung tdi, chae b i n<br />
Ta binh ma sfl Tiieu Quan giet Vudng Qui Do Anh Sach la thu iTnh d khu vUc TrUdng<br />
Nguyen mdi quay lai dugc phu dd hd) (15), chau, thuge dia phan Ninh Binh ngay nay.<br />
thang 3 nam Trinh Nguyen 20, Trieu Xudng Dd la vi:<br />
lai dugc cQ sang lam An Nam Dd hg dUdc 2<br />
Thit nhat, chQc vu "Ai ehau ThQ sQ" cua<br />
nam roi giao lai chQe Dd hd cho TrUdng Chu.<br />
Dd Anh Sach chi la chQe vu kiem nhiem<br />
Ve mSf 56 thii linh Kn Ram... 51<br />
<br />
("nhie'p"). Ngoai Ai ehau va TrQdng chau, Dd Anh<br />
Sach cdn lam Du bdn sfl cho Quan ehau.<br />
ThU hai, trong bd'n chQc vu cua Do Anh<br />
Theo Tdn Dudng thU, Q.43 ha, Ki mi chau,<br />
Sach, chung ta tha'y Do Anh Sach n i m hai<br />
Quan chau eung la mdt chau ki mi thudc<br />
ehflc lien quan tnic tie'p de'n viec cai quan<br />
An Nam dd hg phu. Theo Nguyen hda qudn<br />
Trudng ehau la "SQ tri tie't TrQdng chau<br />
huyen chi, Q.38 thi Quan chau nam d phia<br />
Chu quan sii" va "TrUdng chau ThQ sQ".<br />
Ddng Nam phu thanh, each khoang 195 ly.<br />
Trong khi dd, TrUdng ehau lai la mdt ddn vi<br />
Do dd, nhieu kha nang Quan ehau la mgt<br />
hanh ehinh kha dac biet. Nguyen hoa qudn<br />
ehau ki mi n i m ben canh TrUdng chau.<br />
huyen chi khi giai thich ve huyen Nam<br />
Dinh thudc Giao chau da cung ca'p eho Diia vao nhQng diem neu tren, ed the<br />
chung ta mdt sd' thdng tin ve Trudng chau suy doan rang Do Anh Sdch la mdt thii iTnh<br />
nhu sau: dia phUdng cd the lue d TrQdng ehau, do dd<br />
mdi dUdc Trieu Xudng phong lam TrUdng<br />
SQ lieu 4: Nguyen hoa qudn huyen chi,<br />
chau ThQ sQ, dong thdi Trieu Xudng cung<br />
Q.38 (19).<br />
mud'n ldi dung anh hudng eua Dd Anh Sach<br />
Huyen Nam Dinh (hang trung-ha, di ve de kiem soat cdc khu vQc lan can, trong dd<br />
phia Ddng Bae 60 ly de'n phu thanh). cd Quan chau. Ve vi tri dia ly ciia TrUdng<br />
chau, ehung toi tan thanh quan diem ciia<br />
Nguyen la da't huyen Luy Lau ddi Han.<br />
Thien Dinh Dang Xuan Bang va GS. Dao<br />
Nam Trinh Nguyen 7 (791) dat Nam Dinh<br />
Duy Anh cho r i n g TrUdng ehau nam d khu<br />
huyen d day. Cuu Nam Dinh huyen hien<br />
vQc Ninh Binh ngay nay. Nhu hai hge gia<br />
gid tai vi tri each kim huyen hdn 200 ly ve<br />
da trich d i n , theo sach Ttj.c tU tri thong<br />
phia Ddng Nam, canh chau ki mi TrQdng<br />
giam trudng bien (Q.31, Td'ng Thai Tdng)<br />
chau. (Ciiu huyen Nam Dinh) bi bd sau<br />
(21), thdi Tien Le, sfl gia nha Td'ng la Td'ng<br />
nam Khai Nguyen 10.<br />
Cao khi di sQ sang nude ta da di dudng<br />
Nhu vay, huyen Nam Dinh duge dat thuy qua cQa sdng Bach Ding vao ndi dia,<br />
nam Trinh Nguyen 7 (791) vd'n la da't Luy sau dd de'n Trudng chau n i m gin kinh dd<br />
Lau ddi Han, "cUu huyen Nam Dinh" thi Hoa Lu cua Le Hoan (22).<br />
nam d phia Ddng Nam "kim huyen" hdn<br />
TQ cac ngudn tU lieu ndi tren, chung ta<br />
200 ly, canh ehau ki mi Trudng chau. Theo<br />
cd the tha'y Dd Anh Sach trUde het la mdt<br />
dd, chiing ta biet dUde r i n g mudn nha't la<br />
tu trUdng dia phudng cd the lUc, dae biet la<br />
tdi dau nien hieu Nguyen Hda (20), Trudng<br />
ve mat quan sii. Dieu dd the' hien qua vi tri<br />
chau da trd thanh mdt chau ki mi, khdng<br />
cila Dd Anh Sach trong chinh quyen dd hg<br />
cdn chiu sU quan ly true tie'p eua chinh<br />
nhu Chieu thao Phd sQ, Tien phong binh<br />
quyen dd hd. Mat khdc, doan ghi chep eua<br />
ma sfl, NghTa quan Dd tri Binh ma sfl, bd<br />
Man thu d i n cl d i u bai viet gian tie'p eho<br />
tudng... Chung ta can nhd ring, sau khi<br />
chiing ta tha'y An Nam Dd hd Trieu Xudng<br />
nham ehflc Dd hg, Trieu Xudng mdt mat<br />
CO xu hudng sQ dung cdc thii ITnh dia<br />
phai d'n dinh tinh hinh An Nam sau khdi<br />
phudng lam thQ sQ cho cac chau ki mi. Do<br />
nghTa Phung Hung, mdt mat phai giai<br />
dd, neu Dd Anh Sach lam thQ sQ d Trudng<br />
quye't va'n de Nam Chie'u (23), vien Dd hd<br />
chau thi ed nhieu kha nang Do Anh Sach la<br />
tiep theo la TrUdng Chu phai ddi phd vdi<br />
mgt thu linh cd the' iQc d khu vile nay.<br />
the luc Lam Ap d phia Nam. Trong bdi<br />
52 Rghien cuu Lich siif, su 9.2009<br />
<br />
canh loan lae n h u vay, cac vien Dd hd nha sQc m a n h cua chinh quyen dd hd, mat khac<br />
Dudng hien nhien phai tan dung liic lUdng day cung la mot hinh thQc giam sat de<br />
quan sQ eiia cac thu ITnh dia phUdng nhU kiem che the liic cua hg.<br />
Do Anh sach de ciing ed' bd may eai tri ciia<br />
2. Ve thii l i n h D o A n h H a n va nhiJng<br />
minh. Trong qua trinh dd. Do Anh Sach da<br />
nhan vat Do Anh khac<br />
dUde trieu ve phu t h a n h de lam viee. Ve<br />
diem nay, ehung ta eung n h a n tha'y sii Tren day, chung tdi da lam ro xuat than<br />
tQdng ddng vdi trQdng hdp eua cac thu ITnh cung n h u hoat ddng eua Do Anh Sach, mgt<br />
Pham Dinh Chi va Dudng Thanh. thii ITnh dia phQdng d An Nam cudi the ky<br />
VIII, d i u the ky IX. Cung vdi Dc Anh Sach,<br />
Pham Dinh Chi la mgt tu trQdng mien ehung tdi mud'n iQu y de'n sQ tdn tai eua<br />
nui (khe ddng hao) dQdc Dd hd Bui Hanh mdt so' ngQdi cd hg ten mang chQ Dd Anh<br />
Lap sQ dung cQng thdi vdi Do Anh Sach. sd'ng cung thdi. TrQdc tien, bai minh tren<br />
Pham Dinh Chi thudng xin Bui Hanh Lap chudng T h a n h Mai eho chung ta biet ngoai<br />
nghi phdp (hUu muc) (24) nhUng khdng Do Anh Sach cdn cd mdt n h a n vat nQa cung<br />
quay lai dung hen. Sau nhieu l i n nhU vay, cd ten Do Anh la Do Anh Cudng. Ngoai ra,<br />
Bui Hanh Lap la'y quan phap xQ phat, dem ngay trUdc thdi ky Do Anh Saeh boat dgng,<br />
giet Pham Dinh Chi, sau dd lai chgn trong chung ta bie't r i n g cd mgt n h a n vat ten la<br />
sd hgn til de cua Dinh Chi mdt ngUdi de Do Anh Han da t h a m gia cuge khdi nghTa<br />
thay the. Qua dd, ehiing ta biet dUde rang Phung Hung.<br />
da cd sii hdp tdc giQa ddng hg Pham vdi<br />
O day, chung tdi mud'n phan tieh them<br />
chinh quyen dd hd cua Bui Hanh Lap.<br />
ve xuat t h a n va vai trd cua Do Anh Han<br />
Gid'ng nhQ Dd Anh Sach, Pham Dinh Chi<br />
trong cudc khdi nghTa P h u n g Hung. Khi d l<br />
cung hi rang huge phai ed m$t d tri sd cua<br />
cap de'n cudc khdi nghTa P h u n g Hung, cae<br />
An Nam Dd hd (25).<br />
nghien cQu trUdc day thudng ed xu hUdng<br />
Ngoai ra edn cd Dudng Thanh la thu sQ dung ghi chdp cua Dgi Viet sii ky todn<br />
linh dia phUdng ("man tu", "Nam phUdng thu (DVSKTT), dae biet la ban dich ciia<br />
tu hao") da lanh dao cuge nd'i day chdng lai Nxb. Khoa hge xa hgi, qua dd mieu ta Do<br />
Dd hd Ly Tudng Cd' nam Nguyen Hda 14 Anh Han mgt each ra't md n h a t n h u la mgt<br />
(816). Theo chinh sQ Trung Qud'c, trUde khi "ngQdi cung lang" va la mdt quan sQ eiia<br />
cuge phan loan nd' ra, An Nam Dd hd Ly Phung Hung. Tuy nhien, trong qua trinh<br />
Tudng Cd' vi "sd" ("ac Thanh chi cudng", thu t h a p tu lieu, chung tdi cho r i n g each<br />
Ciiu Dudng thu, Liet truyen, Q.131) (26), tie'p can n h u vay cd mgt sd va'n de. Thit<br />
"uy ki" ("ki ky hao", Tdn Dudng thU, Liet nhat, khi dieh sang chQ qudc ngQ, lieu ban<br />
truyen, Q.80) (27) the liie eua Dudng dieh eua Nxb. Khoa hoc xa hgi da phan anh<br />
Thanh, luc dd lam Hoan chau ThQ sQ nen bet nhQng thdng tin cua nguyen ban chQ<br />
da trieu T h a n h ve phii t h a n h lam "nha Han cua DVSKTT hay chua. ThU hai,<br />
mdn tudng". Qua trudng hdp eiia Dudng khdng the d i dang sxt dung ghi ch6p ciia<br />
Thanh, ehung ta biet dUdc rang viee eac DVSKTT mdt khi ehua tie'n h a n h phe phan<br />
vien Dd hd nha Dudng dUa cae thu ITnh dia gia tri ve mat sd lieu ciia no tren cd sd so<br />
phUdng ve phii t h a n h cd 2 muc di'eh: mgt sanh vdi cae ngudn tQ lieu cd' hdn la Viit<br />
mat chung mud'n ldi dung uy tin va anh dien u linh tap (VDUL) cung nhu cac<br />
hudng cua cae thu iTnh nay de tSng eudng nguon tai lieu Trung Qudc.<br />
Ve mgt sg Ihii ITnh Rn Ram.. 53<br />
<br />
<br />
Ve gia tri sQ lieu eua VDUL, tuy eac ban Trieu eong Giao Chdu ky ve mat nien dai<br />
VDUL cdn lai ngay nay deu da trai qua qua khdng mau thuan vdi nhQng ndi dung ma<br />
trinh bien soan het sQc phQc tap, nhUng it chung ta biet dUde ve tai lieu nay. Hi^n tai,<br />
nha't vao thdi diem hien nay, cae hoc gia ehiing ta bie't dUde rang Trieu cong Giao<br />
deu thd'ng nhat r i n g truyen Bd' Cai Dai chdu ky viet ve cac sii kien xay ra dudi eac<br />
VUdng la mdt trong nhQng truyen gd'c do Ly nien hieu VTnh Huy (truyen than Bach Hac<br />
Te' Xuyen bien soan vao ddi T r i n (28). - Trung due vu phu uy linh vUdng, VDUL;<br />
Khae vdi mgt sd truyen sQ dung ngudn tU chudng Bach Hac thdng thien quan), Trinh<br />
lieu t h i n pha, Ly Te' Xuyen da viet truyen Nguyen (truyen Bd Cai dai vUdng, VDUL)<br />
Bd Cai Dai Vudng tren cd sd mdt ngudn tai nha Dudng, tQc la trUde hoae eung thdi vdi<br />
lieu la Trieu cdng Giao chdu ky hoae Trieu Trieu Xudng.<br />
vUdng Giao chdu ky (29). Sach Giao chau Thit hai, trdng dieu kien tU lieu hien<br />
ky cua dng hg Trieu (Trieu cdng) khdng nay, chung ta chi xac dinh dUde duy nha't<br />
cdn, nbUng qua bai minh tren qua chudng mdt nhan vat hg Trieu cd sach viet ve Giao<br />
Bach Hac Thdng thien quan do dao sy Hfla chau la Trieu Xudng. Them vao dd, viec ggi<br />
Tdng Dao soan nam Dai Khanh 8 (1239), mdt vien Dd hg nha Dudng la "Trieu vUdng"<br />
chung ta biet r i n g Trieu cong Giao chdu ky eung khdng ed gi mau t h u i n . Chie'u ddi dd<br />
la mdt eudn sach kha phd' bie'n vao thdi ciia Ly Cdng Uan eung ggi Cao Bien la<br />
Trin. Ve tdc gia Trieu edng, Le HQu Muc "Cao VUdng".<br />
da dUa ra mgt gia thuye't ra't dang chu y.<br />
Thd ba, ed the tham khao trUdng hdp<br />
Can cQ vao ghi chep sau eiia Viet sii: thong<br />
Tang cdng Giao chdu ky. Ngdai Trieu cdng<br />
gidm cUdng muc (VSTGCM) (thiic te la<br />
Giao chdu ky, trong 'VDUL, Ly Te Xuyen<br />
trich lai tQ An Nam ky ye'u hay An Nam chi<br />
edn sQ dirng sach Giao chdu ky cua Tang<br />
ciia Cao Hung TrUng), Le HQu Mue eho<br />
cdng. Trong trudng hdp nay, ed the xac<br />
rang Trieu cdng Giao Chdu ky chinh la<br />
dinh chi'nh xac Tang cdng la An Nam Dd hd<br />
sach Phu chi (30) do An Nam Dd hd Trieu<br />
Tang Cdn, vi Viet sU lUdc cd ch^p Tang Cdn<br />
Xudngsoan (31). soan 1 thien Giao ehau ky. Nhu vky, chung<br />
SQ lieu 5: Khdm dinh Viet sit thong ta bie't dude r i n g trdng eac thu vien thdi<br />
gidm cUdng muc, Q.4. T r i n van edn luu giQ dUde mdt sdcud'n sach<br />
ciia cac vien An Nam Dd hg ddi Dudng.<br />
Theo sach An Nam ky yeu, ba'y gid Giao<br />
Ngoai ra, cung e i n luu y rang sach Giao<br />
chau ehua yen, Trieu Xudng de'n ndi, vd ve<br />
chdu ky cua Tang Cdn eung xuat phat tQ<br />
phu du, ldng dan mdi yen. Trieu Xudng sai<br />
mgt tai lieu thuge dang ehi. Trong Vdn ddi<br />
sfl de'n du Phung An, Phung An dem quan logi nga (Khu vu III, dieu 66), Le Qui Ddn<br />
ra hang, Trieu Xudng dUdc phong lam Kinh trich dan Phien ngung tgp ky ciia Trinh<br />
lUde Chieu thao xQ tri sQ. Trieu Xudng d i p Hung ddi Dudng (hien da mit) eho bie't<br />
them La Thanh, di tham k h i p ndi nui sdng Tang Cdn la tac gia eiia sach Viet chi.<br />
danh thang, ed' tieh, den mie'u d cae dd<br />
quSn, chep lam sach Phu ehi. Tdm lai, mac du chQa the khang dinh ro<br />
rang nhUng gia thuye't eua Le HQu Muc<br />
Chiing tdi cung nghieng ve gia thuye't<br />
khdng phai la khdng cd cd sd (32). Nhu<br />
ciia Le HQu Mue vi;<br />
ehung ta da bie't, sau khi Cao Chinh Binh<br />
Thd nhat, viec coi Trieu Xudng la tac gia chet benh vao thang 4 nam Trinh Nguyen<br />
54 Rghien cuu Lich sii. sg 9.2009<br />
<br />
7 (791), t h i n g 7 cung nam, Trieu Xudng Tdn Dudng thU, Liet truyen, Q.170,<br />
dUdc bd' nhiem lam An Nam Dd hg, Kinh Truyen Trieu Xudng (35).<br />
lUdc Chieu thao sQ va ehinh la ngUdi true<br />
Trieu Xudng tii la Hdng To, ngUdi Thien<br />
tie'p tie'n hanh chieu hang Phung An. Do<br />
VTnh. Ban d i u lam lieu thuge cua Chieu<br />
do, ne'u qua thUc Trieu cong Giao Chdu ky<br />
NghTa Ly ThQa Chieu Tie't do sQ, dan dQdc<br />
la sach do Trieu XUdng viet, thi VDUL da<br />
thang lam Kien chau ThQ sQ. An nam tu<br />
can cQ vao mdt ngudn tai lieu dUdng thdi cd<br />
lao Do Anh Han lam phan, Dd hd Cao<br />
tinh tin cay cao de viet ve cugc khdi nghia<br />
Chinh Binh lo l i n g chuyen dd ma chet.<br />
Phung HQng. Cho du Trieu cdng Giao chdu<br />
Thang Trieu XQdng lam An Nam Dd hd.<br />
ky khdng phai la sach eiia Trieu XUdng di<br />
Cac bg lac Di deu quay ve vdi trieu dinh,<br />
nQa, it nha't nd eung la mgt tU lieu cd hdn<br />
khdng dam ndi day nQa...<br />
DVSKTT. Ne'u bde tach dUdc ndi dung cua<br />
Trieu cdng Giao chdu ky tQ VDUL, ehung Tu tri thong gidm, Q.233, Dudng ky, DQc<br />
ta se cd dUde nhQng thdng tin cd gia tri ve Tdng (36).<br />
khdi nghTa Phung HUng.<br />
An Nam Dd hd Cao Chinh Binh danh<br />
Ve ngudn tU lieu Trung Qud'c lien quan thue' nang. Mua ha t h a n g 4, bgn quan Man<br />
de'n khdi nghia Phung Hung, ehung ta cd tu trudng Dd Anh H a n khdi binh vay dd hd<br />
ghi chep trong cae sach CUu Dudng thd do phu. Chinh Binh lo lang ma chet.<br />
Luu Hu ddi Hau Ta'n bien soan va hoan Quay trd lai vdi vd'n de Dd Anh Han, so<br />
thanh nam 945 (Ban ky, Q.13), Tdn Dudng sanh VDUL va cae tU lieu Trung Qudc vdi<br />
thu, p h i n Liet truyen do Td'ng Ky ddi Bic ghi chep cua DVSKTT, chung ta cd dudc<br />
Td'ng viet xong nam 1046 (Ban ky, Q.7; Liet mdt sd'nhan xet nhQ sau:<br />
truyen, Q.170, Trieu Xudng truyen), Tu tri<br />
thong gidm cua Tu Ma Quang hoan t h a n h Thit nha't, trong cac tai lieu eua Trung<br />
nam 1084 (Q.233, Dudng ky 49). Cac ghi Qud'c khdng cd mdt ddng nao viet ve anh<br />
chep nay deu ed trude DVSKTT. De tien em P h u n g HQng, P h u n g Hai ma ehi n h i c<br />
theo doi, chung tdi xin gidi thieu cae ghi den Do Anh Han nhQ la ngUdi cam dau<br />
chep nay ben dudi. cugc bao vay phii t h a n h dd hg nam Trinh<br />
Nguyen 7 (791). Do Anh H a n dUdc mieu ta<br />
SQ lieu 6: Cdc tU lieu Trung Qud'c ve vdi tu each la "An Nam t h u linh" (Ciiu<br />
khdi nghTa Phung Hung. Dudng thu), "An N a m tu lao" (Tdn DUdng<br />
Ciiu Dudng thu, Ban ky, Q.13, DQc Tdng thu), "Quan Man tu trQdng" (Tu tri thong<br />
ha (33). gidm), tQc la mgt t h u ITnh dia phUdng ed<br />
the liic ldn. N h u vay, phai giai thich nhQ<br />
Mua ha, thang 4, [iQde 1 doan], Ky Mui,<br />
the nao ve md'i lien he giQa thu iTnh Do<br />
An Nam thii ITnh Dd Anh Han phan, ta'n<br />
Anh Sach va t h u iTnh P h u n g Hung, lieu ho<br />
cdng dd hg phu. Dd hd Cao Chinh Binh lo<br />
cd phai la hai thu iTnh "eung lang" dQdc<br />
l i n g ma chet.<br />
hay khdng?<br />
Tdn Dudng thU, Ban ky, Q.7, DQc Tdng<br />
(34). Thit hai, VDUL chep rang P h u n g HQng<br />
la mgt tQ trQdng vung bien cUdng d "ehau<br />
Thang 4, An Nam thu ITnh Do Anh Han<br />
Dudng Lam" ("Dudng Lam ehau bien k h d d i<br />
phan. Giet.<br />
tu trudng"), va "Do Anh Han" la "Dudng<br />
Ve mgt sg thii linh Hn Ram. 55<br />
<br />
Lam nhan". Nhu vay, theo VDUL, ehi cd 6. Uu phan phat thu td't,<br />
the hieu Dd Anh Han la ngudi sd'ng cung 7. Hung nhap Dd phii thi sU,<br />
chau Dudng Lam vdi PhQng Hung.<br />
8. Tha't nien hoang, chung diic lap Hai,<br />
Mat khac, nguyen ban chQ Han eua ki phu ta d i u muc Bo Pha Lac gia, lUc<br />
DVSKTT cung khdng chep Dd Anh Han la nang bai sdn cQ dinh, dung liic tuyet luan,<br />
"ngudi cung lang" ma chi ghi ddn gian la ed' y ba't tung, nai lap Hung tQ An, sua't<br />
"ban hUdng nhan", tfle la ngUdi cung mdt ehung Cli Hai, Hai ti Bo Pha Lac, thien Chu<br />
hUdng vdi Phung Hung. O day cdn cd v i n Nham ddng, hau ba't tri sd chung,<br />
de la: lieu cac soan gia cua DVSKTT ed<br />
dude mdt nguon cQ lieu gd'c rieng de khang [Lude doan cud'i]<br />
dinh Dd Anh Han la ngudi eung hUdng vdi Dgi Viet si ky todn thU, Ngoai ky, Q.5,<br />
Phung Hung hay khdng? De lam rd dieu Thuge Tuy Dudng ky, td 6a-b<br />
nay, chung ta hay thQ so sanh van ban chQ<br />
a. Tan Mui (Dudng Trinh Nguyen tha't<br />
Han Ciia DVSKTT va VDUL.<br />
nien) xuan. An Nam Dd hd phu Cao Chinh<br />
SQ lieu 7: Viet dien u linh tap va Dgi Binh vi chinh trgng lilm, ha tQ nguyet<br />
Viet sii ky todn thU. Giao chau DQdng lam nhan (DQdng Lam<br />
VDUL, truyen Bd'Cai dai vUdng. tai Phuc Lgc huyen) Phung Hung khdi binh<br />
vi phu, Chinh Binh dT Uu tQ.<br />
1. An Trieu vUdng Giao chau ky, Vudng<br />
tinh Phung, danh Hung, the' tap Dudng b. Tien thi, Phung hung hao phu hQu<br />
Lam chau bien khd' di tQ trudng, hieu viet dung liie, nang bai ngUu bae hd.<br />
Quan lang (man tuc kim tdn). e. U Dudng Dai Tong Dai Lich trung,<br />
nhan Giao ehau loan, Hung ki de Hai<br />
2. Gia tu hao hQu, lUe tham nhieu dung,<br />
tUdng sua't phue ehu hudng a'p,<br />
nang bae hd bai ngUu, ki de viet Hai, diee<br />
hQu kien liic, nang phu thap thien can d. Hung hieu Dd Quan, Hai hieu Dd<br />
thach, hoae thien hoc tieu ehu, hanh thap Bao,<br />
du II, ehu di lao giai uy ki danh yen. e. Du Chinh Binh tUdng cdng, cQu ba't<br />
3. Dudng Dai Lich trung, nhan nga An nang khie,<br />
Nam quan loan, huynh de tUdng sua't t u i n f. Chi thi dung ban hQdng nhan Do Anh<br />
chu hUdng a'p, giai ha ehi, sd chi vd ba't phi Han ke', suat ehung vi phu,<br />
mi. Hung ki d i e ehi, canh danh Cii Lao,<br />
Hai canh danh Cu Liic. g. Chinh Binh Uu phan vi tat, thU phat<br />
bdi tQ,<br />
4. Hung hieu Dd Quan, Hai hieu Dd<br />
h. Hung nhan cQ phu, tri vi ki td't, tQ An<br />
Bao. Dung Dudng Lam nhan Dd Anh Luan<br />
tdn vi Bd' Cai dai vQdng (tuc vi phu viet Bd,<br />
(nha't tac Han) ke nghi, dT binh t u i n hanh<br />
mau viet Cai, ed' di vi danh yen), vUdng<br />
Dudng Lam Trudng Phdng dang chau, giai<br />
nang hien linh di, ehung dT vi than, nai U<br />
qui chi, uy danh dai cha'n, thanh ngdn due<br />
Dd phu ehi tay, lap tQ tue' thdi phung tii,<br />
do Dd phu.<br />
tQc Phu HQu ChQdng Tin Sung Bd Cai dai<br />
5. Thdi Dd hg Cao Chinh Binh di mac ha VUdng, ki t h i n tQ kim tai Thinh Quang<br />
cdng chi b i t k h i e . phudng tich dien ddng tay.<br />
56 Rghien curu Lich sii. sg 9.2009<br />
<br />
De tien sd sanh, tren day, chung tdi tach Phao tin mudn danh dd hd phu. Dd hd luc<br />
tiing eau trong mdi van ban, danh sd' 1, 2, 3 dd la Cao Chi'nh Binh lay quan dQdi trQdng<br />
vdi VDUL va a, b, e vdi DVSKTT. Chung ta danh khdng t h i n g dUdc, lo l i n g p h a t nhgt<br />
tha'y cd sii gid'ng nhau giQa b vdi 2, c vdi 3, ma chet.<br />
d vdi 4, f vdi 5, g vdi 7, e vdi 6. Rieng cau a<br />
Theo dd, trudc khi quan khdi nghia tie'n<br />
cua DVSKTT gid'ng vdi eau cua TU tri<br />
h a n h bao vay phu t h a n h , Do Anh Han<br />
thdng gidm trong sQ lieu 6. Nhu vay, cd the<br />
chinh la ngUdi da hie'n ke cho P h u n g Hung<br />
ndi ghi chep ve xuat t h a n va diin tie'n cudc<br />
dua quan " t u i n h a n h " khu vile "Dudng<br />
khdi nghTa eua Phiing Hung trong<br />
Lam Trudng Phong d i n g chau" de md rdng<br />
DVSKTT tren thiie te chi la bien soan lai<br />
liie lUdng. Cac ban dich sang chQ qud'c ngQ<br />
ndi dung eiia VDUL, viec Dd Anh Han la<br />
hien nay eua Le HQu Mue, Dinh Gia<br />
"ban hUdng nhan" cd kha nang chi la sU<br />
Khanh dich cum chQ Han "DQdng Lam<br />
suy diin cua DVSKTT.<br />
TrUdng Phong d i n g chau" t h a n h "ma'y<br />
Qua nhQng phan tieh tren, ehung ta ed ehau Dudng-lam, Trudng-phong" hoae "cae<br />
the cd mdt cdch giai thich khae cac nghien chau Dudng Lam, Trudng Phdng" (37). Tuy<br />
cQu trudc day ve Do Anh Han. Do Anh Han nhien, viec dich hai chQ "TrUdng Phong"<br />
la mdt thu ITnh dia phUdng sd'ng cung ehau t h a n h ten mdt chau la khdng dung vi trong<br />
Dudng Lam vdi Phung Hung. Cd the Do he thdng ddn vi h a n h chinh cua nha Dudng<br />
Anh Han da theo ve vdi Phung Hung trong thdi ba'y gid khdng ton tai ehau TrUdng<br />
qua trinh anh em hg Phung t h u phirc cae Phong. Cum chQ H a n tren dieh ehinh xac<br />
hUdng a'p xung quanh. Trong giai doan d i u phai la cac chau Dudng Lam, Trudng<br />
eua cugc khdi nghTa Do Anh Han da ed vi (chau), Phong (ehau).<br />
tri cao trong bd chi huy cudc khdi nghTa.<br />
Theo Tdn Dudng thU, Dia li chi thi<br />
Viec cac nguon tU lieu Trung Qud'c ehi chdp<br />
TrQdng chau la ten chau dat ra vao thdi<br />
ve Dd Anh Han eho tha'y chinh quyen dd hd<br />
DQdng, de'n n a m Thien Bao nguyen nien<br />
bie't de'n Do Anh Han nhieu hdn Phung<br />
(742) dQdc dd'i ten t h a n h Van DQdng quan,<br />
HQng. Ne'u t h a m khae them trudng hdp<br />
sau dd de'n n a m Can Nguyen nguyen nien<br />
eua Dd Anh Sach, ed kha nang gidng nhu<br />
(758) lai dd'i t h a n h ten eu la TrUdng Chau.<br />
Dd Anh Sdch, Do Anh Han cung da ed thdi<br />
Le T r i e trong An Nam chi lUdc ghi TrUdng<br />
gian lam viee eho ehinh quyen dd hd.<br />
Chau vao p h i n "Co' ehau danh", nhd dd<br />
Tie'p theo, ve vai trd eiia Dd Anh Han ehung ta bie't dUdc r a n g de'n thdi T r i n , ten<br />
trong cudc khdi nghia Phung Hung, Trudng Chau khdng cdn dUdc sQ dung. Vi?c<br />
DVSKTT ehi chep v i n t i t : "Phung Hung VDUL n h i c de'n dia d a n h cd' TrUdng ehau<br />
dung ke cua ngudi ban hUdng Dd Anh Han, la mgt minh chQng eho thay nd da can cQ<br />
xua't quan bao vay phii thanh. Chi'nh Binh vao mgt ngudn tai lieu cd', ma nhieu kha<br />
Qu p h i n t h a n h benh, phat nhgt d lUng ma nang la Trieu cong Giao chdu ky.<br />
che't". Tuy nhien, VDUL cung ca'p eho<br />
chung ta mdt sd thdng tin cu the hdn: Tdm lai, Do Anh H a n la ngudi cd cdng<br />
ra't ldn trong cugc khdi nghTa ciia Phiing<br />
Dung ke cua ngudi Dudng Lam la Do HQng. Nhd ke sach cua Do Anh Han, iQe<br />
Anh Luan (cd sach viet Han), la'y quan iQdng ciia nghia q u a n khdng cdn bd hep<br />
tuan hanh "Dudng Lam Trudng Phong" cae trong p h a m vi cua mgt ehau - chau Dudng<br />
chau, cae ndi deu theo ve, uy danh IQng liy. Lara, ma da dQdc md rdng ra mdt k h u vQc<br />
V& m$t s g thii linh fin R a m . . 57<br />
<br />
<br />
rdng ldn b a o gdm cac vQng P h o n g c h a u nha't l a t h e o Tdn Dudng thu, t h u l i n h Do<br />
(Phu Thg, VTnh Phiic) v a T r Q d n g chau A n h H a n d a hi giet ("phue t r u " ) . Dieu n a y<br />
(Ninh B i n h ) . d u d n g n h u tUdng Qng vdi m g t sQ k i e n ghi<br />
chdp t r o n g VDUL. VDUL cho bie't: khi<br />
Cuol Cling, edn m d t v i n de nQa l a m d t<br />
P h u n g H U n g d i n h b a o v a y phii t h a n h dd<br />
t h u l i n h dQgc cae n g u d n t a i lieu Trung<br />
hd, C a o C h i n h B i n h d a d e m q u a n dUdi<br />
Qud'c nha'n m a n h n h U Do A n h H a n t a i sao<br />
trudng ta'n edng liie lUdng khdi nghia<br />
lai b i & ma't dot n g g t n h U v a y . D e giai t h i c h<br />
n h U n g k h d n g t h a n h cdng. Cd le Dd A n h<br />
v i n d l n a y , c h u n g t d i m u d n l u u y d e n ghi<br />
H a n d a bi giet t r o n g cugc chie'n da'u n a y .<br />
eh6p "An N a m t h u ITnh Dd A n h H a n p h a n ,<br />
phuc t r u " e u a Tdn Dudng thU (sQ lieu 6). I t (Cbn nOa)<br />
<br />
<br />
<br />
CHU THICH<br />
(1). Ph&n Xuflc (so^n), Hu6ng Dat (hi|u chii), (10). Nhu da trinh bky h trgn, tU gifla th^ ky<br />
Man thd, Nxb. Trung Hoa thu cijc, 1962, tr. 227. VIII, An Nam Kinh luijc sil ciing trS thinh mgt<br />
Tiet dp svl, mk theo Tdn Dudng thd, Chi, Q.49 h?,<br />
(2). Tdn Dudng thd, Li$t truydn, Q.129 vi^t<br />
Bach quan chi (Sdd, tr.l309) thi dudi quyen Tie't<br />
"Anh Sach cap Ph^m Dinh Chi gia gidi khe dpng<br />
dp sil c6 1 vien tu^n quan.<br />
hko gia". Au DUdng Tu, Tong Ky (soan), Tdn<br />
Bddng thd, Nxb. Trung Hoa thu cue, tr. 4475. (11). Cdu Dddng thd, Q.14, Ban ky, Tuyen<br />
T6ng thuijng (sdd, tr.416).<br />
(3). Tdn Ddtmg thd, sdd, tr. 1308.<br />
(12). Vudng Phd (so^n), Bddng hgi yeu, Nxb.<br />
(4). Ngo&i ghi ch^p vd" Do Anh Sach, "nhftp vi$n<br />
Trung Hoa thu cue, 1955, tr. 1321.<br />
phan an" dcli Du&ng ciing duijc nhfic d6'n trong hki<br />
minh m0 Ta th^p di L5 quo'c Khdng phu quan, (13). Tdn Bddng thd, sdd, tr. 4475.<br />
ch^p trong Todn Dddng van, Q.812. Ban anh a'n<br />
(14). Chiing tdi sii di,ing vSn ban chii Han ciia<br />
Todn Diidng vdn, Nxb. Trung hoa tha cvc, tr.<br />
Vdn khdc Hdn Ndm Viit Nam Tap 1: Td Bae thudc<br />
8544.<br />
den thdi Ly, cd so sanh vdi ban dap No.30270 ciia<br />
(5). Khang Hy td diin, Nxb. ThUiJng Hai cd Vi^n Nghien cilu Han Nom.<br />
tich, 1996, tr. 1424.<br />
(15). Td tri thdng gidm, Q.236, Dudng ky, Diic<br />
(6). Tu Ma Quang (bien so?n), Hd Tam Tinh Tdng. Sdd, tr. 7600.<br />
(chii tWch), Td tri thdng gidm, Nxb. Trung Hoa<br />
(16). D&ng Kim Ngoc doc ten ngUdi niy t h i n h<br />
thu eye, 1976, tr. 8352. Do Anh Han. Tuy nhien, nhin chung, ban phiSn<br />
(7). Td tri thong gidm, Q.220, Tiic Tong, sdd, tr. am cua Ding Kim Ngoc cd nhieu nhSm Iln. V( dy<br />
7066. nhu "til til kim ngU dai" doc thieu chil "tff'. Ngoii<br />
ra, khi nghien cHu thac ban chuong Thanh Mai t ^<br />
(8). Trucing Ton V6 Ky (bien soan), Luu Tu4'n<br />
Vi$n Nghien cHu Han Nom, chiing tdi nhan tha'y,<br />
VSn (di^m hi^u), Dddng ludt sd nghi, Nxb. Trung<br />
chii tren ban dip da b} md khdng t h i dijc ro, gdc<br />
Hoa thu eye, tr. 290-291.<br />
phai dudi cdn mpt n^t chdo ( \ ) . Bii viSt cila Ding<br />
(9). Liiu Hd Dong tap, Q.IO. Liiu Tong Nguyen Kim Ngoc khdng in phin cha Han nen khdng ro<br />
(sofin). Lieu Hd Ddng tap, Nxb. The gidi thu c\ic, dng doc t h i n h chii H i n nio, cd le l i chil Hin ( ^ ) ,<br />
t r 101-103. nhung ngupc lai hoin toin c6 the doc thinh chil<br />
58 Rghien curu Lich sii. sg 9.2009<br />
<br />
Sach (fSi )• Xem them Dang Kim Ngoc, Ve qud (25). Tham khao Tdn Bddng thd, Lipt truypn,<br />
chudng dong co nien dgi "thuoc Bddng" (the ky Q.129. Tdn Bddng thd, sdd, tr. 4475.<br />
VUI), Tap chi Nghien cdu Lich sd (252), 1990.<br />
(26). Cdu Dudng thd, sdd, tr. 3641.<br />
(17). Xin chii f tren chudng Thanh Mai ciing<br />
(27). Tdn Dddng thd, sdd, tr. 3583.<br />
xu&'t hien ddn vi "hUdng doin", vdi Tran Tich l i m<br />
Do Thap nhi hUdng doin dSu. (28). Van ban truyen Bd Cai dai vUdng trong<br />
cac ban VDUL n g i y nay dUpc luu t r a tai Vipn<br />
(18). Ngoai ra, qua bai minh chiing ta ciing biet<br />
Nghien ciiu Han Ndm hau nhU khdng khac nhau,<br />
dU(;ic ring vio thdi diem nay, nhan vat sd hai trong<br />
ngoai tril mpt sd chii viet n h i m , viet sai, viet thfta,<br />
chinh quyen dd hd sau Tri$u Xuong l i mpt ngudi ho<br />
viet thieu trong qua trinh sao ch^p.<br />
Do: Phd Dd hd sii, tri tiet Quin chau chu quan sU,<br />
thii Quin chau Thii sil, sung ban chau Du sii, (29). Ngoii truypn Bd Cai dai vUdng, Ly Te<br />
Thupng tru quoc, thudng til kim ngil dai Do Hoii Xuyen cung sii dung Trieu cdng Giao chdu ky de<br />
Bich. viet truyen Trung diic uy hien dai vUdng.<br />
<br />
(19). Ly Cat Phil (soan), Nguyen hba quan (30). Mpt sd ban An Nam chi chiing tdi xem<br />
huyen chi, Nxb. Trung Hoa thu cue, 1963, tr. 958. dupe 6 Vipn Han Ndm. Vi du nhU ban A.1733 ghi<br />
l i Phu ky.<br />
(20). Nien hipu Nguyen Hda b i t d i u vao n i m<br />
806. Nguyen Hba quan huyen chi dupe hoin t h i n h (31). Xem Le Hiiu Muc, ViM dien U linh, Nxb.<br />
vio khoang n i m Nguyen Hda 8 (813). Khai Tri, 1961.<br />
(21). Tdng Dio (soan), Tuc tU tri thong gidm (32). Ve cac sach Giao chau ky, cd the tham<br />
trudng bien, Nxb. Trung Hoa thu cue, 1995, tr. khao them b i i viet ciia TrSn V i n Giap: Mgt sd td<br />
698. liiu mdi vi cd sd Viet Nam, Sdch "Vinh Lgc dgi<br />
(22). Ding Xuan Bang, Sd hoc bi khao, Nxb. dien bdn Giao Chdu ky" mdi bi phdt hien Id mgt<br />
Vin hda Thong tin H i Ndi, 1997, tr. 351; Dao Duy nguy thd (sdch gid tgo). Tap chi Nghien cdu Lich<br />
Anh, Bd't nUdc Viet Nam qua cdc ddi, Nxb. T h u i n sd (84), 1966.<br />
Hda, Hud, 2006, tr. 45.<br />
(33). Cdu Dudng thd. Ban ky, Quyen 13, sdd,<br />
(23). Theo Man thu, trong quang thai gian tr. 372.<br />
trudc v i sau n i m Trinh Nguyen thii 10, Trieu<br />
(34). Cdu Dddng thd, Ban ky, Quyen 13, sdd,<br />
Xudng tie'n h i n h nhieu hoat dpng ngoai giao n h i m<br />
tr. 197.<br />
hda hoan vdi vua Nam Chieu l i Mdng Di Mau<br />
Tam. (35). Cdu Dddng thd, Ban ky, Quyin 13, sdd,<br />
(24). Tii ddi Han, cac quan vio tiic trUc trong tr. 5175.<br />
cung cil 10 ngiy dUdc nghi 1 ngiy de di t i m goi l i<br />
(36). Cdu Dudng thd. Ban ky, Quyen 13, sdd,<br />
huu muc ("Han chd tu tam thii lang di thupng,<br />
tr. 7524.<br />
n h i p true ca'm trung gia, t h i p nhat nhi't xua't hUu<br />
muc", Td tri thong gidm, Q.28, Han ky). Nghi hUu (37). Le HQu Muc, sdd, tr. 26. Dinh Gia Khanh,<br />
mijc l i theo tyc Ip do, cd nghia l i xin nghi mpt thdi Trinh Dinh Ru (dich v i chii thich), Viet dien U<br />
gian ngin. linh, Nxb. V i n hpc, 2001, tr. 44.<br />