Vỉa hè trong đời sống đô thị nhìn từ lý thuyết cấu trúc – hành động

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br /> ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br /> Số 63 (3/2019) No. 63 (3/2019)<br /> Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br /> <br /> <br /> VỈA HÈ TRONG ĐỜI SỐNG ĐÔ THỊ<br /> NHÌN TỪ LÝ THUYẾT CẤU TRÚC – HÀNH ĐỘNG<br /> (Nghiên cứu trường hợp vỉa hè đường Nguyễn Thị Minh Khai,<br /> Thành phố Hồ Chí Minh)<br /> The study of pavement in urban life: A view from Structuration Theory<br /> (Case study of Nguyen Thi Minh Khai Street’s pavement, Ho Chi Minh City)<br /> <br /> ThS.NCS. Võ Thanh Tuyền(1), PGS.TS. Phan Thị Hồng Xuân(2)<br /> (1),(2)Trường<br /> Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Bài viết nghiên cứu thực trạng việc sử dụng không gian vỉa hè của người dân đô thị qua việc áp dụng lý<br /> thuyết cấu trúc - hành động của A. Giddens. Trong giới hạn nghiên cứu, tác giả thực hiện nghiên cứu<br /> vỉa hè đường Nguyễn Thị Minh Khai, TP.HCM, do đây là vỉa hè mang đặc trưng của vỉa hè TP.HCM<br /> và đặc biệt là vỉa hè nội thành. Bằng phương pháp thu thập và xử lý thông tin sẵn có, phỏng vấn nhanh<br /> và quan sát tham dự, bài viết phân tích tương quan giữa cấu trúc vỉa hè và hoạt động của người dân<br /> trong đời sống đô thị.<br /> Từ khóa: vỉa hè, không gian công cộng, đời sống đô thị, Lý thuyết Cấu trúc - Hành động của A. Giddens<br /> Abstract<br /> The article investigates the realities of urban pavement use by adopting Giddens' Structuration Theory.<br /> Within the scope of the study, the case put under investigation is Nguyen Thi Minh Khai Street's<br /> pavement (HCMC) as it typifies the Ho Chi Minh city sidewalks, especially metropolitan ones. By tools<br /> of collecting and processing available information, interviews and observation, the article analyses the<br /> correlation between pavement structure and people's activities in urban life.<br /> Keywords: urban pavement, public space, people's activities in urban life, Giddens' Structuration Theory<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề hình thành nên sự pha trộn đời sống văn<br /> Là một không gian sống được hình hóa trong đô thị. Trong không gian sống<br /> thành từ những trục đường ngang dọc tạo ấy, vỉa hè có một vai trò không hề nhỏ. Vỉa<br /> nên bộ khung xương với các khu chức hè hình thành dọc theo những tuyến đường<br /> năng, đô thị chỉ có sự sống khi được dệt đô thị thường được biết đến như một không<br /> nên từ đời sống đa dạng của con người. Có gian công cộng dành cho người đi bộ và hạ<br /> những người suốt đời sinh ra, lớn lên và tầng kỹ thuật. Bên cạnh đó, vỉa hè còn là<br /> mất đi tại một nơi, có người sinh ra ở một không gian giao tiếp của đô thị. Nơi đây<br /> nơi, lớn lên ở một nơi và cuộc đời tạo ra cơ diễn ra các cuộc gặp gỡ tình cờ, những<br /> duyên sống ở nhiều nơi khác nhau để rồi cuộc mua sắm, hoạt động vui chơi và từ đó<br /> Email: vothanhtuyen@hcmussh.edu.vn<br /> 34<br /> VÕ THANH TUYỀN - PHAN THỊ HỒNG XUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> tạo nên nét văn hóa riêng cho mỗi đô thị. bộ và bó vỉa. Hè đường chỉ được cấu tạo ở<br /> Vỉa hè đẹp bởi những lợi ích do không gian tuyến phố, mà không có trên đường ôtô<br /> kiến trúc của nó mang lại, tính nhân văn thông thường. (Bộ Xây dựng, 2007, tr.23)<br /> hòa lẫn vào lối sinh hoạt trên vỉa hè của Theo từ điển Bách Khoa Việt Nam, vỉa<br /> người dân sống tại đô thị. Nhưng vỉa hè hè là phần mặt bằng dành cho người đi bộ<br /> cũng bị xấu đi bởi những hành động, thói cạnh đường xe chạy của tuyến đường ô tô<br /> quen mang tính lợi ích cá nhân của mỗi trong thành phố hoặc của cầu (Hội đồng<br /> con người - những người muốn hưởng lợi Quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách<br /> riêng từ vỉa hè. khoa Việt Nam, 2005, tr. 863). Trong giới<br /> Từ vấn đề chung về vỉa hè đô thị, dựa hạn nội dung tìm hiểu, tác giả không<br /> trên nền tảng lý thuyết cấu trúc - hành động nghiên cứu vỉa hè trên cầu, chỉ nghiên cứu<br /> (Structuration) của Anthony Giddens, bằng về các vỉa hè của đường phố trong đô thị.<br /> phương pháp thu thập và xử lý thông tin 2.2. Khái niệm “văn hóa vỉa hè”<br /> định tính và định lượng, tác giả đã thực Các nhà quy hoạch và kiến trúc sư về<br /> hiện đề tài “Vỉa hè trong đời sống đô thị đô thị thường nhắc đến vỉa hè không chỉ là<br /> nhìn từ lý thuyết cấu trúc - hành động không gian kỹ thuật mà còn là không gian<br /> (Nghiên cứu trường hợp vỉa hè đường văn hóa - kinh tế - xã hội. Từ đó có thể<br /> Nguyễn Thị Minh Khai, thành phố Hồ Chí thấy vỉa hè còn có một khái niệm rộng hơn<br /> Minh)”. Đề tài nhằm trả lời cho câu hỏi: mà người ta thường gọi là văn hóa vỉa hè.<br /> cấu trúc của vỉa hè và hoạt động sống của Theo kết quả nghiên cứu tổng hợp từ luận<br /> người dân đô thị có tương quan với nhau văn thạc sĩ của Lương Thảo Ngân Hiền:<br /> như thế nào? Trên nền tảng lý thuyết và vỉa hè “là không gian thiết yếu của người<br /> vấn đề vỉa hè đô thị hiện nay, giả thuyết đi bộ, là nơi lắp đặt các thiết bị đường phố<br /> nghiên cứu được cho rằng, vỉa hè tồn tại và bố trí các công trình hạ tầng kỹ thuật…<br /> trong đô thị đã có những cấu trúc định sẵn Vỉa hè còn là không gian kinh tế xã hội,<br /> quy định hành vi của người dân. Bên cạnh bởi nó là không gian giao tiếp công cộng<br /> đó, những hoạt động của người dân cũng lớn và quan trọng của cư dân đô thị; là nơi<br /> làm cho không gian này trở nên đa chức diễn ra các hoạt động văn hóa, các sinh<br /> năng, ngoài những chức năng do cấu trúc hoạt cộng đồng, là nơi mà các hoạt động<br /> vỉa hè quy định sẵn. kinh doanh diễn ra ở một mức độ nhất<br /> 2. Một số khái niệm liên quan đến định, là nơi phản ánh đời sống đô thị, là bộ<br /> đề tài mặt của đường phố, mang nét đặc trưng<br /> 2.1. Khái niệm “vỉa hè” của khu vực” (Lương Thảo Ngân Hiền,<br /> Theo tiêu chuẩn xây dựng Việt Nam 2012, tr.16). Như vậy, văn hóa vỉa hè là hệ<br /> về “Đường đô thị - Yêu cầu thiết kế” của thống giá trị do con người sáng tạo và tích<br /> Bộ Xây Dựng, Vỉa hè (hè đường) là bộ lũy qua quá trình khai thác và sử dụng<br /> phận tính từ mép ngoài bó vỉa tới chỉ giới không gian vỉa hè.<br /> đường đỏ. Vỉa hè có thể có nhiều chức 3. Lý thuyết nghiên cứu<br /> năng như: bố trí đường đi bộ, bố trí cây Vận dụng vào nghiên cứu thực trạng<br /> xanh, cột điện, biển báo... Bộ phận quan vỉa hè trong đời sống đô thị, chúng tôi sử<br /> trọng nhất cấu thành vỉa hè là phần hè đi dụng lý thuyết cấu trúc - hành động của A.<br /> <br /> <br /> 35<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019)<br /> <br /> <br /> Giddens làm cơ sở lý luận cho vấn đề độc lập, cái này áp chế và chi phối cái kia,<br /> nghiên cứu. mà luôn có sự tác động qua lại với nhau.<br /> Anthony Giddens được xem là nhà lý Theo đó, "tất cả mọi hành động xã hội đều<br /> luận xã hội học hàng đầu của Anh. Với đòi hỏi phải có trước một cấu trúc. Đồng<br /> phương pháp nghiên cứu liên ngành, ông thời cấu trúc cũng đòi hỏi phải có hành<br /> đã đưa ra được những mô hình lý thuyết động bởi vì “cấu trúc” phụ thuộc vào tính<br /> quan trọng và có thể vận dụng nghiên cứu chất có quy tắc của hành vi con người"<br /> ở nhiều lĩnh vực. Một trong những lý (Giddens, 1984, tr.108-109).<br /> thuyết được xem như cống hiến đáng kể Áp dụng lý thuyết trong bài viết này,<br /> của ông là lý thuyết “Structuration”, được có thể thấy rằng vỉa hè có một cấu trúc<br /> tạm dịch là lý thuyết cấu trúc - hành động. định sẵn quy định các hành vi của con<br /> (Phạm Văn Bích, 2012, tr.105) người. Tuy nhiên, bản thân người dân sử<br /> Lý thuyết này được xem như một nỗ dụng vỉa hè cũng đồng thời tác động và<br /> lực cân bằng giữa hai trường phái: Trường tham gia vào cấu trúc không gian ấy một<br /> phái cấu trúc với đại diện là E. Durkheim cách chủ động và có mục đích riêng. Trong<br /> thể hiện trong tác phẩm Các quy tắc của giới hạn nghiên cứu, chúng tôi căn cứ các<br /> phương pháp xã hội học (Durkheim (Đinh thiết chế hiện tại trong cấu trúc không gian<br /> Hồng Phúc dịch), 2012) và trường phái của vỉa hè, có tác động trực tiếp đến lối<br /> hành động với đại diện là M. Weber được sống của người dân như không gian vật lý,<br /> thể hiện trong tác phẩm điển hình như Lý công tác quản lý vỉa hè (các quy định/ luật<br /> thuyết về tổ chức kinh tế và xã hội (Weber, pháp, nhân lực quản lý vỉa hè) để phân tích<br /> 1947). Trong khi E. Durkheim cho rằng các hoạt động của người dân trên vỉa hè đó.<br /> cấu trúc xã hội là nhân tố quy định và chi Không gian vật lý của vỉa hè gồm những<br /> phối con người, M. Weber lại nhấn mạnh yếu tố như kích thước không gian, lối đi<br /> vai trò của con người chủ động (actor) (gạch lát, bó vỉa), cây xanh, bồn hoa, các<br /> (Phạm Văn Bích, 2012, tr.106). Từ đó, công trình chức năng dọc vỉa hè (trường<br /> Giddens cho rằng cấu trúc và hành động tất học, công viên, nhà ở, cửa hàng…). Công<br /> yếu có liên quan với nhau. Theo ông, cấu tác quản lý vỉa hè có liên quan đến vấn đề<br /> trúc gồm các quy tắc (rules) và nguồn lực nghiên cứu gồm quy định về việc sử dụng<br /> (resources) mà các chủ thể hành động dựa vỉa hè (điển hình như Luật giao thông<br /> vào khi họ tạo ra và tái tạo xã hội trong đường bộ năm 2008, Quyết định số<br /> hoạt động của họ (Giddens, 1984, tr.23). 74/2008/QĐ-UBND của Ủy ban Nhân dân<br /> Các xã hội, cộng đồng hay các nhóm chỉ có TP.HCM về việc ban hành Quy định về<br /> “cấu trúc” chừng nào con người hành xử quản lý và sử dụng lòng đường, vỉa hè trên<br /> theo quy tắc và dễ đoán trước được. Mặt địa bàn thành phố Hồ Chí Minh), hoạt<br /> khác, có thể chỉ có “hành động” vì mỗi động tuần tra lập lại trật tự vỉa hè của các<br /> chúng ta, với tư cách cá nhân, sở hữu một nhà quản lý. Trong giới hạn bài viết, chúng<br /> vốn tri thức có cấu trúc xã hội (Giddens, tôi tập trung phân tích yếu tố cấu trúc<br /> 2006, tr.108). Với quan điểm này, có thể không gian là chủ yếu, bên cạnh việc điểm<br /> nhận thấy, Giddens cho rằng, cấu trúc và qua các yếu tố thiết chế khác thuộc công<br /> hành động không phải là những nhân tố tác quản lý vỉa hè.<br /> <br /> <br /> 36<br /> VÕ THANH TUYỀN - PHAN THỊ HỒNG XUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> 4. Phương pháp nghiên cứu trúc - hành động của A. Giddens.<br /> Ở đề tài này, chúng tôi kết hợp sử 5. Kết quả nghiên cứu<br /> dụng phương pháp định tính và định lượng 5.1. Giới thiệu vỉa hè đường Nguyễn<br /> để làm rõ vấn đề cần nghiên cứu, cụ thể là Thị Minh Khai<br /> thu thập và xử lý thông tin sẵn có, điều tra Vỉa hè TP.HCM cũng như bao vỉa hè<br /> bảng hỏi, phỏng vấn và quan sát tham dự khác với chức năng cho người đi bộ và hạ<br /> tại các điểm nghiên cứu. Thời gian khảo sát tầng kỹ thuật, nhưng dường như chức năng<br /> được thực hiện từ tháng 4/2018 đến tháng thương mại lâu đời đã ăn sâu bám rễ trên<br /> 9/2018. không gian nhỏ hẹp này đã lấn át nhiều<br /> Về phương pháp điều tra bảng hỏi, tác hơn chức năng cơ bản của nó. Vỉa hè đã<br /> giả sử dụng cách chọn mẫu phi xác suất, cụ gắn liền với những công việc mưu sinh của<br /> thể là chọn mẫu thuận tiện, tiến hành thực người dân, nơi dành cho bao người đi dạo<br /> hiện 48 phiếu khảo sát cho người dân có phố, cho hàng xóm ngồi buôn chuyện cùng<br /> mặt tại vỉa hè trên tuyến đường Nguyễn nhau. Nhưng vỉa hè cũng đang dần xấu đi<br /> Thị Minh Khai. Tuy nhiên, việc lựa chọn khi từ lâu, quy hoạch thiết kế của thành<br /> mẫu đảm bảo được tính đa dạng về độ tuổi phố không chú trọng đến vỉa hè, cùng với<br /> gồm 10 trẻ em (dưới 16 tuổi), 13 thanh sự phát triển tự phát, thói quen đi xe hai<br /> niên (16 đến 30 tuổi), 12 trung niên (31 bánh và hình thức nhà phố có mặt tiền<br /> đến 59 tuổi), 13 người cao tuổi (trên 60 buôn bán nhỏ lẻ đã làm cho vỉa hè thành<br /> tuổi). Thống kê kết quả khảo sát cho thấy phố trở nên lộn xộn, ảnh hưởng đến mĩ<br /> đối tượng khảo sát thuộc đa dạng ngành quan chung của đô thị.<br /> nghề từ trí thức đến lao động phổ thông. Hiện nay, đường Nguyễn Thị Minh<br /> Do đây là tuyến đường có nhiều công trình Khai thuộc khu vực Quận 1 và Quận 3,<br /> với nhiều chức năng (vui chơi giải trí, TP.HCM. Đường Nguyễn Thị Minh Khai<br /> thương mại, văn phòng, giáo dục và ở) nên là một trong những con đường xưa nhất<br /> dễ dàng tiếp cận được đa dạng đối tượng TP.HCM, được Nguyễn Hữu Doãn cho mở<br /> khảo sát trên vỉa hè. Điều tra viên hỏi trực năm 1748, có tên là đường Thiên Lý (Trần<br /> tiếp người trả lời bảng hỏi và giải thích các Hữu Quang, 2017, tr.41), cùng lớn dần<br /> phương án trả lời (do có một số phương án theo thăng trầm của mảnh đất Sài Gòn này.<br /> trả lời mang tính hàn lâm). Kết quả khảo Cấu trúc không gian vỉa hè ở đây đáp ứng<br /> sát được xử lý bằng phần mềm SPSS. được thành tố cơ bản nhất của vỉa hè là có<br /> Chúng tôi cũng thực hiện 4 cuộc phỏng hè đi bộ và bó vỉa xuyên suốt đoạn đường<br /> vấn với người dân hoạt động trên vỉa hè Nguyễn Thị Minh Khai. Tuy nhiên, chiều<br /> đường Nguyễn Thị Minh Khai (2 chủ cửa rộng của vỉa hè trên tuyến đường này<br /> hàng, 2 người bán hàng rong). không đồng nhất, có những đoạn vỉa hè<br /> Nội dung bài viết sẽ tập trung phân hẹp (0.5m) điển hình như đoạn vỉa hè từ<br /> tích, đánh giá các chức năng chính của vỉa đường Đinh Tiên Hoàng đến đường Mạc<br /> hè trong đời sống văn hóa. Từ đó cho thấy Đĩnh Chi, Tôn Thất Tùng đến Nguyễn<br /> những thực trạng của hoạt động người dân Thượng Hiền; lại có những đoạn vỉa hè<br /> trên vỉa hè đường Nguyễn Thị Minh Khai rộng trên 3m như đoạn vỉa hè từ đường<br /> và được lý giải trên nền tảng lý thuyết cấu Lương Hữu Khánh đến Cống Quỳnh (trước<br /> <br /> <br /> 37<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019)<br /> <br /> <br /> bệnh viện Từ Dũ), từ đường Trương Định Nguyễn Thị Minh Khai để thực hiện<br /> đến Cách Mạng Tháng Tám (trước Công nghiên cứu điển hình.<br /> viên Tao Đàn).v.v. Vỉa hè Nguyễn Thị 5.2. Về chức năng của vỉa hè<br /> Minh Khai mang đặc trưng của vỉa hè Khác với vỉa hè các nước phát triển, vỉa<br /> thành phố và đặc biệt là vỉa hè nội thành. hè tại TP.HCM và đường Nguyễn Thị Minh<br /> Do không chỉ được hình thành từ lâu, gắn Khai nói riêng gắn liền nhiều hơn với cuộc<br /> liền với quá trình hình thành và phát triển sống người dân, nhất là những người dân<br /> của đô thị này, mà đây còn là con đường có nghèo đến từ nhiều nơi, bám trụ lại thành<br /> nhiều công trình với nhiều chức năng khác phố để mưu sinh. Do đó, bên cạnh chức<br /> nhau (vui chơi giải trí, giáo dục, thương năng chính của vỉa hè là nơi dành cho đi bộ<br /> mại). Đây cũng là đoạn đường có vỉa hè và bố trí hạ tầng kỹ thuật, vỉa hè còn có<br /> không đồng bộ về chất lượng hạ tầng và những chức năng xã hội khác. Kết quả điều<br /> gắn liền với đa dạng hoạt động của thị dân. tra bảng hỏi cho thấy các chức năng khác<br /> Do vậy, chúng tôi lựa chọn vỉa hè đường của vỉa hè được đánh giá, cụ thể như sau:<br /> <br /> Biểu đồ 1: Số lượng ý kiến về chức năng của vỉa hè trong đời sống đô thị<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Có 47 ý kiến cho rằng vỉa hè là nơi tự. Có 44 ý kiến cho rằng vỉa hè là nơi con<br /> mưu sinh của nhiều người dân buôn bán tại người thực hiện các hoạt động giao tiếp,<br /> các mặt tiền, vỉa hè. 41 người đồng ý rằng gắn kết cộng đồng. 46 người đồng ý kiến<br /> vỉa hè là nơi ghi lại những dấu ấn lịch sử, cho rằng vỉa hè là nơi không phân biệt<br /> giúp con người yêu mến, tự hào vùng đất đẳng cấp xã hội. Nguyên nhân số ít người<br /> đã sinh sống hay đi qua. Chỉ có 29 người đồng ý rằng vỉa hè tạo nên hình ảnh cho đô<br /> cho rằng vỉa hè tạo nên hình ảnh đẹp cho thị là do vỉa hè này chỉ đẹp ở một vài tuyến<br /> đô thị, giúp con người tự hào và sống văn đường (điển hình như: đoạn vỉa hè trước<br /> minh hơn trong môi trường ngăn nắp, trật Thảo Cầm Viên, đoạn vỉa hè Phùng Khắc<br /> <br /> 38<br /> VÕ THANH TUYỀN - PHAN THỊ HỒNG XUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> Khoan đến Hai Bà Trưng (bên trái), trước vỉa hè; các vật dụng như bóp da, bao da,<br /> công viên Tao Đàn,… được lát gạch sạch gối hơi du lịch cũng được bán thường<br /> đẹp, có cây xanh trang trí), một vài đoạn xuyên ở vỉa hè giao với ngã tư Pasteur; dán<br /> còn nhiều chỗ thiếu mĩ quan (điển hình hình xâm cũng được bày bên cạnh công<br /> như: đoạn vỉa hè đi qua Nhà văn hóa viên Tao Đàn; người bán tăm bông thường<br /> Thanh niên lát gạch con sâu bị hư hại nặng, ngồi ở vỉa hè giao với ngã tư Nam Kỳ Khởi<br /> bể vụn; đoạn vỉa hè từ Đinh Tiên Hoàng Nghĩa; sửa xe lề đường cũng rải rác ở các<br /> đến Mạc Đĩnh Chi, Tôn Thất Tùng đến ngã ba, ngã tư trên vỉa hè Nguyễn Thị<br /> Nguyễn Thượng Hiền có chiều rộng hẹp và Minh Khai. Thực phẩm được bán tập trung<br /> bị chiếm dụng làm nơi để xe hay trưng bày ở vỉa hè trước công viên Tao Đàn, trước<br /> hàng hóa…). Cung Văn hóa Lao Động và Thảo Cầm<br /> 5.3. Vỉa hè trong đời sống kinh tế Viên. Qua thông tin ghi nhận từ kết quả<br /> Các nhà phố dọc vỉa hè đường phỏng vấn 2 người bán hàng rong, họ đều<br /> Nguyễn Thị Minh Khai thường được dùng là người từ nơi khác tới, nhưng bám trụ ở<br /> để kinh doanh buôn bán. Thực trạng cho đây một thời gian khá lâu (10 năm, hơn 7<br /> thấy, vỉa hè giúp ích rất nhiều cho đời năm), chính vỉa hè là nơi gắn liền với cuộc<br /> sống kinh tế, cho thu nhập của người dân mưu sinh của họ từ khi bước chân vào<br /> sống dọc tuyến phố này. Theo 2 chủ cửa TP.HCM. Những người bán hàng rong này<br /> hàng được phỏng vấn, không gian trong có một đặc điểm là đã bán ở đâu thì quen ở<br /> nhà rất hẹp mà giá thuê mặt bằng ở đây rất đó, họ chỉ rời đi chỉ khi nào điều kiện buôn<br /> cao, muốn mở rộng thêm chỗ buôn bán bán quá khó khăn. Mưu sinh trên vỉa hè là<br /> cũng khó khăn, chỉ có vỉa hè giúp họ có nghề của nhiều người dân không có nhiều<br /> thêm chỗ đặt bàn ghế hay trưng bày hàng vốn. Nhưng hiện nay, buôn bán của họ<br /> hóa để khách đi qua dễ nhìn thấy. Theo ngày một khó khăn do tuyến đường<br /> một chủ quán ăn, khách của bà thích ngồi Nguyễn Thị Minh Khai không nằm trong<br /> ở ngoài nhà hơn, “nên việc bày bàn ghế ra danh sách cho phép buôn bán hàng rong.<br /> vỉa hè vậy mà hút khách” (Phỏng vấn sâu, Những người này thường xuyên phải trốn<br /> ngày 15/9/2018). Và hầu hết các cửa hàng tránh đội trật tự lòng lề đường. Hàng rong<br /> này đều sử dụng vỉa hè để làm nơi giữ xe. thường tập trung bán nhiều nhất trước công<br /> Điều này cho thấy vỉa hè đã chia sẻ cùng viên Tao Đàn, Thảo Cầm Viên, Cung Văn<br /> người dân những khó khăn trong điều kiện Hóa Lao Động là những công trình công<br /> thiếu thốn không gian. cộng. Rải rác trên vỉa hè, họ thường buôn<br /> Nguyễn Thị Minh Khai cũng như bán ở các ngã tư hay nép bên các nhà phố.<br /> nhiều tuyến đường khác trong thành phố, Một người bán hàng rong trước Cung Văn<br /> vỉa hè là nơi mưu sinh của nhiều ngành hóa Lao Động cho biết, những người đến<br /> nghề. Qua khảo sát, vỉa hè là nơi kiếm đây vui chơi thường có nhu cầu ăn uống,<br /> sống của những người bán hàng rong dùng nên nhiều người tập trung lại buôn bán mặc<br /> phương tiện chủ yếu là xe đẩy bán thức ăn, dù thường xuyên bị xử lý hành chính do<br /> nước uống, thuốc lá, kẹo ngậm, khẩu trang, lấn chiếm vỉa hè.<br /> găng tay. Ngoài ra, còn có các ngành kinh Những người buôn bán trên vỉa hè<br /> tế vỉa hè khác như xe ôm, vé số rải rác trên bằng hình thức lưu động với “cửa hàng” là<br /> <br /> <br /> 39<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019)<br /> <br /> <br /> đôi gánh, xe đẩy, chiếc bàn nhỏ hay thậm văn hóa mỗi đô thị mỗi khác, tùy theo lịch<br /> chí chỉ là một tấm bạt. Họ đặt tại nhiều vị sử và đặc điểm phát triển của nó sẽ dẫn đến<br /> trí trên vỉa hè, nhưng nhiều nhất là sát lòng những hoạt động khác nhau trên vỉa hè.<br /> lề đường để thuận tiện cho người mua. Khi Khu vực nghiên cứu từ lâu đã có truyền<br /> giao thông ở TP.HCM phần lớn là xe máy, thống buôn bán trên vỉa hè hay dọc theo<br /> việc mua bán giữa người mua trên lòng nhà phố mà không phụ thuộc vào cấu trúc<br /> đường và người bán trên vỉa hè diễn ra vỉa hè hẹp hay rộng, bó vỉa thẳng đứng<br /> thuận tiện và nhanh chóng. Thống kê đến hay vát xéo. Dựa trên cơ sở lý thuyết<br /> năm 2017, toàn thành phố có 7,6 triệu xe Structuration của Giddens, có thể nhận<br /> máy, mỗi tháng có gần 3.000 phương tiện thấy rằng, hành động con người không phụ<br /> đăng ký mới, trong khi dân số thành phố thuộc vào cấu trúc quy định sẵn, mà họ<br /> năm 2017 là 13 triệu người (Tá Lâm, hành động vì cho rằng hành động ấy có ý<br /> 2017). Theo báo cáo nghiên cứu khoa học nghĩa riêng.<br /> “Xây dựng trật tự đô thị TP.HCM từ cách Như vậy, thực trạng nghiên cứu cho<br /> tiếp cận văn hóa xã hội” năm 2005 của tác thấy, vỉa hè nơi đây còn có chức năng dành<br /> giả Nguyễn Thế Cường, thói quen đi xe cho hoạt động buôn bán. Bên cạnh đó,<br /> gắn máy góp phần tạo nên những thói quen trong công tác quản lý, để đảm bảo đô thị<br /> mua sắm trên vỉa hè. Khi có cầu ắt hẳn có được trật tự, an toàn, văn minh, các vỉa hè<br /> cung. Nền kinh tế vỉa hè Sài Gòn còn tồn hẹp dưới 3m không được sử dụng cho mục<br /> tại mãi là vì vậy. Người đi xe dễ dàng tiếp đích khác ngoài chức năng dành cho người<br /> cận hàng rong bên đường, mua một món đi bộ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, nhiều<br /> hàng họ cần và đi nhanh chóng. Thành phố đoạn vỉa hè dưới 3m vẫn bị lấn chiếm để<br /> không phải là nơi xa hoa tráng lệ mà tất cả phục vụ hoạt động buôn bán của người dân<br /> đều giàu có. Thành phố đa dạng mọi tầng mưu sinh gắn liền vỉa hè, hành động ấy<br /> lớp và còn nhiều cuộc sống khó khăn. Một không phụ thuộc vào cấu trúc quy định mà<br /> khi xã hội cần là đô thị sinh ra những chức họ hành động vì để đáp ứng cho mục đích<br /> năng để đáp ứng nhu cầu đó (Nguyễn Thế mưu sinh hiệu quả hơn.<br /> Cường, 2005). Và hàng rong gắn liền vỉa 5.4. Vỉa hè trong đời sống nhân văn<br /> hè cũng là một dạng kinh tế đáp ứng nhu Vỉa hè là nơi con người thực hiện các<br /> cầu của nhiều thị dân. hoạt động giao tiếp, nơi có thể quan sát,<br /> Quy định cấu trúc vỉa hè phải rộng để nghe ngóng những chuyện mới lạ trong<br /> đáp ứng được các hoạt động mua bán. cuộc sống<br /> Theo quyết định số 74/2008/QĐ-UBND Từ xa xưa hay hiện tại, vỉa hè là một<br /> của Ủy ban Nhân dân TP.HCM, đối với vỉa dạng không gian công cộng nơi mọi người<br /> hè rộng hơn 3m, cho phép sử dụng tạm giao tiếp, gặp gỡ tình cờ hay hẹn trước.<br /> thời ngoài mục đích giao thông tối đa 1,5m Cũng như các vỉa hè khác, vỉa hè trên<br /> tính từ mép tiếp giáp nhà bên trong vỉa hè tuyến đường Nguyễn Thị Minh Khai là nơi<br /> trở ra hoặc từ mép bó vỉa trở vào. Đời sống thường diễn ra các hoạt động giao tiếp.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 40<br /> VÕ THANH TUYỀN - PHAN THỊ HỒNG XUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> Biểu đồ 2: Số ý kiến về nhận định vỉa hè là nơi gắn kết cộng đồng<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Qua khảo sát, có 66,7% (32/48 phiếu) các mối quan hệ cộng đồng vẫn còn được<br /> trả lời rằng vỉa hè có khả năng giúp gắn kết thiết lập trên vỉa hè này. Bởi còn rất nhiều<br /> quan hệ cộng đồng. Các hoạt động tạo nên hoạt động kinh tế vỉa hè, còn nhiều người<br /> sự giao tiếp cộng đồng rất đa dạng, bao đi dạo trên vỉa hè, nhiều người thích hóng<br /> gồm: buôn bán trên vỉa hè tạo tương tác mát trên vỉa hè trước cửa nhà và nói<br /> giữa người bán và người mua, ăn uống vỉa chuyện với hàng xóm, vẫn còn nhiều cuộc<br /> hè tạo tương tác giữa những người khách bàn tán trò chuyện bên những quán cóc vỉa<br /> hàng, các trò chơi trên vỉa hè được tụ họp hè mà tác giả đã khảo sát thời gian qua. Để<br /> từ những người hàng xóm, bạn bè và đôi vỉa hè này nâng cao chức năng kết nối<br /> khi thu hút cả người tình cờ đi ngang qua, cộng đồng, cần phải có những biện pháp<br /> đi tản bộ, ra hóng mát và bắt đầu các hoạt cải tạo lại cấu trúc và trang trí vỉa hè, để<br /> động giao tiếp tình cờ hay cố ý trên vỉa hè vỉa hè từ một không gian cơ học trở thành<br /> bên cạnh nhiều hoạt động khác mà chỉ có không gian nhân văn.<br /> nơi công cộng như vỉa hè mới có được. Vỉa hè - nơi không phân biệt đẳng cấp<br /> 33,3% ý kiến còn lại cho rằng vỉa hè này xã hội<br /> không có khả năng tạo các mối quan hệ Những người bán hàng rong mang quà<br /> cộng đồng. Khi được hỏi thêm lý do, người quê lên phố thị cũng tìm thấy ở vỉa hè một<br /> được phỏng vấn giải thích rằng cuộc sống sự gần gũi. Ngay cả khi với số vốn ít ỏi của<br /> hiện đại, bận rộn như ngày nay, mọi người người nghèo lên thành phố, họ vẫn có thể<br /> ít có thời gian để giao lưu, nói chuyện bên mưu sinh khá dễ dàng với cái vỉa hè thân<br /> vỉa hè, người thành thị cũng thường đi xe thiện. Ngay cả khi trong túi không có nhiều<br /> máy, ít đi bộ nên các tương tác ít xảy ra, tiền, người mua cũng có thể tậu cho mình<br /> đường Nguyễn Thị Minh Khai ít hàng những món hàng ưa thích. Không khí vỉa<br /> rong, cũng không thấy nhiều người tập hè đôi khi cũng góp phần làm cho những<br /> trung trên vỉa hè như những đường khác. gánh hàng rong có thêm vị đặc trưng. Bởi<br /> Tuy nhiên, theo nhận định của chúng tôi, thế mới có những món ăn ngon của Sài<br /> <br /> 41<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 63 (3/2019)<br /> <br /> <br /> Gòn chỉ thật sự ngon khi nó còn ở trên vỉa hàng dọc theo tuyến phố nhằm mục đích<br /> hè, để nó có thể thưởng thức được khí trời, thuận lợi cho việc kinh doanh. Các hành<br /> trong lành mát mẻ hay khan đặc trong khói động không phụ thuộc vào cấu trúc trên đã<br /> bụi và tiếng còi xe inh ỏi mà từ người giàu cho thấy, con người luôn có sự chọn lựa<br /> đến nghèo đều thích thưởng thức. Vỉa hè hành động sao cho mang lại lợi ích cao<br /> đường Nguyễn Thị Minh Khai cũng vậy, nhất cho mình. Như vậy, kết quả nghiên<br /> dù thuộc nơi trung tâm, tập trung những cứu đã thỏa mãn giả thuyết mà chúng tôi<br /> tầng lớp thượng lưu, nhưng vỉa hè và đã đưa ra trên cơ sở lý thuyết cấu trúc -<br /> những hoạt động trên đó ngày đêm vẫn hành động của A. Giddens. Những hoạt<br /> bình dị khiến người ta không còn phân biệt động của người dân trên vỉa hè đã làm cho<br /> đẳng cấp. không gian này trở nên đa chức năng và trở<br /> 6. Kết luận thành không gian nhân văn dung dị, gần<br /> Nhìn từ lý thuyết cấu trúc - hành động gũi giữa nhịp sống đô thị.<br /> của A.Giddens, từ thực trạng nghiên cứu Dù có nhiều ý kiến trái chiều về<br /> vỉa hè trên đường Nguyễn Thị Minh Khai những hoạt động của người dân trên vỉa hè<br /> có thể nhận thấy rằng, cấu trúc vỉa hè mà không phụ thuộc vào cấu trúc quy định<br /> đường Nguyễn Thị Minh Khai cũng như sẵn, nhưng khi xã hội có nhu cầu mà<br /> những vỉa hè khác đều có chức năng dành chúng ta không có giải pháp nào khác tốt<br /> cho người đi bộ và hạ tầng kỹ thuật. Theo hơn để đáp ứng nhu cầu đó, thì những<br /> đó, vỉa hè tồn tại trong đô thị đã có những hành động trên vẫn còn tồn tại. Bên cạnh<br /> cấu trúc được định sẵn quy định hành vi đó, khi nghiên cứu những giải pháp cải tạo<br /> của người dân như: đi bộ trên vỉa hè, gặp những điều được cho là tiêu cực, cần phải<br /> gỡ, giao tiếp, hóng mát, vui chơi thư cân nhắc đến nhu cầu thực tế của địa bàn<br /> giãn.v.v. Nếu như vỉa hè chỉ có cấu trúc mà nghiên cứu để có những biện pháp hợp<br /> không có hoạt động của con người, thì vỉa tình, hợp lý và phù hợp trong bối cảnh<br /> hè sẽ không thể tồn tại và ngược lại, không phát triển của địa phương. Việc cải tạo vỉa<br /> có cấu trúc thì những hoạt động của con hè không phải là dễ dàng. Ở đây cần nhất<br /> người khó thực hiện hiệu quả. Tuy nhiên, là sự quan tâm đúng mức của những nhà<br /> có những hành động không phụ thuộc vào quản lý và nhận thức đúng đắn của người<br /> cấu trúc, điển hình như mua bán lấn chiếm dân để bảo vệ cảnh quan chung. Vỉa hè<br /> vỉa hè, nhưng con người vẫn hành động vì trước những khu chức năng khác nhau cần<br /> bản thân họ cần điều đó để mưu sinh, để được nghiên cứu cải tạo thích hợp để phục<br /> đáp ứng các nhu cầu của mình. Trong bối vụ tốt hơn cho những khu chức năng đó.<br /> cảnh của đất nước đang phát triển như Việt Nhằm tìm ra được những giải pháp tốt<br /> Nam, đời sống người dân còn nhiều khó nhất cho vỉa hè, những nghiên cứu kế thừa<br /> khăn, đặc biệt là những người từ nông thôn cần có sự phối hợp chặt chẽ từ các nhà<br /> di cư vào đô thị để kiếm sống, hè phố là quản lý, các chuyên gia và người dân đô<br /> nơi thuận tiện giúp họ mưu sinh mà không thị, để vỉa hè không chỉ là lối đi an toàn<br /> tốn nhiều chi phí, đó là những hoạt động cho người đi bộ mà còn là không gian<br /> buôn bán hàng rong. Cũng có những hành công cộng hấp dẫn, gắn liền đời sống văn<br /> động lấn chiếm vỉa hè của các chủ cửa hóa của thị dân.<br /> <br /> <br /> 42<br /> VÕ THANH TUYỀN - PHAN THỊ HỒNG XUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> Bộ Xây dựng. (2007). Quyết định số Số 22 /2007/QĐ-BXD về việc ban hành TCXDVN<br /> 104:2007 “Đường đô thị - Yêu cầu thiết kế”.<br /> Durkheim. E. (Đinh Hồng Phúc dịch). (2012). Các quy tắc của phương pháp xã hội học.<br /> NXB Tri thức.<br /> Giddens. A. (1984). The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration.<br /> Cambridge: Polity Press.<br /> Giddens. A. (2006). Sociology (Phiên bản 5). Cambridge: Polity Press.<br /> Hội đồng Quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam. (2005). Từ điển Bách<br /> Khoa Việt Nam, tập 4. NXB Từ Điển Bách Khoa.<br /> Lương Thảo Ngân Hiền. (2012). Vỉa hè thành phố Hồ Chí Minh dưới góc nhìn văn hóa học<br /> (Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học). Trường Đại học Khoa học Xã hội Và Nhân văn,<br /> Đại học Quốc gia TP.HCM.<br /> Nguyễn Thế Cường. (2005). Xây dựng trật tự đô thị TP.HCM từ cách tiếp cận văn hóa xã<br /> hội. Báo cáo nghiên cứu khoa học cấp Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> Phạm Văn Bích. (2012). Lý thuyết Structuration của A. Giddens. Tạp chí Xã hội học số 4<br /> (120). Tr. 105-115.<br /> Tá Lâm. (2017, ngày 16 tháng 8). TP.HCM hiện nay có bao nhiêu người, bao nhiêu xe cộ?.<br /> Báo Pháp luật online. Truy xuất từ: http://plo.vn/thoi-su.<br /> Trần Hữu Quang. (2012). Hạ tầng Sài Gòn buổi đầu. NXB Tổng hợp TP.HCM.<br /> Weber. M. (1947). The Theory of Social and Economic Organization. New York: Oxford<br /> University Press.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 02/02/2019 Biên tập xong: 15/3/2019 Duyệt đăng: 20/3/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 43<br />