Viết hay nói trước đám đông – suy nghĩ hai chiều
Chào các bạn,
Khi ta viết trên báo chí hay diễn đàn hay nói trước đám đông,
tức là ta đang giao lưu với cả thế giới, ai ở đâu cũng có thể đọc
được, nghe được. Có nghĩa là đọc giả và thính giả của ta rất rộng
rãi. Vấn đề là làm thế nào để thuyết phục được những người có
thể bất đồng ý kiến với ta mà ta chẳng bao giờ có dịp giao lưu
với họ.
Điều này có nghĩa là bạn chỉ có “một phát” (one-shot deal). Bắn
một phát là phải trúng mục tiêu, hụt là coi như hụt luôn, không
có cơ hội thứ hai.
Sau đây là một vài điểm các bạn nên lưu ý trong các trường hợp
đó:
Trước hết, chúng ta phải luôn luôn nhớ mục tiêu của truyền
thông là thuyết phục, cho nên viết/nói luôn luôn phải: “Giản dị,
sáng sủa, dễ hiểu, có sức mạnh.” Vì vậy:
1. Viết chỉ về một vấn đề thôi. Hai vấn đề là hơi quá nhiều. Ba
là tối đa.
Nhưng một là tốt nhất. Ba là tồi. Đừng ham hố.
2. Nên nghĩ đến đọc giả chính của bạn : Họ là những ai? Giới
đại học hay nông dân? Tuổi 20 hay 50? Phần đông suy tư thế
nào? Viết với ngôn ngữ và lối suy tư họ quen thuộc.
3. Suy nghĩ hai chiều: Đọc bài của mình và đặt mình vào vị thế
“phía bên kia”, không đồng ý với tác giả, thì mình sẽ có những
câu hỏi gì hay phản biện gì? Điều này là điều sống chết cho một
bài viết/nói cho đám đông. Nếu ta không nhìn được vấn đề từ
mọi góc độ khác nhau, ít ra là từ hai góc độ đối chọi nhau, thì ta
không thể giao lưu công cộng được.
Sau khi đã thấy được các câu hỏi hay phản biện của “phía bên
kia”, thì ta cần phải chọn cách đưa các điều đó vào bài của mình,
và đây là một công việc lựa chọn rất khó khăn:
• Trong vài trường hợp, thường là chỉ việc sửa chữa các từ tuyệt
đối thành tương đối. Ví dụ: “Đàn bà mau nước mắt.” Câu này
rộng quá, nhỡ gặp một cô thuộc loại lãnh diện bà bà thì hỏng, vì
vậy nên xuống cấp một tí: “Đa số phụ nữ thường mau nước
mắt.” Các từ tuyệt đối là từ bao trùm toàn thể như “tất cả”,
“mọi”, “bất kì”, “nhất”, “không” (ai, cái gì), “luôn luôn”… Từ
tương đối là từ chỉ nói một phần như “vài”, “đa số”, “hàng đầu”,
“đôi khi”…
• Nếu có một vấn đề quan trọng, nhưng ta không muốn tốn thời
giờ trong bài vì không nằm trong trọng tâm bài, ta có thể nhắc
đến và nói là sẽ không bàn. Ví dụ: “Dĩ nhiên là có các nàng đặc
biệt cả đời không bao giờ khóc, nhưng ở bài này ta chỉ nói đến
thói quen của đa số.” Hay, “Dĩ nhiên là phụ nữ thông minh
chẳng thua kém gì các cậu, đôi khi còn vượt trội nữa là khác,
nhưng mục tiêu bài này là nói về cảm tính của phụ nữ, chứ
không bàn về thông minh.”
• Nếu có một câu hỏi của “phía bên kia” thuộc loại quan trọng,
nhưng “dễ thấy” (tức là nhiều người đọc có thể có câu hỏi đó),
và câu trả lời giản dị, không làm cho rối bài của ta, thì hãy xung
phong câu hỏi và câu trả lời, để giải tỏa vấn đề trước khi bị hỏi.
Ví dụ: “Có người có thể hiểu lầm rằng nói đến cảm tính phụ nữ
có thể đồng nghĩa với chê phụ nữ hay khóc như trẻ con, điều này
thì không đúng, vì nhiều xúc cảm là một hiện tượng trời sinh
như tay chân, và điều gì tự nhiên thì cũng luôn luôn có công
dụng và sức mạnh riêng của nó.”
• Nếu có câu hỏi nhưng thuộc loại phức tạp quá, có thể làm rậm
bài của mình và làm bài trở thành khó hiểu, thì cách hay nhất là
suy nghĩ về nó một tí, rồi lờ nó đi. Ví dụ: “Anh nói đàn bà
thường có cảm tính, thế có nghĩa là yếu lý luận, vậy có nghĩa là
dốt hơn đàn ông?” Trả lời câu này có thể liên hệ đến định nghĩa
“thông minh” là gì, và liên hệ đến IQ (intelligence quotient, chỉ
số thông minh luận lý), EQ (emotional quotient, chỉ số thông
mình tình cảm), EI (emotional intelligence, thông minh tình
cảm) và SI (social intelligence, thông minh xã hội). Rất rắc rối.
Nếu không có lý do bắt buộc, thì lờ đi. Hoặc để một câu ngắn
trong ngoặc đơn, hẹn khi khác.
• Một số câu hỏi thuộc loại “ai cũng thấy” và rất dễ trả lời,
nhưng không quan trọng đến mức phải trả lời ngay, thì ta cũng
có thể lờ đi, để bài của mình sáng sủa và có sức mạnh. Các loại
câu hỏi này, thường thì đọc giả/thính giả có thể tự trả lời. Và nếu
ai có hỏi mình, thì trả lời sau cũng không muộn.
Tóm lại : Mục tiêu viết/nói của mình là giản dị, sáng sủa, dễ
hiểu, có sức mạnh.
“Sức mạnh” đòi hỏi ta phải giải tỏa một vài phản biện cần giải
tỏa, và các phản biện khác thì ta cũng đã biết trước nhưng qu yết
định không nói đến để khỏi rậm bài, để đó tính sau.
Có nghĩa là, ta không thể vào cuộc khi không biết toàn diện
chiến trường. Ta có “nói” đến một điều nào đó trong bài hay
không, đó là một lựa chọn chiến lược chiến thuật, để bài sáng đủ
và mạnh đủ. Nhưng có “biết” đến điều đó hay không thì câu trả
lời phải là “Vâng tôi biết mọi góc cạnh, mọi phản biện có thể
xảy ra cho bài này.”
Mục đích của bài viết/nói là thuyết phục được mọi người về
quan điểm của ta, cho nên ta phải biết quan điểm của ta là gì. Và
ta phải trình bày quan điểm của ta một cách “đáng tin”, tức là
không quá một chiều, vẫn thấy các điểm chiều kia và vẫn nhắc
qua và giải đáp thỏa đáng. “Đáng tin” còn có nghĩa là thành thật,
cho nên thông tin của ta phải chính xác và lý luận hợp common
sense, tức là hợp với cảm xúc và suy tư của một đọc giả trung
bình trong loại đọc giả ta đang nhắm đến.
(Lý luận có vẻ hợp khoa luận lý học nhưng không hợp common
sense sẽ làm cho bạn bị mất uy tín như là cãi chầy cãi cối. Ví dụ:
“Có cây bàng trước sân, tôi thấy và tôi biết là có cây bàng. Tôi
không thấy cây bàng trước sân, vậy tôi biết là không có cây
bàng trước sân. Tôi không thấy thượng đế, vậy tôi biết là không
có thượng đế.” Lý luận này “có vẻ” hợp luận lý, nhưng thực ra
vẫn phi lý, vì “cây bàng” và “thượng đế” rất khác nhau, không
thể nhảy từ cây bàng sang thượng đế như thế. Hơn nữa, “không
thấy” không có nghĩa là “không có”, đây là hai điều hoàn toàn
khác nhau. Điều quan trọng là lý luận này không hợp common
sense, tức là không hợp với điều đa số người thường suy tưởng
mỗi khi nói đến thượng đế).
Và dĩ nhiên là bạn phải luôn luôn giản dị. Vì dù là bạn có đúng
thế nào, mà bài của bạn như một khu rừng, mọi người vào đó
đều bị lạc, thì hỏng. Viết vừa thôi, đừng viết nhiều điều nhiều
chuyện nhiều điểm nhiều lý luận nhiều chứng minh nhiều phản
biện nhiều thông thái quá, thì sẽ không có rừng rậm.
Chúc các bạn một ngày vui.
Mến,
Hoành