Xã hội học của Max Weber - Bùi Quang Dũng

X· héi häc sè1 (89), 2005 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> <br /> Bïi Quang Dòng<br /> <br /> <br /> Sù h×nh thµnh nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ - x· héi vµ lËp tr−êng lý luËn cña<br /> Max Weber (1864-1920) phÇn nhiÒu bÞ quy ®Þnh bëi t×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi ë<br /> n−íc §øc 25 n¨m cuèi thÕ kû XIX. T×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi thêi kú nµy tËp trung<br /> quanh cuéc ®Êu tranh gi÷a hai lùc l−îng x· héi: giai cÊp ®Þa chñ víi chÕ ®é ®¹i së<br /> h÷u ruéng ®Êt vµ giai cÊp t− s¶n ®ang lín lªn mong muèn ®éc lËp vÒ chÝnh trÞ.<br /> XuÊt th©n tõ mét gia ®×nh t− s¶n, ngay tõ thêi niªn thiÕu, Weber ®· cã<br /> khuynh h−íng chÝnh trÞ theo chñ nghÜa tù do. C¸c quan ®iÓm cña «ng mang s¾c th¸i<br /> d©n téc chñ nghÜa tiªu biÓu cho chñ nghÜa tù do §øc. Trong khi Weber cè g¾ng x©y<br /> dùng c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ míi cña chñ nghÜa tù do chÝnh trÞ th× n−íc §øc ®· chuyÓn<br /> sang giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c: chñ nghÜa t− b¶n ®éc quyÒn nhµ n−íc.<br /> Nh÷ng nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ LÞch sö ruéng ®Êt La M· vµ ý nghÜa cña nã ®èi<br /> víi ph¸p luËt nhµ n−íc (1891), LÞch sö c¸c héi th−¬ng m¹i thêi trung cæ (1889) tíi<br /> cuèn §¹o ®øc Tin lµnh vµ tinh thÇn cña chñ nghÜa T− b¶n (1904) ®· ®Æt «ng vµo<br /> hµng ngò nh÷ng häc gi¶ lín nhÊt trong khoa häc x· héi. C¸c c«ng tr×nh nµy chøng tá<br /> r»ng Weber ®· n¾m ®−îc yªu cÇu cña tr−êng ph¸i lÞch sö vµ ®· ®i s©u vµo ph©n tÝch<br /> mèi liªn hÖ gi÷a c¸c lÜnh vùc kinh tÕ víi chÕ ®é chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt.<br /> HiÓu vµ ph©n tÝch nh©n qu¶<br /> X· héi häc cña Weber cè g¾ng tæng hîp nguyªn t¾c thùc chøng luËn vÒ ph©n<br /> tÝch nh©n qu¶ víi kh¸i niÖm hiÓu. MÆc dï chia sÎ víi Simmel mèi quan t©m nh»m<br /> ®−a chñ thÓ con ng−êi vµo c¸c khoa häc v¨n hãa, Weber vÉn kh¸c Simmel ë chç «ng<br /> tiÕn hµnh nhiÒu c¸c nghiªn cøu x· héi häc vÜ m« vÒ c¸c thÓ chÕ vµ qu¸ tr×nh x· héi.<br /> Theo Weber, chÝnh yªu cÇu hiÓu ®èi t−îng nghiªn cøu cña m×nh ®· ph©n biÖt<br /> x· héi häc víi c¸c khoa häc tù nhiªn. ¤ng cho r»ng hµnh vi con ng−êi cã mèi liªn hÖ<br /> vµ tÝnh quy luËt. Nh−ng nÐt kh¸c biÖt cña hµnh vi con ng−êi so víi nh÷ng sù kiÖn<br /> trong khoa häc tù nhiªn lµ ë chç nã g¾n liÒn víi chñ thÓ. §ã lµ mét sù kh¸c biÖt quan<br /> träng gi÷a khoa häc vÒ hµnh vi con ng−êi (x· héi häc) so víi c¸c khoa häc tù nhiªn.<br /> Môc ®Ých cña c¸c khoa häc vÒ v¨n hãa bao giê còng nh»m hiÓu ý nghÜa, tøc lµ ph©n<br /> tÝch tíi cïng c¸i nghÜa mµ c¸c t¸c nh©n x· héi g¸n cho ®êi sèng cña nã.<br /> Weber còng nh− Pareto coi x· héi häc nh− khoa häc vÒ hµnh ®éng cña con<br /> ng−êi víi ®iÒu kiÖn lµ hµnh ®éng nµy cã tÝnh chÊt x· héi. Vilfredo Pareto (1848-<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> 1923) nhÊn m¹nh tíi c¸c hµnh ®éng phi l«-gÝch vµ gi¶i thÝch chóng b»ng c¸c tr¹ng<br /> th¸i tinh thÇn, cßn Weber l¹i nhÊn nhiÒu tíi ý nghÜa chñ quan. Môc ®Ých cña «ng lµ<br /> nh»m hiÓu c¸i c¸ch con ng−êi tu©n theo nh÷ng tÝn ng−ìng vµ gi¸ trÞ kh¸c nhau, tãm<br /> l¹i con ng−êi ®· sèng nh− thÕ nµo trong c¸c h×nh thøc x· héi. LÞch sö hay x· héi häc<br /> ®Òu nh»m vµo nh÷ng sù kiÖn cã thÓ quan s¸t ®−îc vµ muèn hiÓu øng xö trong chÝnh<br /> c¸i ý nghÜa mµ con ng−êi g¾n cho chóng.<br /> X· héi häc lµ khoa häc nh»m hiÓu hµnh ®éng x· héi. HiÓu ë ®©y hµm nghÜa lµ<br /> n¾m b¾t c¸i ý nghÜa mµ t¸c nh©n x· héi cÊp cho hµnh ®éng. Trong khi Pareto xÐt<br /> ®o¸n l«-gÝch hµnh ®éng b»ng c¸ch quy chiÕu tíi hiÓu biÕt cña ng−êi quan s¸t, Weber<br /> l¹i chó ý tíi c¸i nghÜa mµ con ng−êi g¾n cho c− xö cña hä. HiÓu nh÷ng ý nghÜa kh¸c<br /> nhau hµm nghÜa mét sù ph©n lo¹i c¸c øng xö.<br /> Trong cuéc sèng hµng ngµy, hiÓu cã tÝnh chÊt trùc tiÕp. Chµng thanh niªn<br /> hiÓu t¹i sao c« g¸i anh ta yªu bá chç hÑn vÒ ®ét ngét. Kh¸ch ®i tµu hiÓu t¹i sao ng−êi<br /> kiÓm so¸t rót ra tÊm vÐ ph¹t khi ph¸t hiÖn ra trªn tµu mét ng−êi trèn vÐ. §Æc tÝnh<br /> cña hµnh ®éng con ng−êi lµ cã tÝnh kh¶ hiÓu néi t¹i. TÝnh cã thÓ hiÓu nµy hoµn toµn<br /> kh«ng cã nghÜa r»ng nhµ x· héi häc hiÓu mét c¸ch trùc gi¸c c¸c øng xö, mµ tr¸i l¹i,<br /> nhµ x· héi häc hiÓu hµnh ®éng con ng−êi theo mét ph−¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh.<br /> HiÓu kh«ng hµm nghÜa mét n¨ng khiÕu bÝ mËt, xa l¹ víi c¸c thÓ thøc l«-gÝch<br /> cña khoa häc tù nhiªn. TÝnh cã thÓ hiÓu cña hµnh ®éng kh«ng cã nghÜa lµ ng−êi ta cã<br /> thÓ n¾m ngay lËp tøc ý nghÜa cña nã. B¶n th©n ng−êi hµnh ®éng kh«ng ph¶i bao giê<br /> còng biÕt ®éng c¬ hµnh ®éng cña m×nh. Weber ®· b¸c bá quan ®iÓm cña Simmel<br /> nhÊn m¹nh vµo kinh nghiÖm c¸ nh©n. Ta kh«ng cÇn ph¶i lµ b¶n th©n mét c¸ nh©n<br /> nµo ®ã míi cã thÓ hiÓu ®−îc anh ta, v× ý nghÜa kh«ng bao giê cã s½n vµ kh«ng ph¶i lµ<br /> ®Æc tÝnh cè h÷u cña ®èi t−îng.<br /> Trong t− duy ph−¬ng ph¸p luËn cña Weber, hiÓu g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng<br /> c¸c ®iÓn h×nh lý t−ëng (ideal types). Häc thuyÕt cña Richkert vÒ c¸c kh¸i niÖm lµ<br /> nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Ó kh¾c phôc tÝnh mu«n h×nh mu«n vÎ cña thùc t¹i, ë Weber häc<br /> thuyÕt nµy ®· ®−îc khóc x¹ mét c¸ch ®éc ®¸o trong kh¸i niÖm ®iÓn h×nh lý t−ëng.<br /> X©y dùng ®iÓn h×nh lý t−ëng lµ nç lùc khoa häc nh»m hiÓu thùc t¹i lÞch sö. X· héi<br /> häc lµ nh»m hiÓu ®−îc tÝnh chÊt phøc t¹p cña øng xö con ng−êi vµ ®iÓn h×nh lý<br /> t−ëng lµ c¸ch ®Ó nhÊn m¹nh nh÷ng yÕu tè nµo ®Êy cña thùc t¹i kinh nghiÖm. Ch¼ng<br /> h¹n, nhµ x· héi häc x©y dùng nh÷ng m« h×nh lý t−ëng vÒ sù thèng trÞ mµ ta gÆp<br /> trong mäi thêi ®¹i lÞch sö ë bÊt kú ®iÓm nµo trªn tr¸i ®Êt. C¸c kh¸i niÖm kh«ng bao<br /> gåm toµn bé tÝnh quy ®Þnh cña sù kiÖn mµ nã chØ l−u gi÷ c¸i nÐt quan träng, ®iÓn<br /> h×nh nhÊt. Khi ta nãi r»ng ng−êi §øc cã kh¶ n¨ng trõu t−îng cao vµ th«ng minh th×<br /> kh«ng ph¶i muèn ngô ý r»ng tÊt c¶ d©n téc §øc lµ nh− vËy, mµ chØ nh»m x©y dùng<br /> mét kh¸i niÖm ng−êi §øc b»ng c¸ch rót ra nh÷ng ®Æc tÝnh ®iÓn h×nh. Kh¸i niÖm sÏ<br /> kh«ng ph¶i lµ tÝnh chÊt chung hay lµ tÝnh trung b×nh cña mäi yÕu tè mµ chØ lµ nh÷ng<br /> nÐt ®iÓn h×nh.<br /> Ph−¬ng ph¸p cña Weber lµ x©y dùng nh÷ng mèi quan hÖ ¶o ®Ó ph©n tÝch c¸c<br /> liªn hÖ lÞch sö thùc; thùc tiÔn ®−îc nhËn thøc th«ng qua c¸c kh¸i niÖm vµ sù trõu<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 5<br /> <br /> t−îng hãa. ¤ng nhËn diÖn ba lo¹i h×nh lý t−ëng kh¸c nhau: hÖ thèng tæ chøc lÞch sö<br /> nh− chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i vµ ®¹o ®øc Tin Lµnh víi nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng cña nã;<br /> lo¹i h×nh lý t−ëng trõu t−îng nh− bé m¸y quan liªu vµ chÕ ®é phong kiÕn tiªu biÓu<br /> cho nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö vµ v¨n hãa kh¸c nhau; vµ cuèi cïng lµ nh÷ng lo¹i h×nh<br /> hµnh ®éng. CÊp ®é trõu t−îng ë mçi lo¹i h×nh lý t−ëng nµy ®Òu kh¸c nhau.<br /> X· héi häc kh«ng chØ nh»m hiÓu ý nghÜa chñ quan cña hµnh ®éng x· héi mµ<br /> cßn lµ khoa häc x¸c lËp nh÷ng t−¬ng quan nh©n qu¶. Nhµ x· héi häc kh«ng tù h¹n<br /> chÕ ë viÖc hiÓu hÖ thèng tÝn ng−ìng vµ hµnh ®éng mµ cßn muèn ph©n tÝch quan hÖ<br /> gi÷a hÖ thèng tÝn ng−ìng vµ hµnh ®éng nµy víi tæ chøc kinh tÕ. X· héi häc võa nh»m<br /> gi¶i thÝch c¸c quan hÖ nh©n qu¶ cña hµnh ®éng con ng−êi võa cè g¾ng hiÓu chóng.<br /> Ph©n tÝch nh÷ng t−¬ng t¸c nh©n qu¶ lµ mét trong sè nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®¶m<br /> b¶o cho gi¸ trÞ cña ph©n tÝch khoa häc.<br /> Weber cho r»ng nh©n vµ qu¶ cã thÓ thay ®æi cho nhau, kh«ng nh÷ng v× mét<br /> kÕt qu¶ cã thÓ trë thµnh nguyªn nh©n cña sù kiÖn míi, mµ cßn v× chóng cßn cã thÓ<br /> lµ nguyªn nh©n cña v« sè hµnh ®éng ch−a dù kiÕn. Còng nh− nguyªn nh©n, kÕt<br /> qu¶ lµ v« h¹n ®Þnh. TÝnh nh©n qu¶ kh«ng cã g× kh¸c h¬n lµ mét sù gi¶i thÝch cã<br /> tÝnh x¸c suÊt. HiÖn thùc lµ v« h¹n vµ ta sÏ kh«ng bao giê cã thÓ ®¹t tíi mét h×nh<br /> ¶nh toµn diÖn vÒ thÕ giíi víi chØ nguyªn c¸i ý t−ëng vÒ mét t−¬ng liªn nh©n qu¶<br /> ®¬n tuyÕn. Ngay dï quan hÖ nh©n qu¶ cã thÓ ®em ®Õn cho chóng ta mét ¶o t−ëng<br /> nh− vËy, th× vÉn cßn cã ý chÝ cña con ng−êi lµ c¸i cã kh¶ n¨ng lµm ®æ vì d©y chuyÒn<br /> nh©n qu¶. V× thÕ cho nªn Weber ®· b¸c bá nh÷ng lý thuyÕt cè g¾ng rót gän toµn bé<br /> nh÷ng sù kiÖn vµo mét nguyªn nh©n ®¬n nhÊt hoÆc muèn suy luËn chóng ra tõ<br /> cïng mét nguyªn nh©n.<br /> T−¬ng quan gi÷a mét nÒn kinh tÕ nµo ®ã víi tæ chøc quyÒn lùc lµ mét vÝ dô<br /> kh¸ ®iÓn h×nh. NhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa kh«ng thÓ lµ c¬ së<br /> cho mét x· héi d©n chñ trong khi c¸c t¸c gi¶ kh¸c l¹i kh¼ng ®Þnh r»ng chÕ ®é t− h÷u<br /> t− liÖu s¶n xuÊt tÊt yÕu g¾n liÒn víi hÖ thèng quyÒn lùc cña c¸i giai cÊp chiÕm h÷u<br /> nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt ®ã. Lèi ph¸t biÓu nh− thÕ theo Weber cã mµu s¾c cña quyÕt<br /> ®Þnh luËn ®¬n tuyÕn. Mét tæng thÓ x· héi kh«ng thÓ ®−îc quyÕt ®Þnh chØ bëi mét yÕu<br /> tè, dï ®ã lµ kinh tÕ, chÝnh trÞ hay t«n gi¸o. Mét hÖ thèng quyÒn lùc chuyªn chÕ lµ<br /> ®iÒu kiÖn cho sù can thiÖp cña Nhµ n−íc vµo lÜnh vùc kinh tÕ nh−ng còng cã thÓ x¸c<br /> lËp nh÷ng t−¬ng quan ng−îc l¹i, ch¼ng h¹n, ta xuÊt ph¸t tõ nh÷ng chÕ ®é kinh tÕ<br /> nhÊt ®Þnh (kÕ ho¹ch hãa, chÕ ®é c«ng h÷u hay t− h÷u, v.v…) ®Ó xÐt xem chóng t¸c<br /> ®éng thÕ nµo tíi mét h×nh thøc tæ chøc quyÒn lùc.<br /> Mét sù kiÖn ®−îc gi¶i thÝch b»ng nhiÒu nguyªn nh©n, vµ nhiÖm vô cña nhµ<br /> nghiªn cøu lµ ®¸nh gi¸ ý nghÜa cña mçi nguyªn nh©n ®ã. Trong cuèn §¹o ®øc Tin<br /> lµnh vµ Tinh thÇn Chñ nghÜa t− b¶n (1904), Weber chøng minh r»ng kh«ng thÓ lo¹i<br /> bá vÊn ®Ò hîp lý hãa ®êi sèng kinh tÕ vµ coi tÝch luü t− b¶n lµ nguyªn nh©n duy nhÊt<br /> cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i (Weber, [16]). §ãng gãp vµo viÖc ra ®êi cña chÕ ®é kinh<br /> tÕ míi (chñ nghÜa t− b¶n) bªn c¹nh nh÷ng nh©n tè kinh tÕ cßn cã nhiÒu nh©n tè<br /> kh¸c: chÝnh trÞ, t«n gi¸o, kü thuËt, ph¸p lý, v.v…<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> Weber b¸c bá lèi gi¶i thÝch cuéc c¶i c¸ch t«n gi¸o chØ b»ng nh÷ng nh©n tè<br /> kinh tÕ lÉn c¶ c¸i quan ®iÓm kh«ng Ýt ng−êi ®· g¸n cho «ng, r»ng ®¹o ®øc Thanh gi¸o<br /> lµ nguån gèc duy nhÊt cho sù ra ®êi cña chñ nghÜa t− b¶n.<br /> Hµnh ®éng x· héi<br /> C«ng cô ®Ó hiÓu lÞch sö lµ ®iÓn h×nh lý t−ëng víi nh÷ng biÕn th¸i kh¸c nhau.<br /> §iÓn h×nh lý t−ëng lµ ph−¬ng tiÖn nhËn thøc vµ môc ®Ých cña khoa häc v¨n hãa lµ<br /> hiÓu, nghÜa lµ ph©n tÝch tíi cïng c¸i ý nghÜa mµ con ng−êi g¸n cho tån t¹i cña m×nh.<br /> Weber kh¼ng ®Þnh chÝnh kinh nghiÖm chñ quan míi lµ môc ®Ých cña t×m tßi khoa<br /> häc. LuËn ®Ò nµy liªn quan tíi lý luËn cña «ng vÒ quan hÖ gi÷a gi¸ trÞ vµ hµnh ®éng.<br /> §iÓm then chèt trong lý thuyÕt gi¸ trÞ lµ ®èi lËp gi÷a xÐt ®o¸n gi¸ trÞ vµ so<br /> s¸nh gi¸ trÞ. LÞch sö, theo Weber, lµ s¸ng t¹o vµ x¸c lËp gi¸ trÞ. Khoa häc v¨n hãa lµ<br /> biÓu hiÖn cña lÞch sö nµy vµ ph−¬ng thøc tiÕn triÓn cña nã lµ so s¸nh gi¸ trÞ. Cuéc<br /> sèng con ng−êi ®−îc dÖt nªn bëi mét chuçi nh÷ng chän lùa vµ th«ng qua ®ã x¸c lËp<br /> ®−îc hÖ thèng gi¸ trÞ. Khoa häc v¨n hãa, theo nghÜa ®ã lµ sù t¸i t¹o vµ hiÓu nh÷ng<br /> lùa chän cña con ng−êi g¾n liÒn víi hÖ thèng gi¸ trÞ nªu trªn.<br /> TriÕt häc gi¸ trÞ nµy liªn quan chÆt chÏ tíi viÖc hiÓu hµnh ®éng x· héi. Gi¸ trÞ<br /> lµ c¸i ®−îc t¹o ra bëi nh÷ng con ng−êi vèn rÊt kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt. B¶n th©n ch©n<br /> lý còng chØ lµ mét gi¸ trÞ. Con ng−êi kh«ng thÓ thõa nhËn mét gi¸ trÞ mµ b¶n th©n<br /> anh ta kh«ng tham gia vµo ®ã. LuËn ®Ò nµy lµ tr¸i ng−îc víi ®iÒu mµ Durkheim<br /> kh¼ng ®Þnh. §èi víi t¸c gi¶ cña Nh÷ng yÕu tè s¬ ®¼ng cña ®êi sèng t«n gi¸o, x· héi<br /> võa lµ “c¸i thiªng liªng mµ con ng−êi thê phông”, l¹i võa lµ chñ thÓ s¸ng t¹o gi¸ trÞ<br /> (Durkheim, [8]). Theo Weber, nÕu x· héi ¸p ®Æt lªn con ng−êi mét hÖ thèng gi¸ trÞ th×<br /> ®iÒu ®ã còng kh«ng cã nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x· héi ®ã cao h¬n gi¸ trÞ cña mét x· héi<br /> kh¸c! Trong néi bé mçi x· héi vÉn tån t¹i nh÷ng m©u thuÉn vµ xung ®ét. Cho nªn,<br /> mét sù lùa chän nµo ®ã kh«ng hÒ tù biÖn minh r»ng nã lµ cao h¬n vÒ gi¸ trÞ so víi<br /> nh÷ng lùa chän kh¸c.<br /> Weber nãi r»ng x· héi häc chØ xem xÐt hµnh ®éng chõng nµo chñ thÓ cÊp mét<br /> ý nghÜa x¸c ®Þnh vµo nh÷ng hµnh ®éng cña m×nh. ChØ hµnh ®éng nh− vËy míi cã thÓ<br /> khiÕn nhµ x· héi häc quan t©m. Nh− vËy kh¸i niÖm hµnh ®éng x· héi (social action)<br /> x¸c lËp b»ng ý nghÜa. Hµnh vi ®−îc gäi lµ hµnh ®éng chõng nµo chñ thÓ hµnh ®éng<br /> g¾n cho nã mét ý nghÜa chñ quan. §èi víi Weber x· héi häc kh«ng liªn quan g× víi<br /> c¸c hiÖn t−îng siªu h×nh vµ kh«ng ph¶i lµ mét khoa häc cã tÝnh chÊt quy ph¹m. ¤ng<br /> chØ kh¼ng ®Þnh r»ng ®èi t−îng nghiªn cøu x· héi häc lµ thø hµnh ®éng g¾n liÒn víi ý<br /> nghÜa ®−îc ¸m chØ mét c¸ch chñ quan. Theo Weber, x· héi häc ph¶i lµ x· héi häc<br /> nh»m hiÓu, nh−ng sù hiÓu biÕt nµy kh«ng mang tÝnh chÊt t©m lý häc, v× ý nghÜa<br /> kh«ng thuéc vÒ lÜnh vùc t©m lý vµ kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng cña t©m lý häc.<br /> Hµnh ®éng x· héi lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï ph−¬ng ph¸p luËn trung t©m<br /> cña x· héi häc Weber. Hµnh ®éng, c¸i ý nghÜa mµ c¸c t¸c nh©n ¸m chØ, cã quan hÖ<br /> víi hµnh ®éng cña nh÷ng ng−êi kh¸c vµ diÔn ra do sù ®Þnh h−íng cña hµnh ®éng<br /> nµy. Nh− vËy, hµnh ®éng x· héi ®ßi hái cã ®éng c¬ chñ quan cña c¸ nh©n (hay nhãm)<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 7<br /> <br /> vµ sù ®Þnh h−íng ®Õn ng−êi kh¸c. §Êy lµ hai ®iÒu kiÖn mµ thiÕu nã th× kh«ng thÓ nãi<br /> ®Õn hµnh ®éng x· héi.<br /> Nhµ x· héi häc kh«ng lµm viÖc víi vËt chÊt, mµ lµ ph©n tÝch nh÷ng quan hÖ<br /> x· héi. Hµnh ®éng cña con ng−êi cã b¶n chÊt kh¸c h¼n nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn, v×<br /> ®èi t−îng nghiªn cøu cña khoa häc tù nhiªn cã mét tÝnh ®Æc thï kh¸c h¼n, nªn<br /> kh«ng thÓ ®¬n gi¶n ®em ph−¬ng ph¸p luËn cña nã vËn dông sang c¸c khoa häc x· héi<br /> n¬i mµ vÊn ®Ò ý nghÜa ®ãng mét vai trß cèt yÕu. Nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn, cã thÓ<br /> ®−îc gi¶i thÝch mét c¸ch tho¶ ®¸ng b»ng nh÷ng gi¶i thÝch nh©n qu¶, nghÜa lµ b»ng<br /> nh÷ng hiÖn t−îng kh¸c, x¶y ra tr−íc. Tuy nhiªn cÇn ph¶i cè g¾ng thªm n÷a míi n¾m<br /> ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng x· héi, v× ®Ó gi¶i thÝch chóng, cßn cÇn ph¶i hiÓu ®−îc ®éng c¬<br /> vµ môc ®Ých mµ ng−êi ta theo ®uæi, tãm l¹i lµ nh÷ng lý do ®· khiÕn cho con ng−êi<br /> hµnh ®éng.<br /> Weber ®· ph¸c th¶o h−íng tiÕp cËn cña m×nh tõ gãc ®é hiÓu "tÝnh ®¬n nhÊt<br /> ®Æc thï" cña thùc tiÔn mµ chóng ta ho¹t ®éng trong ®ã, mét thùc tiÔn trong ®ã v«<br /> vµn nh÷ng sù kiÖn lÇn l−ît hay ®ång thêi xuÊt hiÖn vµ biÕn mÊt. C¸i gäi lµ nh÷ng<br /> quy luËt kh¸ch quan, hay c¸c mèi quan hÖ gi÷a v« vµn yÕu tè bªn ngoµi cÊu thµnh<br /> mét hÖ thèng x· héi, b¶n th©n nã kh«ng s¶n sinh ý nghÜa. Weber nhÊn m¹nh r»ng<br /> ph¹m trï ý nghÜa chØ ®−îc s¶n sinh ra th«ng qua hµnh ®éng x· héi, khi chñ thÓ hµnh<br /> ®éng g¾n mét ý nghÜa chñ quan cho hµnh vi cña m×nh.<br /> Chóng ta hiÓu hµnh ®éng x· héi lµ c¸i do t¸c nh©n tiÕn hµnh cã liªn hÖ víi<br /> th¸i ®é cña nh÷ng ng−êi kh¸c nh»m ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn. Kh¸i niÖm vÒ<br /> hµnh ®éng x· héi gi¶ ®Þnh hµnh vi cã chñ ý bao hµm nh÷ng ®éng c¬ vµ c¶m xóc, do<br /> ®ã x· héi häc víi t− c¸ch lµ mét khoa häc v¨n hãa g¾n víi hµnh ®éng cã nghÜa chø<br /> kh«ng ph¶i víi hµnh vi c¬ häc hoÆc ph¶n øng thuÇn tuý. X· héi häc ®−îc ®Þnh nghÜa<br /> lµ mét khoa häc "cè g¾ng nhËn thøc hµnh ®éng x· héi nh»m ®¹t ®Õn mét gi¶i thÝch<br /> nh©n qu¶ vÒ chiÒu h−íng vµ hÖ qu¶ cña nã". Gi¶i thÝch lµ t×m c¸ch hiÓu ý nghÜa cña<br /> chñ thÓ hµnh ®éng b»ng sù c¶m thÊu, vµ gi¶i thÝch còng cã nghÜa lµ x¸c lËp quan hÖ<br /> nh©n qu¶ b»ng c¸ch liªn hÖ hµnh ®éng ®ã víi ph−¬ng tiÖn vµ môc ®Ých.<br /> Weber kh«ng ®Þnh nghÜa x· héi häc nh− mét ph−¬ng thøc ®iÒu tra nghiªn cøu<br /> chñ quan vµ trùc gi¸c: bëi v× hµnh ®éng cña con ng−êi lµ chñ quan, nã kh«ng ®i theo<br /> mét con ®−êng nµo vµ nã kh«ng thÓ ®o¸n tr−íc ®−îc. Hµnh ®éng x· héi xoay quanh<br /> viÖc chñ thÓ lùa chän ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu cô thÓ vµ chÝnh yÕu<br /> tè duy lý nµy lµ c¸i t¸ch hµnh ®éng con ng−êi ra khái c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn.<br /> Nh− thÕ tri thøc kh¸ch quan lµ cã thÓ tån t¹i trong c¸c khoa häc vÒ v¨n hãa;<br /> nãi ®èi t−îng cña nghiªn cøu khoa häc lµ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa kh«ng hµm ý vÒ mét x·<br /> héi häc chñ quan. Weber ph©n biÖt ®¸nh gi¸ (evaluation) víi c¸i liªn quan ®Õn gi¸ trÞ<br /> hay tÝnh thÝch hîp - gi¸ trÞ (value-relatedness or value-relevance) nh»m nhÊn m¹nh<br /> r»ng c¸c hiÖn t−îng x· héi chØ cã nghÜa th«ng qua quan hÖ cña chóng víi mét hÖ<br /> thèng gi¸ trÞ cô thÓ, hÖ thèng nµy ®−¬ng nhiªn sÏ ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng ph−¬ng thøc<br /> mµ c¸c nhµ khoa häc lùa chän ®èi t−îng nghiªn cøu nh−ng kh«ng t¸c ®éng g× ®Õn<br /> viÖc ph©n tÝch nã.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> CÊu tróc x· héi vµ nh÷ng thÓ chÕ lín lu«n lu«n hµm chøa nh÷ng kiÓu t−¬ng<br /> t¸c cña con ng−êi vµ vai trß nhµ x· héi häc lµ quy nh÷ng kh¸i niÖm nµy thµnh hµnh<br /> ®éng x· héi cã thÓ nhËn thøc ®−îc. Weber nhËn diÖn bèn lo¹i h×nh hµnh ®éng x· héi:<br /> 1. Hµnh ®éng hîp lý (rational action) ®Þnh h−íng tíi viÖc ®¹t ®−îc mét gi¸<br /> trÞ tuyÖt ®èi, gi¸ trÞ ®ã cã thÓ lµ vÒ mü häc, t«n gi¸o, ®¹o ®øc; môc tiªu mµ<br /> ng−êi ta theo ®uæi ë lo¹i hµnh ®éng nµy lµ lîi Ých b¶n th©n chø kh«ng ph¶i<br /> triÓn väng giµnh th¾ng lîi.<br /> 2. Hµnh ®éng ®Þnh h−íng môc tiªu hîp lý (rational goal-oriented action)<br /> trong ®ã môc tiªu vµ ph−¬ng tiÖn ®−îc lùa chän mét c¸ch hîp lý.<br /> 3. Hµnh ®éng c¶m tÝnh ®−îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng t¸c ®éng t×nh c¶m lªn chñ<br /> thÓ hµnh ®éng.<br /> 4. Hµnh ®éng truyÒn thèng bÞ dÉn d¾t bëi phong tôc vµ thãi quen.<br /> Ph¹m trï hµnh ®éng x· héi, ®ßi hái ph¶i xuÊt ph¸t tõ chç hiÓu biÕt c¸c ®éng<br /> c¬ cña tõng c¸ nh©n riªng lÎ, lµ ®iÓm quyÕt ®Þnh sù kh¸c biÖt chñ yÕu gi÷a c¸ch<br /> tiÕp cËn x· héi häc cña Weber víi x· héi häc cña Durkheim. B»ng kh¸i niÖm nµy,<br /> Weber chèng l¹i c¸ch kiÕn gi¶i do Durkheim ®Ò xuÊt ®èi víi sù kiÖn x· héi. Weber<br /> cho r»ng nÕu nh− tiÕp cËn vÊn ®Ò mét c¸ch khoa häc, th× c¶ x· héi nãi chung lÉn<br /> c¸c h×nh thøc nµy hay kh¸c cña tÝnh tËp thÓ ®Òu kh«ng ®−îc coi lµ nh÷ng chñ thÓ<br /> hµnh ®éng. Chñ thÓ hµnh ®éng chØ cã thÓ lµ tõng c¸ nh©n riªng lÎ. X· héi häc cã<br /> thÓ coi c¸c tËp thÓ lµ ph¸t sinh tõ c¸ nh©n hîp thµnh, x· héi kh«ng ph¶i lµ nh÷ng<br /> hiÖn thùc ®éc lËp nh− Durkheim quan niÖm, mµ chØ lµ nh÷ng ph−¬ng thøc tæ chøc<br /> hµnh ®éng cña c¸c c¸c nh©n.<br /> Weber kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng trong x· héi häc cã thÓ sö dông nh÷ng kh¸i<br /> niÖm nh− gia ®×nh, d©n téc, quèc gia, qu©n ®éi, vèn lµ nh÷ng kh¸i niÖm mµ nhµ x·<br /> héi häc th−êng dïng. Nh−ng ®ång thêi «ng cho r»ng nh÷ng c¸i ®ã kh«ng ph¶i lµ<br /> nh÷ng chñ thÓ thùc sù cña hµnh ®éng x· héi, vµ v× thÕ kh«ng ®−îc g¾n cho chóng<br /> mét ý chÝ. ThÕ nghÜa lµ kh«ng ®−îc sö dông c¸c kh¸i niÖm ý chÝ tËp thÓ hay t− t−ëng<br /> tËp thÓ theo ý nghÜa nµo kh¸c ngoµi c¸i ý nghÜa Èn dô. Víi ph−¬ng ph¸p luËn nh−<br /> thÕ, Weber khã mµ nhÊt qu¸n ®−îc khi «ng vËn dông ph¹m trï hµnh ®éng x· héi vµo<br /> viÖc ph©n tÝch c¸c tr−êng hîp cô thÓ, nhÊt lµ khi ph©n tÝch x· héi truyÒn thèng.<br /> TÝnh hîp lý vµ chñ nghÜa t− b¶n<br /> Weber s¾p xÕp lo¹i h×nh hµnh ®éng x· héi theo tr×nh tù t¨ng dÇn tinh hîp lý<br /> (Rationality) v× «ng tin r»ng tÝnh hîp lý cña hµnh ®éng x· héi lµ xu thÕ cña b¶n th©n<br /> qu¸ tr×nh lÞch sö. Theo «ng, lÞch sö x· héi T©y ¢u c«ng nghiÖp hãa vµ sù ph¸t triÓn<br /> cña c¸c nÒn v¨n minh ngoµi ch©u ¢u còng ®i theo h−íng nµy x¸c nhËn r»ng tÝnh hîp<br /> lý lµ c¸i ®Æc tr−ng cho sù ph¸t triÓn lÞch sö toµn thÕ giíi.<br /> BÊt kÓ tÝnh ®a nghÜa cña nã, néi dung chñ yÕu cña kh¸i niÖm tÝnh hîp lý<br /> trong t− t−ëng Weber g¾n víi viÖc vËn dông c¸c ph−¬ng thøc tÝnh to¸n vµ nh÷ng<br /> biÖn ph¸p h÷u hiÖu nh»m theo ®uæi nh÷ng môc tiªu ®Æc thï. HiÖn thùc hîp lý hãa<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 9<br /> <br /> g¾n liÒn víi nh÷ng hµnh ®éng hîp lý vµ cã ph−¬ng ph¸p, nã kh«ng hÒ bÞ ¶nh h−ëng<br /> bëi bÊt kú tÝnh chÊt thÇn bÝ nµo. Weber cho r»ng Do Th¸i gi¸o lµ nguån gèc t«n gi¸o<br /> cña tÝnh hîp lý ph−¬ng T©y vµ nh÷ng kh¸i niÖm c¨n b¶n cña nã vÒ mét nÒn ®¹o ®øc<br /> vµ mét thÕ giíi hîp lý ®−a tíi hµnh ®éng hîp lý, ®· ®−îc tiÕp thu trong thuyÕt khæ<br /> h¹nh cña ®¹o Tin Lµnh.<br /> B»ng c¸ch nhÊn m¹nh vµo tÝnh kû luËt, tÝnh phi nh©n hãa vµ ãc tÝnh to¸n,<br /> Thanh gi¸o ®· hîp lý hãa chÝnh ®øc tin t«n gi¸o cña nã: sù cøu chuéc g¾n liÒn víi<br /> mét th−îng ®Õ phi nh©n tÝnh. TÝnh hîp lý qu¸n triÖt mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi:<br /> c«ng nghiÖp, khoa häc, chÝnh trÞ, luËt v.v… TiÕn tr×nh cña tÝnh hîp lý thñ tiªu c¸i<br /> thÕ giíi quan cè h÷u vµ ®¬n nghÜa cña thêi cËn ®¹i vµ lµm ph¸t triÓn nh÷ng niÒm tin<br /> vµ gi¸ trÞ thÊm ®Ëm tÝnh thÕ tôc ®Æc tr−ng cho thÕ giíi hiÖn ®¹i.<br /> ThÕ giíi ®· mÊt ®i c¸i ý nghÜa thiªng liªng cña nã. Trong khi Werner<br /> Sombart (1863- 1941) tin r»ng hiÖn ®¹i hãa lµ kÕt qu¶ cña sù tan r· nh÷ng kiÓm so¸t<br /> x· héi vµ chÝnh trÞ, cña viÖc ph¸t triÓn thÞ tr−êng vµ tÝnh hîp lý hãa, Weber chèng l¹i<br /> c¸ch nh×n thuÇn tuý kinh tÕ nµy vµ ®Þnh nghÜa nhµ t− b¶n nh− mét kiÓu lo¹i x· héi<br /> vµ v¨n hãa riªng biÖt. VÊn ®Ò lµ ë chç qu¸ tr×nh thÕ tôc hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ®· diÔn<br /> ra nh− thÕ nµo. Sù chó ý cña «ng tËp trung vµo c¶i c¸ch t«n gi¸o vµ nhÊt lµ t− t−ëng<br /> cña Calvin vÒ tiÒn ®Þnh, «ng t×m c¸ch thay thÕ thø chñ nghÜa khæ h¹nh thÇn th¸nh<br /> b»ng mét chñ nghÜa khæ h¹nh cña ®êi sèng thÕ tôc. Theo quan ®iÓm ®ã th× nhµ t−<br /> b¶n kh«ng ph¶i lµ ng−êi hy sinh tÊt c¶ cho tiÒn b¹c, mµ lµ cho thiªn h−íng vµ lao<br /> ®éng cña m×nh, vµ tuy kh«ng b¶o ®¶m ®−îc sù cøu rçi b¶n th©n b»ng lao ®éng nh−ng<br /> cã thÓ ®¹t tíi nh÷ng dÊu hiÖu ®−îc tuyÓn chän.<br /> VÊn ®Ò tÝnh hîp lý cña nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y vµ xu thÕ ph¸t triÓn toµn<br /> thÕ giíi theo h−íng hîp lý lµ vÊn ®Ò trung t©m trong x· héi häc cña Weber. TÝnh hîp<br /> lý lµ biÓu hiÖn sù hîp nhÊt hµng lo¹t nh©n tè lÞch sö ®· quy ®Þnh tr−íc khuynh<br /> h−íng ph¸t triÓn cña ch©u ¢u. §©y lµ mét ngÉu nhiªn lÞch sö, vµ bëi vËy, tÝnh hîp lý<br /> chñ yÕu kh«ng n»m ë sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña lÞch sö, mµ ë sè phËn cña sù ph¸t<br /> triÓn ®ã. Ch¼ng h¹n, vµo mét thêi kú nhÊt ®Þnh vµ ë mét khu vùc nhÊt ®Þnh trªn thÕ<br /> giíi, ta gÆp mét sè hiÖn t−îng cã tÝnh chÊt hîp lý: khoa häc cæ ®¹i, ®Æc biÖt lµ to¸n<br /> häc thêi phôc h−ng ®· mang b¶n chÊt cña mét khoa häc míi, khoa häc thùc nghiÖm<br /> g¾n víi kü thuËt; Ph¸p luËt duy lý La M· mµ c¸c kiÓu x· héi tr−íc ®ã ch−a hÒ biÕt,<br /> sau nµy ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë ch©u ¢u trung cæ; ph−¬ng thøc hîp lý ®Ó ®iÒu<br /> hµnh kinh tÕ xuÊt hiÖn nhê t¸ch lùc l−îng lao ®éng ra khái t− liÖu s¶n xuÊt.<br /> Theo Weber, nh©n tè cho phÐp tæng hîp l¹i tÊt c¶ c¸c yÕu tè nµy lµ ®¹o Tin<br /> Lµnh. ChÝnh t«n gi¸o c¶i c¸ch nµy ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò thùc hiÖn mét ph−¬ng<br /> thøc ®iÒu hµnh kinh tÕ hîp lý. KÕt qu¶ lµ ë ch©u ¢u lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn mét x·<br /> héi míi tr−íc ®©y ch−a tõng cã vµ bëi vËy kh«ng hÒ gièng víi kiÓu nµo trong lÞch sö.<br /> §©y lµ c¸i mµ c¸c nhµ x· héi häc gäi lµ x· héi c«ng nghiÖp, vµ Weber gäi tÊt c¶ c¸c<br /> kiÓu x· héi cã tr−íc ®©y, kh¸c víi kiÓu x· héi c«ng nghiÖp ®ã lµ c¸c x· héi cæ truyÒn.<br /> DÊu hiÖu quan träng nhÊt cña c¸c x· héi cæ truyÒn lµ ë ®ã c¸c nh©n tè hîp lý h×nh<br /> thøc (formal rationality) kh«ng thèng trÞ.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> TÝnh hîp lý h×nh thøc lµ c¸i cã thÓ l−îng hãa ®−îc vµ nhËn diÖn ®−îc b»ng sè<br /> l−îng. Weber cho r»ng tÝnh hîp lý h×nh thøc cña nÒn kinh tÕ ®−îc quy ®Þnh bëi møc<br /> ®é tÝnh to¸n cã thÓ cã vµ thùc sù ®ang ®−îc ¸p dông ®èi víi nÒn kinh tÕ ®ã. Tr¸i l¹i,<br /> tÝnh hîp lý b¶n thÓ (substantive rationality) lµ c¸i thÓ hiÖn ë trong hµnh ®éng x· héi<br /> ®−îc ®Þnh h−íng vÒ mÆt kinh tÕ d−íi gãc ®é c¸c ®Þnh ®Ò gi¸ trÞ. TÝnh hîp lý b¶n thÓ<br /> lµ tÝnh hîp lý v× mét c¸i g× ®Êy; tÝnh hîp lý h×nh thøc lµ tÝnh hîp lý ch¼ng v× c¸i g× c¶,<br /> tÝnh hîp lý ®−îc coi nh− môc ®Ých tù th©n.<br /> Kh¸i niÖm tÝnh hîp lý h×nh thøc lµ mét ®iÓn h×nh lý t−ëng vµ rÊt Ýt khi gÆp nã<br /> trong hiÖn thùc kinh nghiÖm d−íi d¹ng thuÇn khiÕt. Nh− Weber ®· nªu râ, vËn ®éng<br /> theo h−íng hîp lý hãa h×nh thøc lµ sù tiÕn triÓn cña chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh lÞch<br /> sö. Trong c¸c kiÓu x· héi tr−íc ®©y, chiÕm −u thÕ lµ tÝnh hîp lý b¶n thÓ, cßn trong<br /> kiÓu x· héi hiÖn nay, chiÕm −u thÕ lµ tÝnh hîp lý h×nh thøc, ®iÒu ®ã t−¬ng øng víi −u<br /> thÕ cña kiÓu hµnh ®éng cã môc ®Ých hîp lý so víi tÊt c¶ c¸c kiÓu kh¸c. Cã thÓ thÊy lµ<br /> Weber ®· tiÕp thu Ýt nhiÒu c¸c ý t−ëng cña Marx trong luËn ®Ò vÒ tÝnh hîp lý h×nh<br /> thøc/tÝnh hîp lý b¶n thÓ vµ vÒ kh¸c biÖt gi÷a x· héi hiÖn ®¹i víi x· héi cæ truyÒn.<br /> Thùc vËy, tÝnh hîp lý b¶n thÓ vµ h×nh thøc t−¬ng tù víi kh¸i niÖm vÒ lao ®éng<br /> cô thÓ vµ lao ®éng trõu t−îng cña Marx. ChØ sè quan träng nhÊt cña lao ®éng trõu<br /> t−îng ë Marx lµ lao ®éng kh«ng cã mét chÊt l−îng nµo vµ bëi vËy chØ ®−îc ®o l−êng<br /> vÒ mÆt sè l−îng mµ th«i. Theo Marx, chØ cã thÓ b¾t ®Çu nhËn ®Þnh lao ®éng mét c¸ch<br /> hoµn toµn sè l−îng trong x· héi t− b¶n, c¸i x· héi ®· t¹o ra h×nh thøc lao ®éng x· héi<br /> ®èi lËp víi c¸c h×nh thøc lao ®éng trong c¸c x· héi cæ ®¹i vµ trung cæ. §Æc ®iÓm cña<br /> lao ®éng nµy tr−íc hÕt lµ tÝnh phæ biÕn trõu t−îng cña nã, tøc lµ bµng quan víi viÖc<br /> s¶n phÈm tho¶ m·n nhu cÇu nµo. §Þnh nghÜa cña Marx vÒ lao ®éng trõu t−îng x¸c<br /> nhËn sù kiÖn lao ®éng trë thµnh ph−¬ng tiÖn t¹o nªn sù giµu cã nãi chung. Marx<br /> ph©n biÖt c¸i quan ®iÓm “cao quý” vÒ con ng−êi cña thÕ giíi cæ ®¹i víi quan ®iÓm vÒ<br /> con ng−êi “vô lîi” cña thÕ giíi hiÖn ®¹i. Trong thÕ giíi cæ ®¹i “con ng−êi lµ môc ®Ých<br /> cña s¶n xuÊt”, ®iÒu ®ã kh¸c h¼n víi quan ®iÓm cña thÕ giíi hiÖn ®¹i theo ®ã th× “s¶n<br /> xuÊt lµ môc ®Ých cña con ng−êi vµ cña c¶i lµ môc ®Ých cña s¶n xuÊt!”. §Êy chÝnh lµ<br /> c¸i ®èi lËp chung nhÊt trong quy luËt t¸i s¶n xuÊt cña c¸c x· héi cæ truyÒn (tiÒn t−<br /> b¶n) vµ x· héi hiÖn ®¹i (t− b¶n) (Marx, [11]).<br /> Weber cho r»ng khi x©y dùng c¸c ®iÓn h×nh lý t−ëng, nhµ nghiªn cøu rót côc<br /> bÞ chØ ®¹o bëi lîi Ých cña thêi ®¹i, chÝnh thêi ®¹i ®· quy ®Þnh c¸ch nh×n cña anh ta.<br /> Tõ ®ã c¸i luËn ®Ò trung t©m lµ: x· héi t− b¶n hiÖn ®¹i thÕ nµo th× nguån gèc vµ<br /> nh÷ng con ®−êng ph¸t triÓn cña nã thÕ Êy. Sè phËn c¸ nh©n trong x· héi t− s¶n còng<br /> vËy, nã bÞ quy ®Þnh bëi nh÷ng ®Æc ®iÓm trong quy luËt t¸i s¶n xuÊt cña cÊu tróc. VÊn<br /> ®Ò ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo x· héi ®ã thùc hiÖn ®−îc nh÷ng ý t−ëng cña c¸c thÕ kû XVII<br /> vµ XVIII, c¸i mµ c¸c nhµ t− t−ëng thêi ®¹i ®ã tuyªn bè lµ “®Ønh cao nhÊt cña lý tÝnh”.<br /> Weber ®· coi hµnh ®éng trong lÜnh vùc kinh tÕ lµ mÉu mùc thùc nghiÖm thuÇn khiÕt<br /> nhÊt cña hµnh ®éng cã môc ®Ých hîp lý. §ã hoÆc lµ trao ®æi hµng hãa, hoÆc lµ c¹nh<br /> tranh trªn thÞ tr−êng, hoÆc lµ sù ®Çu c¬ chøng kho¸n.<br /> LuËn ®Ò vÒ tÝnh hîp lý h×nh thøc thùc chÊt lµ lý thuyÕt cña Weber vÒ chñ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 11<br /> <br /> nghÜa t− b¶n. Weber cho thÊy, chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i ®· bÞ quyÕt ®Þnh nh− thÕ<br /> nµo, ngay tõ ®Çu, bëi tinh thÇn Thanh gi¸o hoÆc bëi hÖ thèng kÕ to¸n míi. Mét trong<br /> nh÷ng biÓu hiÖn c¨n b¶n cña tÝnh hîp lý hµnh ®éng x· héi lµ sù thay thÕ sù trung<br /> thµnh ®èi víi nh÷ng tËp tôc b»ng viÖc thÝch nghi mét c¸ch hîp lý víi nh÷ng ®iÒu<br /> kiÖn míi. H¬n thÕ, nã liªn quan tíi c¸i c¸ch mµ ho¹t ®éng kinh tÕ ®−îc quyÕt ®Þnh<br /> bëi nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nh− chÝnh trÞ, t«n gi¸o, vµ kü thuËt theo nhiÒu lèi kh¸c<br /> nhau. DÜ nhiªn, qu¸ tr×nh nµy kh«ng lét t¶ hÕt kh¸i niÖm tÝnh hîp lý cña hµnh ®éng<br /> x· héi, bëi v× tÝnh hîp lý cã thÓ ®¹t tíi mét c¸ch tÝch cùc cã ý thøc vÒ mÆt gi¸ trÞ vµ<br /> mét c¸ch tiªu cùc b»ng c¸ch ph¸ ho¹i c¸c tËp tôc.<br /> Cuèn §¹o ®øc Tin lµnh vµ Tinh thÇn cña chñ nghÜa T− b¶n lµ sù tãm t¾t<br /> quan ®iÓm ®ã cña Weber vÒ hµnh ®éng x· héi. §¹o Tin Lµnh ®· thÓ hiÖn nh− mét lùc<br /> l−îng ®Ó thñ tiªu c¸c quan hÖ x· héi truyÒn thèng, t¹o nªn x· héi hiÖn ®¹i. Nh÷ng<br /> nhµ doanh nghiÖp Tin Lµnh lµ ®iÓn h×nh cho hai ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña con ng−êi: chñ<br /> nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan vµ tÝnh xóc c¶m m¹nh mÏ.<br /> C¸c lo¹i h×nh thèng trÞ<br /> Lo¹i h×nh häc cña Weber vÒ c¸c h×nh thøc thèng trÞ g¾n bã chÆt chÏ víi lý<br /> thuyÕt hµnh ®éng x· héi. Nh− ®· nãi, Weber coi ®Þnh h−íng vµo ng−êi kh¸c lµ mét<br /> nh©n tè quan träng cña hµnh ®éng x· héi. Quan hÖ thèng trÞ theo ®Þnh nghÜa Weber<br /> lµ g×? Trªn nh÷ng nÐt lín, thèng trÞ cã nghÜa lµ ®¹t ®−îc sù phôc tïng tõ mét mÖnh<br /> lÖnh nhÊt ®Þnh. VËy lµ thèng trÞ gi¶ ®Þnh mét sù kú väng lÉn nhau: ng−êi ra lÖnh<br /> mong ®îi r»ng mÖnh lÖnh cña anh ta ®−îc tu©n theo, cßn ng−êi bÞ ra lÖnh th× hy<br /> väng lµ mÖnh lÖnh sÏ lµ chÝnh c¸i mµ hä chê ®îi. Trung thµnh víi ph−¬ng ph¸p luËn<br /> cña m×nh, Weber tiÕn hµnh ph©n tÝch c¸c h×nh thøc thèng trÞ xuÊt ph¸t tõ viÖc xem<br /> xÐt c¸c ®éng c¬. Thèng trÞ cã thÓ bÞ quy ®Þnh bëi nh÷ng lîi Ých, nghÜa lµ nh÷ng lý do<br /> víi tÝnh môc ®Ých hîp lý cña nh÷ng ng−êi phôc tïng. Nã còng cã thÓ do c¸c tËp tôc<br /> truyÒn thèng quy ®Þnh vµ thèng trÞ cã thÓ dùa trªn thiªn h−íng thÇn phôc cña c¸c<br /> “thÇn d©n”!<br /> Thèng trÞ do c¸c thãi quen vµ tËp tôc quy ®Þnh lµ thèng trÞ truyÒn thèng<br /> (traditional) vµ h×nh thøc thèng trÞ nµy dùa trªn lßng tin vµo tÝnh hîp ph¸p lÉn<br /> tÝnh linh thiªng cña trËt tù quyÒn uy vèn ®−îc x¸c lËp tõ l©u. Lµm c¬ së cho h×nh<br /> thøc thèng trÞ nµy lµ lo¹i hµnh ®éng theo truyÒn thèng. Thèng trÞ gia tr−ëng lµ<br /> ®iÓn h×nh cña thèng trÞ truyÒn thèng. Weber nhÊn m¹nh r»ng kiÓu thèng trÞ gia<br /> tr−ëng cã cÊu tróc t−¬ng tù nh− cÊu tróc gia ®×nh vµ v× thÕ tÝnh hîp ph¸p tiªu biÓu<br /> cho h×nh thøc thèng trÞ nµy ®Æc biÖt bÒn v÷ng. Trong mäi tr−êng hîp, kh«ng ph¶i<br /> kû luËt c«ng vô vµ sù am hiÓu c«ng viÖc mµ lµ sù trung thµnh c¸ nh©n, lµ c¬ së ®Ó<br /> ban cÊp c¸c chøc vô.<br /> KiÓu thèng trÞ uy tÝn thiªn phó (charismatic) lµ lo¹i h×nh thèng trÞ thø hai.<br /> Uy tÝn thiªn phó lµ mét n¨ng khiÕu phi th−êng khiÕn ng−êi thñ lÜnh (l·nh ®¹o) næi<br /> bËt lªn so víi nh÷ng ng−êi kh¸c, vµ c¸i n¨ng lùc nµy kh«ng ph¶i do sù rÌn luyÖn mµ<br /> hoµn toµn do tù nhiªn mµ cã hay ®−îc cÊp bëi mét ®Êng tèi cao. Minh häa cho kiÓu<br /> n¨ng lùc thiªn phó nµy lµ ma thuËt, kh¶ n¨ng tiªn tri. Anh hïng, c¸c thñ lÜnh, ph¸p<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 12 X· héi häc cña Max Weber<br /> <br /> s−, nh÷ng ng−êi s¸ng lËp c¸c t«n gi¸o thÕ giíi, v.v... lµ nh÷ng ng−êi cã n¨ng lùc thiªn<br /> phó Êy.<br /> Thèng trÞ uy tÝn thiªn phó kh¸c kiÓu thèng trÞ truyÒn thèng. NÕu thèng trÞ<br /> truyÒn thèng dùa trªn lßng trung thµnh víi nh÷ng tËp tôc th× thèng trÞ uy tÝn thiªn<br /> phó gi¶ ®Þnh mét phÈm chÊt phi th−êng, thËm chÝ siªu nhiªn cña ng−êi thñ lÜnh.<br /> Sù trung thµnh c¸ nh©n ®èi víi ng−êi thñ lÜnh ch¼ng h¹n, kh«ng ph¶i lµ sù t«n<br /> träng quyÒn lùc cã tÝnh thÕ tËp hay do truyÒn thèng mµ lµ mét thø lßng trung<br /> thµnh ®Çy s¾c th¸i c¸ nh©n g¾n liÒn víi niÒm tin vµo thø ®¹o ®øc th¸nh thiÖn vµ<br /> c¸c kh¶ n¨ng thiªn phó. Cho nªn tÝnh hîp ph¸p cña lo¹i h×nh thèng trÞ nµy ®ßi hái<br /> ng−êi thñ lÜnh ph¶i lu«n chøng minh vÒ ®¹o ®øc hay n¨ng lùc thiªn phó cña y. ë<br /> ®©y kh«ng cã nh÷ng nguyªn t¾c ®−îc x¸c lËp theo tËp tôc nh− trong h×nh thøc<br /> thèng trÞ truyÒn thèng. Tuy nhiªn, gi÷a hai lo¹i h×nh thèng trÞ nµy vÉn cã ®iÓm<br /> chung: chóng ®Òu dùa trªn quan hÖ lÖ thuéc c¸ nh©n gi÷a ng−êi thèng trÞ vµ kÎ<br /> phôc tïng. VÒ mÆt nµy c¶ hai ®Òu ®èi lËp víi h×nh thøc thèng trÞ hîp lý lµ c¸i<br /> kh«ng g¾n víi nh÷ng quan hÖ c¸ nh©n.<br /> KiÓu thèng trÞ hîp lý (rational) lÊy nh÷ng suy tÝnh vÒ lîi Ých lµm c¬ së vµ<br /> trong h×nh thøc thèng trÞ nµy ng−êi ta kh«ng phôc tïng ng−êi l·nh ®¹o víi ý nghÜa<br /> c¸ nh©n mµ hoµn toµn vÒ chøc n¨ng. Weber cho r»ng chÕ ®é quan liªu lµ h×nh thøc<br /> ®¸ng chó ý nhÊt cña thèng trÞ hîp lý vµ «ng còng gîi ý r»ng kh«ng cã kiÓu thèng trÞ<br /> nµo cã mét h×nh thøc thuÇn tóy c¶.<br /> Kh¸i niÖm vÒ c¸c lo¹i h×nh thèng trÞ vµ nh÷ng ®éng c¬ lµm c¬ së cho nã minh<br /> häa râ nÐt ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch cña Weber. VÊn ®Ò ®èi víi «ng lu«n lu«n thèng<br /> nhÊt: rót ra l«-gÝch cña c¸c thÓ chÕ x· héi vµ g¾ng hiÓu nh÷ng nÐt dÞ biÖt cña chóng<br /> th«ng qua c¸c kh¸i niÖm.<br /> Kh¸i niÖm x· héi häc vÒ quan liªu (bureaucracy) hiÖn nay ®· thµnh cæ ®iÓn.<br /> §èi víi Weber, tÊt c¶ lµ vÊn ®Ò cÊu tróc. Ta thÊy râ ®iÒu ®ã trong miªu t¶ cña «ng vÒ<br /> c¸c ®iÒu kiÖn x· héi vµ kinh tÕ cña hiÖn t−îng quan liªu vµ trong viÖc nhÊn m¹nh<br /> ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c h×nh thøc cò víi c¸c h×nh thøc míi cña chÕ ®é viªn chøc. Sù<br /> ph¸t triÓn cña kinh tÕ tiÒn tÖ ë ®©y ®ãng mét vai trß quan träng. Bëi v× quan liªu hãa<br /> víi t− c¸ch c¬ cÊu ®Æc thï g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, trong ®ã tr−íc hÕt<br /> ph¶i kÓ ®Õn viÖc cã thu nhËp th−êng xuyªn. NghÜa lµ ph¶i cã mét hÖ thèng c«ng quü<br /> v÷ng ch¾c, vµ víi nhiÒu lý do mµ ta ®· biÕt, c¬ së duy nhÊt cho hÖ thèng c«ng quü Êy<br /> lµ kinh tÕ tiÒn tÖ. Weber nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng ®Æc tr−ng tiªu biÓu cña b−íc tiÕn tõ<br /> nh÷ng h×nh thøc thèng trÞ truyÒn thèng sang chÕ ®é quan liªu lµ: mét mÆt, ë lÜnh vùc<br /> chÝnh trÞ, sù xuÊt hiÖn “giíi chøc quyÒn”, mÆt kh¸c, trong ®Þa h¹t kinh tÕ lµ “nghÒ<br /> nghiÖp kinh doanh” (Konig, [9]). Mét yÕu tè quan träng cña hiÖn t−îng quan liªu lµ<br /> viÖc gi¸o dôc vµ ®µo t¹o do chÕ ®é thi cö hiÖn ®¹i thóc ®Èy ph¸t triÓn. Nh− thÕ, hiÖn<br /> t−îng quan liªu thÓ hiÖn mét tÝnh chÊt c¬ b¶n cña c¬ cÊu trËt tù cña x· héi hiÖn ®¹i.<br /> Ph−¬ng c¸ch ®Ó ®¹t ®Õn chÕ ®é quan liªu lµ b−íc chuyÓn tõ c¸c quan hÖ céng ®ång<br /> sang c¸c quan hÖ hiÖp héi ®−îc tæ chøc hîp lý.<br /> Theo Weber, chÕ ®é quan liªu tïy thuéc tr−íc hÕt vµo sù gia t¨ng chÊt l−îng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 13<br /> <br /> vµ sè l−îng c¸c nhiÖm vô cai trÞ, qu¶n lý, vµ sù ph¸t triÓn néi t¹i cña c¸c nhiÖm vô.<br /> HiÖn t−îng quan liªu xuÊt hiÖn do nhiÒu lý do, ®Æc biÖt lµ mét tr×nh ®é ph¸t triÓn<br /> h¬n h¼n vÒ cÊu tróc x· héi. §ã lµ sù gi¶i quyÕt v« t− kh«ng thiªn vÞ cña ng−êi viªn<br /> chøc c¸c nhiÖm vô mµ hÖ thèng ®ßi hái vµ theo nh÷ng quy t¾c tÝnh to¸n ®−îc. Nh−<br /> vËy chÕ ®é quan liªu yªu cÇu ph¶i cã nh÷ng viªn chøc kh«ng vô lîi, xÐt tõ quan ®iÓm<br /> con ng−êi, vµ triÖt ®Ó trung lËp. Ng−êi viªn chøc tù rÌn luyÖn tÝnh tu©n phôc sù<br /> chÝnh x¸c, tÝnh kû luËt, tÝnh v« danh.<br /> C¬ së kh¸c cña chÕ ®é quan liªu lµ mét luËt ph¸p hÖ thèng hãa vµ duy lý lo¹i<br /> bá hÕt mäi tÝnh vâ ®o¸n vµ sù che chë c¸ nh©n, nghÜa lµ sù b×nh ®¼ng triÖt ®Ó tr−íc<br /> ph¸p luËt, mét ®Æc ®iÓm cña c¸c nÒn d©n chñ hiÖn ®¹i. Mét ®iÒu kiÖn kh¸c lµ sù tËp<br /> trung c¸c ph−¬ng tiÖn khai th¸c trong kinh tÕ còng nh− trong viÖc cai trÞ vµo mét bé<br /> m¸y duy nhÊt.<br /> Bé m¸y quan liªu, mét khi ®−îc thiÕt lËp, lµ mét trong nh÷ng thùc thÓ x· héi<br /> bÒn v÷ng nhÊt, ë ®Êy, c¸c quan hÖ chøc quyÒn thùc sù kh«ng thÓ bÞ ph¸ huû. Do ®Êy,<br /> quan liªu hãa, hiÖn t−îng song hµnh víi tÝnh hîp lý hiÖn ®¹i, ngµy cµng lo¹i trõ mäi<br /> h×nh thøc thèng trÞ truyÒn thèng, trë thµnh ®Æc ®iÓm cña c¬ cÊu x· héi hiÖn ®¹i, nhê<br /> ®ã mµ x· héi nµy tån t¹i.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Aron R. (1967) Les etapes de la pensee sociologique (Paris: Gallimard)<br /> 2. Aron R. (1965, 1968) Main currents in Sociological Thought 2 Vols. (London: Weidenfeld<br /> & Nicolson).<br /> 3. Borgatta Edgar F. and Borgatta Marie L. (1991) Encyclopedia of Sociology (Volume<br /> 1,2,3,4) (New York: Macmillan Publishing Company.<br /> 4. Bouthoul. G (1967). Histoire de la sociologie. (Paris: Gallimard)<br /> 5. Bramson L. (1961) The Political Context of Sociology (Princeton: Princeton University Press).<br /> 6. Braudel F. (1992) T×m hiÓu c¸c nÒn v¨n minh (Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi)<br /> 7. Dictionnaire de la sociologie (1996) (Paris: Gallimard)<br /> 8. DurKheim E. (1990) Izbrannn−e Proizvedenie (Moskva: progrecc)<br /> 9. Konig R. (1967) Sociologie (Paris: Flammarion)<br /> 10. Korte H. (1997) NhËp m«n lÞch sö X· héi häc (Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n ThÕ giíi)<br /> 11. Marx K. (1957) Outline of a Critique of Political Economy (London: Lawerence- Wishart)<br /> 12. Marshall G. (Edit) (1998) A Dictionary of Sociology (New York: Oxford University Press)<br /> 13. Cipov N. (1979) Istorija Burrzhuaznoij Sociologii XIX Nachala XX Veka (Moscova: Nayka)<br /> 14. Swingewood A. (1991) A Short History of Sociological Thought (The Macmillan press LTD.)<br /> 15. Turner J. (1998) The Structure of sociological theory, 6th edition (London: Wadsworth<br /> publishing Company)<br /> 16. Weber M. (1930) The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (London: Allen & Unwin).<br /> 17. Weber M. (1976) The Agrarian Sociology of Ancient Civilisations (London: New Left Books).<br /> 18. Weber. M (1990) Izbrannn−e Proizvedenie (Moskva: progrecc).<br /> 19. Wright Mills C. et al. (1991) From Max Weber: Essays in Sociology. (Routledge).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />