Xây dựng phương tiện rèn luyện hành vi ngôn ngữ cho học sinh tiểu học

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 (50) - Thaùng 02/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Xây dựng phương tiện rèn luyện<br /> hành vi ngôn ngữ cho học sinh tiểu học<br /> Teaching language behaviors to primary-school students<br /> <br /> TS. Hồ Văn Hải<br /> Tr ng Đại học Sài Gòn<br /> <br /> Ho Van Hai, Ph.D.<br /> Saigon University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Sự thay đổi về điều kiện xã hội và những hạn chế của ch ơng trình tiếng Việt trong nhà tr ng phổ<br /> thông đã khiến cho năng lực giao tiếp ngôn ngữ của học sinh không đ ợc nh kì vọng. Để khắc phục<br /> tình trạng này, chúng tôi đã đề xuất xây dựng một hệ thống các ph ơng tiện ngôn ngữ và những chỉ dẫn<br /> đi kèm có khả năng tạo lập những tình huống giao tiếp gần gũi với thực tế bên ngoài nhà tr ng. Hệ<br /> thống ph ơng tiện này sử dụng để rèn luyện hành vi giao tiếp cho cấp học đầu tiên là tiểu học.<br /> Từ khóa: giao tiếp, tình huống giao tiếp, hành vi ngôn ngữ.<br /> Abstract<br /> Primary-school students today do not have as good language communication ability as expected due to<br /> changes in social condition and limitation in the Vietnamese-language curriculum in school. To make<br /> improvement, this paper suggests a system of language devices, accompanied with instruction, to create<br /> communicative situations close to reality. This system serves to train language behaviors to primary-<br /> school students.<br /> Keywords: communication, communicative situations, language behaviors.<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề 1.2. Đối với lứa tuổi tiểu học, việc dạy<br /> 1.1. Tiểu học là cấp học quan trọng học hành vi ngôn ngữ trong nhà tr ng cần<br /> nhất hình thành và hoàn thiện kĩ năng giao đến những ph ơng tiện dạy học hiện đại<br /> tiếp tiếng mẹ đẻ. Tuy nhiên, việc học tiếng nh các tình huống giả định kèm điệu bộ<br /> Việt theo lối cũ, chỉ bó hẹp trong 6 loại cử chỉ, ngữ điệu đ ợc thể hiện trên kênh<br /> hình bài học và với ch ơng trình nh hiện hình và kênh tiếng. Một hệ thống ph ơng<br /> nay, kĩ năng và năng lực giao tiếp tiếng tiện dạy học ngôn ngữ hoàn chỉnh, hiện đại<br /> Việt của các em sẽ khó đạt đ ợc kết quả và lí t ởng là một hệ thống bao gồm khung<br /> nh mong muốn. Khi giao tiếp, tiếng Việt cảnh mà trong đó con ng i sử dụng ngôn<br /> của học sinh bị giới hạn trong tr ng học ngữ để giao tiếp với nhau. Tr ớc đây, điều<br /> và sách vở, th i gian giao tiếp tự nhiên bị này là không thể song hiện nay, với sự phát<br /> giảm thiểu tối đa, việc dạy học tiếng Việt triển của khoa học công nghệ, nhiều<br /> nói chung cần phải thay đổi cả về ph ơng ph ơng tiện máy móc thiết bị cho phép<br /> tiện lẫn cách thức. chúng ta dễ dàng tạo ra đ ợc một môi<br /> <br /> <br /> 32<br />  HỒ VĂN HẢI<br /> <br /> <br /> trường giả lập cho các hoạt động giao tiếp có những công trình nghiên cứu chuyên<br /> ngôn ngữ. Vấn đề nằm ở chỗ, tùy theo từng sâu. Tuy nhiên vẫn cần thiết phải có những<br /> đối t ợng, yêu cầu cụ thể để thiết lập môi ph ơng tiện và cách thức cụ thể để hiện<br /> tr ng giả lập ở một mức độ thích hợp. thực hóa mục tiêu đã đ a ra phù hợp với<br /> Tuy nhiên, điều kiện lí t ởng này khó có từng đối t ợng, điều kiện xã hội cụ thể của<br /> thể đáp ứng cho tất cả học sinh. Vì vậy, từng địa bàn, thuộc từng cấp học, lứa tuổi.<br /> chúng tôi mạnh dạn đề xuất sử dụng Ph ơng tiện mà chúng tôi đề xuất để dạy<br /> ph ơng tiện đơn giản nhất là kênh chữ để học hành vi ngôn ngữ đ ợc xây dựng theo<br /> tái hiện các cuộc thoại và tình huống hội những nguyên tắc chủ đạo của lí thuyết<br /> thoại để dạy học các hành vi ngôn ngữ. ngữ dụng học. Ph ơng tiện này bao gồm<br /> Đây là những ph ơng tiện và cách thức gần các yếu tố cơ bản cấu thành cuộc thoại nh<br /> nhất có thể so với các tình huống giao tiếp tình huống giao tiếp; nhân vật giao tiếp;<br /> bên ngoài. Với hệ thống các ph ơng tiện các yếu tố phi lời; hành vi ngôn ngữ (dự<br /> đ ợc thể hiện bằng chất liệu ngôn từ, giáo kiến). Đây là những tham tố đ ợc mô tả<br /> viên và học sinh có thể dựng lại các cuộc hoặc thể hiện bằng ph ơng tiện ngôn ngữ<br /> giao tiếp bằng ph ơng pháp đóng vai. giúp ng i giáo viên có thể dựng nên các<br /> Bằng cách này, chúng ta có thể đ a học tình huống giao tiếp để rèn luyện năng lực<br /> sinh vào các tình huống giao tiếp giả định giao tiếp ngôn ngữ cho học sinh. Một tình<br /> giống nh các tình huống giao tiếp đa dạng huống có thể ứng với nhiều cách thể hiện<br /> trong đ i sống thực tế. Với việc đặt các hành vi ngôn ngữ, điệu bộ, cử chỉ… Mỗi<br /> hành vi ngôn ngữ vào các tình huống giả nhân vật giao tiếp với những đặc điểm về<br /> định khác nhau, ng i học buộc phải t tuổi tác, nghề nghiệp, địa vị xã hội, quan<br /> duy, t ởng t ợng, so sánh… để lựa chọn hệ xã hội, quan hệ huyết thống… sẽ chi<br /> ngôn từ, ngữ điệu và điệu bộ cử chỉ phù phối mạnh mẽ quá trình lựa chọn và tạo lập<br /> hợp. Theo đó, chúng ta vừa rèn kĩ năng các hành vi ngôn ngữ. Để làm đ ợc điều<br /> giao tiếp nói chung vừa phát triển t duy, này cần tiêu chẩn hóa các tham tố bằng<br /> bồi d ỡng nhân cách, kích thích t duy những tiêu chí, điều kiện hoặc chỉ dẫn để<br /> sáng tạo, chủ động trong mọi hoạt động giúp cho ng i dạy định h ớng và kiểm<br /> cộng tác cho ng i học một cách hiệu quả. soát đ ợc chất l ợng của các hành vi ngôn<br /> 2. Giải quyết vấn đề ngữ đ ợc sáng tạo ra trong các môi tr ng<br /> 2.1. Hiện nay sách Tiếng Việt Tiểu giao tiếp giả lập.<br /> học đã đ a một số hành vi ngôn ngữ nh 2.2. Một số ví dụ về cách thức xây<br /> chào hỏi, cảm ơn, xin lỗi, chúc mừng vào dựng ph ơng tiện rèn luyện hành vi ngôn<br /> làm văn lớp 2 một cách hạn chế. Trên thực ngữ cho học sinh d ới đây căn cứ vào<br /> tế, học sinh cần đ ợc rèn luyện nhiều hơn tính chất luân phiên lượt lời và những yếu<br /> và phải đ ợc cung cấp thêm các hành vi tố khác chi phối 3 đối t ợng cơ bản (lấy<br /> ngôn ngữ khác nh hành vi hứa hẹn, mời yếu tố tuổi tác làm yếu tố cơ bản cấu<br /> mọc, yêu cầu, đề nghị, chia buồn… và các thành giá trị vai giao tiếp trong văn hóa<br /> hành vi đáp lại. Phân bố nội dung này theo của ng i Việt) là với người nhiều tuổi<br /> h ớng tích hợp dọc (lặp lại theo th i gian hơn; với người ít tuổi hơn và với người<br /> và tăng về độ khó theo khối lớp từ thấp đến ngang tuổi. Sau đây là ví dụ về xây dựng<br /> cao). Để góp phần giải quyết vấn đề trên, ph ơng tiện rèn luyện hành vi cảm ơn và<br /> nhiều nhà giáo dục học, ngôn ngữ học đã đáp lời cảm ơn:<br /> <br /> 33<br /> XÂY DỰNG PHƯƠNG TI N RÈN LUY N HÀNH VI NGÔN NGỮ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC<br /> <br /> <br /> Hành vi cảm ơn<br /> Nhân vật Các yếu tố phi<br /> STT Tình huống, ngữ cảnh Hành vi ngôn ngữ<br /> giao tiếp lời<br /> 1 Đang đi, xe đạp của em bị Em, - Em: vẻ mặt - Con cảm ơn cô nhiều<br /> tuột xích; em kêu lên nh ng ng i phụ hốt hoảng, lo ạ!<br /> mọi ng i đều vội vã phóng nữ lắng. - Cô tốt quá! Không có<br /> xe qua cho kịp gi làm; mãi - Cô: nhìn cô thì con chẳng biết<br /> sau mới có 1 cô chở cháu bé chăm chú, tiến làm sao cả.<br /> dừng lại và mang xe vào lề đến một cách - ...<br /> giúp em. nhanh chóng.<br /> 2 Cái cặp của em bị thủng, Em, cô bé - Em: Vừa đi - Ôi, em tốt quá, chị<br /> cây bút rơi ra mà em không vừa hát. cảm ơn nhiều nha.<br /> biết; một em nhỏ l ợm - Cậu bé: đang - May quá! Cây bút này<br /> đ ợc; các bé khác bảo giấu đi học về cùng mẹ chị tặng sinh nhật<br /> đi nh ng cô bé nhặt đ ợc đám bạn. chị đấy. Cảm ơn em!<br /> không chịu và kêu lên rồi - ...<br /> đ a cho em.<br /> 3 Vội ra về, v ớng phải ghế Em, các - Em: nhăn - Mình cảm ơn cậu!<br /> nên em bị té. Các bạn bên bạn trong mặt vì đau - Cậu đúng là người<br /> cạnh đứng nhìn với ánh mắt lớp đớn. bạn đích thực của mình!<br /> giễu cợt. Một bạn cuối lớp - Bạn ngồi - ...<br /> chạy lên đỡ bạn đứng dậy. cuối lớp: vẻ<br /> mặt lo lắng.<br /> Hành vi đáp lời cảm ơn<br /> 1 Một bác đi đ ng bị quệt xe Bác đi - Bác đi đ ng: - ạ, giúp được bác con<br /> đang cố sức kêu cứu nh ng đ ng, đau đớn. vui lắm. Bác có đau lắm<br /> không ai giúp. Em và mẹ ng i đi - Ng i đi không?<br /> nhanh chóng dừng xe rồi đ ng, đ ng: vội vã, - ạ, bác đừng nghĩ<br /> gọi xe cấp cứu đ a bác ấy em, mẹ th ơ. nhiều. Ai cũng có lúc<br /> vào viện. Bác ấy: Bác cảm - Em và mẹ: gặp điều không may mà<br /> ơn cháu! Không có cháu quan tâm, lo bác.<br /> chắc bác nguy mất.<br /> lắng. -…<br /> Một bạn lớp d ới bị các bạn Bạn nhỏ - Bạn nhỏ: sợ - Em không sao là tốt<br /> lớp trên chặn đánh ở cổng vì cùng hãi, mếu máo. rồi!<br /> không chịu xin tiền bố mẹ tr ng, - Các bạn lớp - Nhiều bạn muốn can<br /> để đ a cho chúng theo yêu các bạn lớn: mắt quắc nhưng đám này hung<br /> 2 cầu. Các bạn đều sợ, riêng lớp lớn, lên, thái độ quá, em đừng buồn.<br /> bạn đứng ra can và nhận là em. hung hăng. - ...<br /> em họ. Bạn nhỏ: Em cảm ơn - Em: nghiêm<br /> anh! nghị, điềm tĩnh.<br /> <br /> <br /> 34<br />  HỒ VĂN HẢI<br /> <br /> <br /> 3 Cô giáo thông báo em đạt Các bạn - Các bạn cùng - Cảm ơn cậu!<br /> giải tiếng Anh cấp Thành cùng lớp, lớp: bỉu môi, - Cậu đúng là người<br /> phố. Nhiều bạn bĩu môi chế bạn ngồi xùy miệng. bạn đích thực như bố<br /> nhạo. Một bạn ngồi cuối lớp dãy sau - Em: buồn. mình thường nói.<br /> đi lên: Chúc mừng bạn nha! cùng, em - Bạn dãy sau: -…<br /> Ước gì mình cũng được như mặt điềm tĩnh,<br /> bạn! đi lên rất tự tin.<br /> <br /> 2.3. Khi xây dựng ph ơng tiện rèn một loại ngôn ngữ quan trọng không kém<br /> hành vi cảm ơn và đáp l i cảm ơn cho học l i nói. Thái độ, cử chỉ của ng i nói phải<br /> sinh tiểu học, cần l u ý các mặt sau: t ơng thích với đối t ợng giao tiếp theo<br /> Thứ nhất, tình huống giao tiếp và nhân h ớng tích cực. Trong những hành vi khác<br /> vật giao tiếp. Khi thực hiện hành vi cảm (nh hành vi xin lỗi), có thể ng i nói sẽ<br /> ơn, học sinh là ng i nhận sự giúp đỡ, khi phải đối mặt với thái độ tiêu cực, thì các<br /> thực hiện hành vi đáp l i cảm ơn, học sinh yếu tố phi l i còn phải đ ợc rèn luyện công<br /> là ng i thực hiện hành động giúp đỡ phu và tỉ mỉ hơn.<br /> ng i khác. Tình huống giao tiếp phải là Thứ ba, l i nói. L i nói là ph ơng tiện<br /> tình huống có vấn đề. Nếu là ng i đáp lại chính của giao tiếp. Ng i giáo viên phải<br /> l i cảm ơn, học sinh bị đặt vào một sự lựa giúp học sinh xác định những câu nói có<br /> chọn đầy khó khăn. Ví dụ, trong tình tính công thức để từ đó tạo ra vô số các câu<br /> huống có ng i cần giúp đỡ, học sinh đ ợc nói phù hợp với từng đối t ợng và hoàn<br /> đặt vào trong sự lựa chọn: giúp hay không cảnh giao tiếp cụ thể. Học sinh phải đ ợc<br /> giúp vì bản thân ng i giúp nếu thực hiện đặt vào các tình huống và tự mình xác định<br /> sẽ đối mặt với những khó khăn thậm chí là các tham tố cơ bản của giao tiếp: 1, vai<br /> nguy hiểm đối với bản thân (giúp ng i bị giao tiếp (khác vai, ngang vai; ng i nói<br /> tai nạn: muộn gi vào lớp, bị ng i nhà l i cảm ơn hay đáp l i cảm ơn; với ng i<br /> nạn nhân hiểu nhầm; giúp bạn: bị các bạn lớn tuổi hơn, nhỏ tuổi hơn hay ngang tuổi;<br /> khác cô lập, đuổi đánh…). Giáo viên phải nói với ng i quen hay ng i lạ; nói theo<br /> phân tích từng tình huống một cách kĩ nghi thức hay không theo nghi thức…); 2,<br /> l ỡng để học sinh nhận ra giá trị của việc mục đích giao tiếp; 3, nội dung giao tiếp; 4,<br /> mình làm; những khó khăn phải đối mặt không gian, th i gian giao tiếp… Ngoài ra<br /> khi làm… để từ đó việc sản sinh l i nói còn phải giúp học sinh sử dụng các yếu tố<br /> mới có định h ớng, ý nghĩa mới sâu sắc và biểu cảm ở đầu hoặc cuối câu để l i nói thể<br /> tế nhị. Quá trình giao tiếp này cũng sẽ tác hiện đ ợc tình cảm của ng i nói đối với<br /> động mạnh mẽ đến quá trình hình thành vấn đề nói ra hay đối với ng i nghe…<br /> nhân cách cho học sinh. 3. Kết luận<br /> Thứ hai, các yếu tố phi l i. Cần phải Việc rèn luyện các hành vi ngôn ngữ<br /> l u ý rèn luyện cho học sinh cách thể hiện khác cũng có thể đ ợc thiết kế theo cách<br /> đúng điệu bộ, cử chỉ phù hợp với vai giao thức t ơng tự. Với hệ thống các ph ơng<br /> tiếp và từng tr ng hợp cụ thể. Giúp các tiện ngôn ngữ và những cách thức đã đ ợc<br /> em ý thức đ ợc các yếu tố phi l i cũng là đề xuất, chúng ta có thể sáng tạo ra vô số<br /> <br /> <br /> 35<br /> XÂY DỰNG PHƯƠNG TI N RÈN LUY N HÀNH VI NGÔN NGỮ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC<br /> <br /> <br /> các tình huống giao tiếp sống động mà cấu tạo của văn bản, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> không một ph ơng tiện giả lập nào có thể 2. Nguyễn Đức Dân (1998), Ngữ dụng học, Nxb<br /> thay thế đ ợc. Các ph ơng tiện ngôn ngữ Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh.<br /> và cách thức đã đ ợc đề xuất ở trên, sẽ 3. Hữu Đạt (2000), Văn hóa và ngôn ngữ giao<br /> tiếp của người Việt, Nxb Văn hóa Thông tin,<br /> giúp chúng ta tiến hành luyện các kĩ năng<br /> Hà Nội.<br /> giao tiếp trong nhiều hành vi và tình huống<br /> 4. Nguyễn Thiện Giáp (1999), Ngữ cảnh và giao<br /> khác nhau một cách dễ dàng, tiện lợi và tiếp, Viện Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> gần nh không lệ thuộc vào các ph ơng 5. Cao Xuân Hạo (2003), Tiếng Việt - Văn Việt -<br /> tiện hỗ trợ của công nghệ vừa đắt tiền vừa Người Việt, Nxb Trẻ.<br /> khó sử dụng. Việc lấy ng i học làm chủ 6. Nguyễn Văn Khang (1996), Nghi thức lời nói<br /> thể giao tiếp và ph ơng tiện thực hiện sẽ trong gia đình người Việt, Nxb Văn hóa<br /> tích hợp toàn bộ những yếu tố giao tiếp vào Thông tin, Hà Nội.<br /> làm một phù hợp với nguyên tắc giao tiếp 7. Đỗ Thị Kim Liên (1999), Ngữ nghĩa lời hội<br /> thoại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> ngôn ngữ.<br /> Từ những ph ơng tiện đ ợc xây dựng, Tiếng Anh<br /> kết hợp với việc phân tích tình huống của 1. Allie Patricia Wall (1995), Say It Naturally,<br /> London.<br /> giáo viên, chúng ta có thể đặt giao tiếp<br /> 2. J.R. Sesrle, (1969), SpeechActs, Cambridge<br /> ngôn ngữ, luyện kĩ năng sử dụng hành vi University Press, Cambridge.<br /> ngôn ngữ cho học sinh tiểu học vào nền<br /> 3. J.R. Sesrle (1975), Indirect Speech Acts,<br /> tảng chung của giáo dục: hình thành và Syntax and Sematics (vol.3), NewYork.<br /> hoàn thiện nhân cách cho học sinh. 4. K. Back & M. Hamish (1984), Linguistic<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO Communicational Speech Acts, Library of<br /> Congress Cataloging in Publication Data.<br /> Tiếng Việt<br /> 5. R. Wierzbicka (1991), How Conversaton<br /> 1. Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp diễn ngôn và Works, Basil Blackwell, UK.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 01/01/2017 Biên tập xong: 15/02/2017 Duyệt đăng: 20/02/2017<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 36<br />