Xóa bao cấp vẫn là khâu đột phá để phát triển kinh tế Việt Nam - Nguyễn Thị Hiền

XÓA BAO CẤP VẪN LÀ KHÂU ĐỘT PHÁ ĐỂ PHÁT TRIỂN KINH <br /> TẾ VIỆT NAM<br /> Tác giả: Nguyễn Thị Hiền<br /> <br /> Ngày 31 tháng 5 và 01 tháng 6 vừa qua tại khách sạn Melia Hà Nội đã diễn <br /> ra cuộc hội thảo quốc tế  về  chính sách đối với các nền kinh tế  chuyển  <br /> đổi với sự  tham dự  của các quan chức cao cấp đến từ  11 nền kinh tế <br /> chuyển đổi, trong đó có nguyên thủ tướng Nga Yegor Gaidar, cựu phó Thủ <br /> tướng Ba Lan Grzegorz Kolodko, giáo sư Wing Thye Woo, chuyên gia về <br /> Trung Quốc tại Đại học California Davis. Tôi muốn nhân sự kiện này bàn <br /> về  một số  khía cạnh trong việc chuyển đổi kinh tế  Việt Nam, hy vọng  <br /> góp phần giải đáp cho một vài vấn đề mà HTMH 2004 quan tâm, đặc biệt <br /> là về  những thách thức và cơ  hội Việt Nam đang có trong quá trình hội <br /> nhập vào kinh tế thế giới ?<br /> <br /> Nhiệm vụ quan trọng bậc nhất và cũng khó khăn nhất mà các nền kinh tế <br /> chuyển đổi phải giải quyết để  có thể  nhanh chóng trở  thành nền kinh tế <br /> thị trường là xoá bao cấp. Tôi cho xoá bao cấp là bài thuốc thử thành công  <br /> của các nền kinh tế chuyển đổi. Có thể thông qua vấn đề xoá bao cấp mà  <br /> lý giải rất nhiều quá trình diễn ra trong thời kỳ chuyển đổi. Và chần chừ <br /> hoặc va vấp trong việc giải quyết vấn đề  này là lý do quan trọng nhất  <br /> của sự  chậm trễ  trong công cuộc cải cách, mở  cửa của nhiều quốc gia  <br /> thuộc các nền kinh tế chuyển đổi.<br /> <br /> Bởi vì toàn bộ thể chế kinh tế được xây dựng trên cơ sở bao cấp cho nên <br /> xoá bao cấp sẽ tạo ra đột phá cho tăng trưởng. Bên cạnh đó, xoá bao cấp  <br /> một cách thiếu bài bản cũng có thể  tạo ra khoảng trống cho các tiêu cực <br /> nẩy sinh. Điều này lý giải tại sao hầu hết các nước chuyển đổi trong khi <br /> đạt nhiều thành tích phát triển kinh tế thì giáo dục, y tế và nhiều dịch vụ <br /> công cộng khác lại bị  xuống cấp nghiêm trọng. Việt Nam rất thành công <br /> trong xoá bao cấp về giá sản phẩm nông nghiệp (đi đầu trong số các nước <br /> Xã hội chủ nghĩa cũ về áp dụng cơ chế giá thị trường trong mua, bán sản <br /> phẩm của nông dân), nhưng lại rất chật vật trong xóa bao cấp về vốn cho  <br /> các xí nghiệp quốc doanh và cải tổ khu vực này.<br /> <br /> Tình trạng thiếu khung pháp lý cộng với cơ chế bao cấp đã làm cho tham <br /> nhũng trở nên nặng nề  ở các nền kinh tế chuyển đổi. Có thể  nói, cơ  chế <br /> bao cấp (mà nguồn gốc của nó là sự giáo điều, nóng vội và duy ý chí trong <br /> vận dụng tư  tưởng xã hội Xã hội chủ  nghĩa mong đạt đến một "sự  phát <br /> triển toàn diện của mọi thành viên trong xã hội" mà không tính đến điều <br /> kiện xã hội còn quá thiếu thốn về  vật chất) là rào cản lớn nhất của quá <br /> trình chuyển đổi. Trong nền kinh tế  bao cấp thiếu một động lực quan  <br /> trọng cho sự tăng trưởng, đó là lợi ích cá nhân. Tâm lý dựa dẫm, ỷ lại tồn  <br /> tại trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Mặc dù tình trạng tham ô <br /> không lớn, nhưng thói quen trông chờ vào Nhà nước, lười suy nghĩ, thiếu  <br /> sáng kiến đã làm cho kinh tế trì trệ kéo dài và tác động tiêu cực đến tư duy <br /> của con người. Một khi tư duy đã bị tha hoá thì rất khó chấp nhận sự thay <br /> đổi. Sự chuyển đổi của xã hội vì thế  mà bị  khủng hoảng, có khi đem lại  <br /> tổn thất to lớn như ta đã chứng kiến.<br /> <br /> Công   cuộc  đổi  mới   còn  chịu  lực   cản  từ   phía   những  người   vốn   được <br /> hưởng lợi từ  cơ  chế  bao cấp (một bộ  phận trong số  họ  có vai trò quan <br /> trọng trong việc hoạch định chính sách). Lấy cớ  bảo vệ  thành quả  của  <br /> Chủ  nghĩa xã hội, những người này ra sức cản trở  công cuộc "đổi mới", <br /> chuyển từ cơ chế tập trung, bao cấp sang cơ chế thị trường, trong khi vẫn  <br /> lợi dụng tình trạng "tranh tối tranh sáng" và thiếu khung pháp lý để vơ vét  <br /> của công không thương tiếc.<br /> <br /> Chọn khâu đột phá là xoá bao cấp về  giá (Nghị  quyết của Hội nghị  4 <br /> Trung  ương Khoá VI, 1981), Việt Nam đã mở  đầu thành công trong công <br /> cuộc chuyển đổi. Tuy nhiên, tự do hoá giá cả đã không thu được kết quả <br /> như  nhau trong các lĩnh vực của nền kinh tế. Khu vực được hưởng lợi  <br /> nhiều nhất từ  tự  do hoá giá cả  là nông nghiệp (cũng bởi vì nông thôn <br /> được bao cấp ít nhất). áp dụng giá thị  trường trong mua bán nông sản <br /> cùng với cơ chế "khoán 10" áp dụng từ năm 1988 đã thay đổi bộ mặt nông  <br /> thôn Việt Nam, đưa nông dân trở  lại vị  trí người chủ  ruộng đất mà họ <br /> đang cày cấy (Nghị quyết 10 của Bộ chính trị  Đảng Cộng sản Việt Nam  <br /> 4/1988 với nội dung chủ yếu là trao lại tư liệu sản xuất cho hộ nông dân,  <br /> cũng tức là trao quyền tự  chủ  cho họ). Như  vậy, không phải cách mạng <br /> kỹ thuật mà chính là thay đổi cơ chế  (xoá bao cấp, bao biện) đã dẫn đến <br /> cuộc bứt phá ngoạn mục trong nông nghiệp khiến Việt Nam từ chỗ nhập <br /> khẩu trên dưới một triệu tấn gạo/ một năm trở thành nước xuất khẩu gạo <br /> đứng thứ nhì thế giới.<br /> <br /> Sự  thay đổi cơ  chế  đã giải phóng sức sáng tạo của nông dân, họ  không <br /> dừng lại ở tăng sản lượng mà còn thay đổi cách làm ăn, tăng vụ, thay đổi  <br /> cơ  cấu kinh tế. Do tiềm năng nhỏ  bé của nền tiểu nông nên sự  chuyển <br /> đổi cơ  cấu trong nông nghiệp diễn ra chậm chạp trong những năm đầu <br /> “đổi mới” (1990 ­ 2000), nhưng, như "mưa dầm thấm lâu", quá trình này <br /> đã dẫn đến sự  đột phá trong kinh tế mấy năm gần đây. Nếu như chuyển  <br /> đổi cơ  cấu cây trồng, vật nuôi trong những năm trước chủ  yếu là hành <br /> động tự phát của từng hộ nông dân, từng chủ trang trại thì từ 2002 ­ 2003 <br /> quá trình này đã được sự đỡ đầu, bảo trợ của chính quyền.<br /> <br /> Nông dân Hải Dương đã thành công trong việc chuyển từ  trồng lúa sang  <br /> trồng cây ăn quả  (táo, dưa hấu, cam Canh đường), nay chính quyền tỉnh <br /> đang vận động nông dân tham gia dự  án trồng hoa hồng xuất khẩu với  <br /> cam kết: "nếu trồng hoa hồng hiệu quả  thua lúa tỉnh đền nông dân". Uỷ <br /> ban Nhân dân xã Đoàn Thượng, Huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương hợp tác <br /> với Công ty Nhân Văn đầu tư cho nông dân có ruộng tham gia dự án trồng <br /> hoa hồng với mức 480.000 đ/sào, hỗ  trợ  50% tiền mua giống và đào tạo <br /> những nông dân chủ chốt của dự án thành các kỹ thuật viên, hưởng lương <br /> kỹ  thuật 320.000 đ/người/tháng trong vòng 4 năm. Sản phẩm của những <br /> diện tích tham gia dự  án được Công ty Nhân Văn bao tiêu (mua hết sản <br /> phẩm). Có một bước tiến vượt bậc về thu nhập trên một ha tại vùng đất <br /> "thuần lúa" xưa kia: từ chỗ chỉ thu được do trồng lúa mỗi năm từ 5 đến 10 <br /> triệu đồng/ ha, nay thu nhập đã tăng lên tới 200 ­ 270 triệu đồng/ ha nếu <br /> trồng dưa hấu và 500 triệu đồng/ ha nếu trồng hoa hồng xuất khẩu. Lần  <br /> đầu tiên nông dân ở  đây đã trồng được hoa hồng xanh, hoa hồng đen. Có <br /> cán bộ  thường đi nước ngoài công tác đã nhận xét: thị  trường hoa của <br /> Việt Nam mấy năm gần đây đã phong phú hơn ở Mỹ và nhiều nước châu <br /> Âu. <br /> <br /> Sự chuyển đổi cơ  cấu trong nông nghiệp đã lan nhanh đến cả  những địa <br /> phương vốn là những vùng có điều kiện tự nhiên và hạ tầng khó khăn như <br /> các tỉnh miền Trung, miền núi. Trong dịp kỷ  niệm 50 năm chiến thắng <br /> lịch sử Điện Biên Phủ, tháng 5/2004 vừa qua, du khách đã rất ngạc nhiên <br /> khi được thưởng thức cá nuôi trên vùng núi cao trước đây đến rau ăn cũng <br /> hiếm. Các "hồ  treo" trên núi tại Điện Biên không những cung cấp cá cho <br /> các nhà hàng, khách sạn trong dịp lễ hội mà còn là những điểm tham quan <br /> thú vị  của du khách. Xã nghèo ven biển Quỳnh Lương, Nghệ  An trước  <br /> kia, nay đã giàu lên nhờ  trồng rau, màu. Thu hoạch từ  rau, màu đạt trên  <br /> 100 triệu đồng/ ha, gấp 20 lần trồng lúa; cả  xã có 17 xe chuyên dùng để <br /> chở  rau đi bán tỉnh xa. Nghề  nuôi tôm trên cát đã góp phần xoá nghèo và <br /> vươn lên giàu có cho nhiều vùng đất chua mặn quanh năm nghèo đói trước  <br /> đây.<br /> <br /> Quá trình chuyển đổi cơ  cấu kinh tế  trong nông nghiệp mất dần tính tự <br /> phát đã kéo theo những biến chuyển về  chất của nền nông nghiệp Việt <br /> Nam. Chỉ trong vòng hơn một năm qua đã có nhiều thương hiệu sản phẩm <br /> nông nghiệp đưa ra thị  trường quốc tế  như: nước mắm Phú Quốc, bưởi <br /> Năm Roi, cà phê Trung Nguyên. Sản phẩm lưu thông trong nước cũng <br /> đang nhanh chóng đi theo xu hướng có thương hiệu đảm bảo cho chất  <br /> lượng ổn định để duy trì thị trường. Tính "dã man" của kinh tế thị trường  <br /> Việt Nam đang nhanh chóng nhường chỗ  cho một nền thương mại văn <br /> minh.<br /> <br /> Mặc dù những thành tựu đạt được trong phát triển nông nghiệp, lĩnh vực <br /> này vẫn đang phải đối đầu với những thách thức lớn. Một trong số những <br /> thách thức đó là trình độ văn hoá, kỹ thuật của người lao động. Nông dân <br /> rất nhanh nhạy tham gia kinh tế thị trường, nhưng do trình độ  văn hoá và <br /> kỹ  thuật thấp nên kết quả  thu được vẫn còn hạn chế, thể  hiện điều mà  <br /> nhiều chuyên gia nhận định rằng chất lượng tăng trưởng của kinh tế còn <br /> thấp. Có thể  minh hoạ  điều này qua thí dụ  về  tỉnh Nghệ  An nêu trên: <br /> trong số  71.526 hộ  sản xuất giỏi của tỉnh này, chỉ  có 14% qua các lớp  <br /> trung cấp, sơ cấp kỹ thuật hoặc quản lý.<br /> <br /> Khu vực được hưởng lợi thứ hai nhờ xoá bao cấp là công thương nghiệp  <br /> ngoài quốc doanh, nay gọi là khu vực dân doanh. Do nhận thức cũ, coi <br /> doanh nghiệp dân doanh là thành phần "phi xã hội chủ nghĩa" nên quá trình <br /> chuyển từ cấm đoán sang không cấm rồi khuyến khích doanh nghiệp dân <br /> doanh diễn ra chậm hơn so với nông nghiệp. Mãi đến năm 2000, cùng với  <br /> thi hành Luật Doanh nghiệp, khu vực dân doanh mới có được khung pháp <br /> lý thuận lợi để  phát triển. Nhiều người đánh giá Luật Doanh nghiệp đã <br /> tạo ra bước đột phá tương tự như "khoán 10" trong nông nghiệp. Chỉ sau 3 <br /> năm thi hành Luật Doanh nghiệp, đã có gần 73000 doanh nghiệp đăng ký <br /> mới với số  vốn xấp xỉ  9,5 tỷ  USD (tương tự khối lượng FDI đạt được <br /> cùng thời gian), tạo việc làm cho gần một nửa số lao động tăng thêm hàng <br /> năm.   Nếu   Luật   Doanh   nghiệp   được   thi   hành   nghiêm   túc   hơn,   doanh  <br /> nghiệp dân doanh được dễ dàng hơn trong vay vốn ngân hàng và thuê mặt <br /> bằng sản xuất thì hiệu quả mà khu vực này đem lại còn lớn hơn.<br /> Mặc dù vẫn duy trì bao cấp trong các lĩnh vực công cộng và phúc lợi xã <br /> hội như y tế, giáo dục, văn hoá, giao thông công cộng, vệ sinh môi trường  <br /> v.v... nhưng việc thực hiện "xã hội hoá" cũng đã giảm nhiều tình trạng  <br /> xuống cấp của khu vực này. Đặc biệt, chính sách đoàn kết nêu ra tại Đại <br /> Hội lần thứ 9 Đảng cộng sản việt Nam (4/2003) "phát huy sức mạnh đại <br /> đoàn kết toàn dân"... "lấy mục tiêu giữ  vững độc lập, thống nhất, vì dân <br /> giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh làm điểm tương  <br /> đồng..." đã làm yên lòng giới kinh doanh tư  nhân và động viên được các <br /> nguồn nội lực. Trong các năm 2001 ­ 2003 đầu tư của khu vực tư nhân đã  <br /> bù lại được sự giảm sút của đầu tư trực tiếp nước ngoài.<br /> <br /> Khu vực được bao cấp lớn nhất trong kinh tế Việt Nam cho đến nay vẫn <br /> là khối các doanh nghiệp nhà nước. Với lý thuyết "ưu tiên phát triển công <br /> nghiệp" (có thời kỳ  còn đề  ra khẩu hiệu "ưu tiên phát triển công nghiệp  <br /> nặng"), Việt Nam  đã dành sự  bao cấp to lớn cho công nghiệp. Các xí <br /> nghiệp quốc doanh sở hữu gần như toàn bộ cơ sở  vật chất, kỹ thuật của  <br /> nền kinh tế, hầu hết cán bộ  kỹ  thuật và công nhân lành nghề. Mặc dù <br /> trình độ quản lý yếu kém, tiền lương thấp, nhưng do được bảo hiểm của <br /> Nhà nước nên khu vực này vẫn có sức hút mạnh hơn so với khu vực tư <br /> nhân mới bắt đầu phát triển từ sau khi có Luật Doanh nghiệp (có hiệu lực <br /> từ  năm 2000). Điều đó giải thích tại sao việc cổ  phần hoá khu vực này <br /> diễn ra chậm chạp ( bên cạnh sự  chống đối của những người muốn dựa  <br /> vào cơ chế bao cấp cũ ). <br /> <br /> Sức mạnh vật chất của kinh tế nhà nước cộng với lợi ích mà nó đem lại  <br /> cho một bộ  phận đông đảo dân cư  khiến cho không thể  nóng vội cải tổ <br /> khu vực này. Ngay cả  những kinh tế  gia ít chuyên sâu về  kinh tế  Việt  <br /> Nam (như  Joseph Stigliz, người được giải Nobel kinh tế) cũng khuyên <br /> Chính phủ  Việt Nam không nên cổ  phần hoá khu vực doanh nghiệp nhà <br /> nước với bất cứ giá nào, mà nên phát triển khu vực tư nhân bên cạnh khu  <br /> vực nhà nước đồng thời với cải tổ  xí nghiệp quốc doanh. Còn những <br /> người am hiểu Việt Nam như  ông Jhozev Hà, nguyên chủ  tịch tập đoàn <br /> Daewoo, Hàn Quốc, thì khuyên Việt Nam không nên vội vã tư  nhân hoá <br /> ngành công nghiệp nặng đã được xây dựng từ  thời bao cấp, vì đó là sức <br /> mạnh kinh tế  của đất nước. Tuy nhiên, chuyển hướng đầu tư  cho công <br /> nghiệp nặng theo hướng phát triển ngành công nghiệp phụ  trợ  như  kiến <br /> nghị  của giáo sư  Trần Văn Thọ  tại HTMH 2002 là giải pháp cấp bách. <br /> Nhân đề cập đến vấn đề  phát triển công nghiệp phụ trợ, từ năm 2003 đã  <br /> có những tín hiệu đáng mừng: các ngành sản xuất ô tô, xe máy, ti vi, máy <br /> vi tính đang chuyển hướng đầu tư  sản xuất phụ  tùng, linh kiện thay thế <br /> để giảm bị động trong sản xuất và hưởng các ưu đãi của Nhà nước.<br /> <br /> Nhiều nền kinh tế chuyển đổi tìm thấy cơ hội xoá cơ  chế  bao cấp thông <br /> qua việc hội nhập vào kinh tế  thế  giới. Những thành tích Việt Nam đạt  <br /> được trong xuất khẩu từ sau khi Hiệp định thương mại ký với Hoa Kỳ có <br /> hiệu lực đã củng cố  quyết tâm gia nhập Tổ  chức Thương mại Thế  giới  <br /> (WTO). Ngoài việc khẩn trương sửa đổi luật pháp cho phù hợp các cam <br /> kết của WTO, điều hành nền kinh tế  cũng đang chuyển theo hướng xoá <br /> dần bao cấp, tạo môi trường bình đẳng cho mọi thành phần kinh tế. Ví dụ <br /> sinh động nhất mới đây là chủ  trương giảm thuế  nhập khẩu thép thành <br /> phẩm từ 20% ­ 40% xuống mức 0% trong cơn sốt giá thép thế giới từ đầu  <br /> năm 2004 bất chấp phản  ứng mạnh mẽ  của các doanh nghiệp sản xuất  <br /> thép trong nước. Thời hạn thực hiện cam kết AFTA giảm thuế hải quan  <br /> xuống mức 0% ­ 5% đang đến gần đã khiến doanh nghiệp quan tâm đến <br /> đầu tư  chiều sâu, áp dụng công nghệ  mới và tiếp thị  để  nâng cao sức  <br /> cạnh tranh. Trong cuộc chạy đua này, nhiều doanh nghiệp tư nhân đã tỏ ra <br /> năng động và có được thành công đáng mừng. Tai Hội chợ  quốc tế  Côn  <br /> Minh, Trung Quốc tháng 6 vừa qua, phần lớn trong số  các doanh nghiệp  <br /> ký được hợp đồng xuất khẩu là doanh nghiệp tư nhân.<br /> <br /> Hy vọng mấy điều tôi trình bày cho phép kết luận rằng những gì mà Việt <br /> Nam đã làm được trong hơn một chục năm qua là đáng kể. Tuy nhiên, rõ  <br /> ràng là đất nước có thể  tiến nhanh hơn và  ấn tượng hơn nếu không có <br /> những thiếu sót quan trọng trong một số lĩnh vực<br />