5 loài giun tròn (Nematoda) ký sinh ở cá nước ngọt ở vùng đồng bằng Sông Hồng, Việt Nam

27(4): 28-35 T¹p chÝ Sinh häc 12-2005<br /> <br /> <br /> <br /> 5 loµi Giun trßn (nematoda) ký sinh ë c¸ n−íc ngät<br /> ë vïng ®ång b»ng s«ng Hång, viÖt nam<br /> <br /> NguyÔn V¨n Hµ, NguyÔn V¨n §øc, TrÇn ThÞ BÝnh<br /> <br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> Giun trßn (Nematoda) lµ nhãm ký sinh quan toµn diÖn cña Skrjabin vµ ®−îc ®Þnh h×nh, b¶o<br /> träng ë c¸ n−íc ngät vµ ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ quan qu¶n trong phãcm«n 4%. Th−íc ®o kÝch th−íc<br /> t©m nghiªn cøu ë ViÖt Nam. Hµ Ký (1971) ®< cña c¸c c¬ quan trong phÇn m« t¶ vµ h×nh vÏ<br /> m« t¶ 12 loµi giun trßn ký sinh ë 16 loµi c¸ n−íc ®−îc thÓ hiÖn b»ng milimet (mm).<br /> ngät ë miÒn B¾c ViÖt Nam, trong ®ã cã 3 loµi MÉu vËt ®−îc l−u gi÷ t¹i phßng Ký sinh<br /> míi cho khoa häc [4]. Moravec F. vµ Sey O. trïng häc, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh<br /> (1988) ®< m« t¶ 24 loµi giun trßn ký sinh ë 22 vËt.<br /> loµi c¸ n−íc ngät, trong ®ã cã 1 gièng míi:<br /> Hakynema vµ 6 loµi míi cho khoa häc [9-11]. II. KÕt qu¶ nghiªn cøu<br /> Lª V¨n Hßa vµ Ph¹m Ngäc Khuª (1967), Lª<br /> V¨n Hßa vµ Bïi ThÞ Liªn H−¬ng (1969) ®< m« KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy cã 95 c¸ thÓ c¸<br /> t¶ 1 gièng vµ 2 loµi giun trßn míi cho khoa häc bÞ nhiÔm giun trßn, víi tû lÖ nhiÔm 15,8% vµ<br /> ë c¸ Nam Bé [5, 6]. c−êng ®é nhiÔm 1-30 (5,6) giun/c¸. Tû lÖ nhiÔm<br /> N¨m 2002, trong khi nghiªn cøu khu hÖ ký giun trßn cao nhÊt ë c¸ r« ®ång (95,8%). Cã<br /> sinh trïng ë c¸ n−íc ngät t¹i mét sè ®Þa ®iÓm ë 8/10 loµi c¸ bÞ nhiÔm giun trßn. D−íi ®©y lµ m«<br /> vïng ®ång b»ng s«ng Hång, chóng t«i ®< ph¸t t¶ cña 2 loµi giun trßn lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t<br /> hiÖn thªm 2 loµi giun trßn bæ sung cho khu hÖ hiÖn ë c¸ n−íc ngät ë ViÖt Nam vµ m« t¶ bæ<br /> giun trßn (Nematoda) ë c¸ n−íc ngät ë ViÖt sung 3 loµi kh¸c.<br /> Nam: Capillaria sp. vµ Camallanus (Zenla-<br /> nema) anabantis Pearse, 1933, ®ång thêi m« t¶ Hä Capillariidae Railliet, 1915<br /> bæ sung 3 loµi giun trßn Neocamallanus 1. Capillaria sp.<br /> ophiocephali (Pearse, 1933), Spinitectus clariasi<br /> Ha Ky, 1971 vµ Spinitectus ophicephali Ha Ky, VËt chñ: c¸ mÌ tr¾ng (Hypophthalmichthys<br /> 1971. molitrix).<br /> N¬i ký sinh: ruét.<br /> I. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu N¬i ph¸t hiÖn: Hµ Néi.<br /> Nghiªn cøu 600 c¸ thÓ cña 10 loµi c¸ n−íc Tû lÖ nhiÔm: 12,5%.<br /> ngät thuéc 6 hä t¹i 7 ®Þa ®iÓm thuéc 3 tØnh vµ C−êng ®é nhiÔm: 1-30 (8,0) giun/c¸.<br /> thµnh phè Hµ Néi, Hµ Nam vµ Ninh B×nh; ®ã lµ<br /> M« t¶: giun h×nh sîi chØ, mµu tr¾ng ®ôc.<br /> c¸ diÕc (Carassius auratus), c¸ chÐp (Cyprinus<br /> §Çu nhá, cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n, kh«ng cã c¸c<br /> carpio), c¸ chµy (Squaliobarbus curriculus), c¸<br /> phÇn phô. Thùc qu¶n cã nh÷ng tÕ bµo h×nh ch÷<br /> thiÓu (Erythroculter recurvirostris), c¸ mÌ tr¾ng nhËt chøa nh©n lín. Con ®ùc cã 1 gai giao phèi<br /> (Hypophthalmichthys molitrix), c¸ nheo m¶nh vµ dµi. Bao gai giao phèi th−êng thß ra<br /> (Parasilurus asotus), c¸ trª (Clarias fuscus), c¸ ngoµi c¬ thÓ, bÒ mÆt cã c¸c v©n l−în sãng. Lç<br /> chuèi (Ophiocephalus maculatus), c¸ r« ®ång huyÖt gÇn mót cuèi cña c¬ thÓ. Mót ®u«i cã 2<br /> (Anabas testudineus) vµ c¸ ch¹ch bïn mÊu låi, kh«ng cã c¸nh ®u«i. Lç sinh dôc c¸i<br /> (Misgurnus anguillicaudatus). MÉu vËt giun më ra ë phÝa sau gèc thùc qu¶n mét Ýt, vïng lç<br /> trßn ®−îc thu thËp theo ph−¬ng ph¸p mæ kh¸m sinh dôc kh«ng cã mÊu låi (h×nh 1).<br /> 28<br />  Con ®ùc: c¬ thÓ dµi 4,10-4,90 mm, réng th−êng cã n¾p ë hai cùc, cã kÝch th−íc 0,052-<br /> nhÊt 0,038-0,043 mm. Thùc qu¶n dµi 2,550- 0,064 × 0,032-0,040 mm.<br /> 2,925 mm, réng nhÊt 0,033-0,040 mm. Cã 17-<br /> MÉu vËt nghiªn cøu: 11 mÉu vËt (7♂, 4♀)<br /> 21 tÕ bµo h×nh ch÷ nhËt chøa 1 nh©n lín. Gai<br /> giao phèi dµi 0,328-0,513 mm, phÇn gèc h¬i NhËn xÐt: gièng Capillaria cã 12 loµi ký<br /> l−în sãng. Gèc gai réng 0,012-0,016 mm. Bao sinh ë c¸. C¸c mÉu vËt thu ®−îc ë c¸ mÌ tr¾ng ë<br /> gai dµi 0,560-0,720 mm; ë c¸c c¸ thÓ cã bao gai ViÖt Nam cã c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i t−¬ng ®ång<br /> thß ra ngoµi c¬ thÓ, chiÒu dµi cña bao gai ®¹t tíi víi loµi C. fujianensis ®−îc Wang (1982) ph¸t<br /> 1,0 mm. hiÖn ký sinh ë c¸ mÌ tr¾ng ë Trung Quèc. Tuy<br /> nhiªn, loµi C. fujianensis Wang, 1982 cã sè<br /> Con c¸i: c¬ thÓ dµi 6,10-9,50 mm, réng nhÊt<br /> l−îng tÕ bµo thùc qu¶n ë con ®ùc lµ 30, ë con<br /> 0,060-0,070 mm. Thùc qu¶n dµi 3,225-4,500<br /> c¸i lµ 30-32; cßn c¸c mÉu vËt ë ViÖt Nam cã sè<br /> mm, réng nhÊt 0,043-0,045 mm. Cã 34-35 tÕ<br /> l−îng tÕ bµo thùc qu¶n ë con ®ùc lµ 17-21, ë<br /> bµo h×nh ch÷ nhËt chøa 1 nh©n lín. Lç sinh dôc<br /> con c¸i lµ 34-35. MÆt kh¸c, do kh«ng cã b¶n m«<br /> c¸i ph¼ng, c¸ch mót sau c¬ thÓ 4,20-5,15 mm.<br /> t¶ ®Çy ®ñ cña loµi C. recondita Freitas et Lent,<br /> ¢m ®¹o ng¾n, kháe, h−íng vÒ phÝa sau. Tö cung<br /> 1942 nªn t¹m thêi chóng t«i cho r»ng ®©y lµ 1<br /> chøa kho¶ng 18-35 trøng. Trøng lín, h×nh «van,<br /> loµi kh¸c cña gièng Capillaria.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C D<br /> <br /> A<br /> B<br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 1. Capillaria sp.<br /> A. vïng lç sinh dôc c¸i; B. tÕ bµo thùc qu¶n;<br /> C. ®u«i cña con ®ùc; D. gai giao phèi.<br /> 29<br />  Hä Camallanidae Railliet et Henry, 1915 Tû lÖ nhiÔm: 95,8%.<br /> 2. Camallanus (Zenlanema) anabantis C−êng ®é nhiÔm: 1-21 (7,1) giun/c¸.<br /> Pearse, 1933 M« t¶: c¬ thÓ cã xoang miÖng réng; biÓu b×<br /> VËt chñ: c¸ r« ®ång. cã v©n ngang. MiÖng më d¹ng ®−êng xÎ; van<br /> miÖng h×nh h¹t ®Ëu; xoang miÖng cã 9-10 gai dÎ<br /> N¬i ký sinh: ruét. qu¹t h×nh r¨ng c−a, mçi gai cã 4 r¨ng. Hai tÊm<br /> N¬i ph¸t hiÖn: Hµ Néi, Hµ Nam (Kim bªn d¹ng ®inh ba ng¾n, kh«ng v−ît qu¸ mÐp sau<br /> B¶ng), Ninh B×nh (Kim S¬n). cña xoang miÖng (h×nh 2).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> A B<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C<br /> D<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §<br /> E<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 2. Camallanus (Zenlanema) anabantis Pearse, 1933<br /> <br /> A, B. phÇn ®Çu cña con ®ùc (nh×n th¼ng vµ nh×n bªn); C. phÇn ®Çu cña con c¸i;<br /> D. ®u«i cña con c¸i; §. ®u«i cña con ®ùc; E. mót ®u«i cña con c¸i.<br /> 30<br />  Con ®ùc: c¬ thÓ dµi 6,70-8,50 mm, réng 3. Neocamallanus ophiocephali (Pearse,<br /> nhÊt 0,140-0,208 mm. KÝch th−íc cña xoang 1933)<br /> miÖng, gåm c¶ vßng bao gèc 0,088-0,100 ×<br /> VËt chñ: c¸ chuèi .<br /> 0,086 mm. Vßng bao gèc 0,016-0,020 × 0,062-<br /> 0,070 mm. KÝch th−íc cña hai tÊm bªn d¹ng N¬i ký sinh: ruét.<br /> ®inh ba (nh×n phÝa bªn) 0,036-0,046 × 0,046- N¬i ph¸t hiÖn: Hµ Néi.<br /> 0,048 mm. Nóm cæ d¹ng c¸i ®inh, n»m c¸ch<br /> Tû lÖ nhiÔm: 24,0%.<br /> mót tr−íc c¬ thÓ 0,148 mm. C¬ thùc qu¶n dµi<br /> 0,300-0,328 mm, réng nhÊt ë vïng gèc 0,088- C−êng ®é nhiÔm: 1-16 (3,1) giun/c¸.<br /> 0,090 mm. TuyÕn thùc qu¶n dµi 0,528-0,640 M« t¶: giun cã kÝch th−íc trung b×nh; biÓu b×<br /> mm. Vßng thÇn kinh vµ lç bµi tiÕt n»m c¸ch mót cã v©n ngang. Xoang miÖng réng, bªn trong chøa<br /> tr−íc cña c¬ thÓ 0,160-0,220 mm vµ 0,280 mm. 21-22 gai dÎ qu¹t. Vßng bao gèc cña xoang<br /> Cã 12 ®«i nhó ®u«i; 6 ®«i tr−íc lç huyÖt vµ 6 miÖng ph¸t triÓn (h×nh 3).<br /> ®«i sau lç huyÖt, trong ®ã 4 ®«i sau cïng n»m<br /> s¸t nhau. Gai giao phèi thon, kháe, c¸i lín 0,80- Con ®ùc: c¬ thÓ dµi 3,35-4,52 mm, réng nhÊt<br /> 0,88 mm, c¸i bÐ 0,086 mm. §u«i dµi 0,110- 0,104-0,116 mm. Xoang miÖng (kÓ c¶ vßng bao<br /> 0,130 mm. gèc) 0,055-0,058 × 0,055 mm. KÝch th−íc van<br /> bªn (nh×n phÝa bªn) 0,016-0,020 × 0,010-0,011<br /> Con c¸i: c¬ thÓ dµi 9,50-20,25 mm, réng<br /> nhÊt 0,208-0,440 mm. KÝch th−íc cña xoang mm. Vßng bao gèc 0,013-0,017 × 0,040 mm. C¬<br /> miÖng, gåm c¶ vßng bao gèc 0,112-0,168 × thùc qu¶n 0,245-0,260 × 0,055-0,060 mm. TuyÕn<br /> 0,168-0,212 mm. Vßng bao gèc 0,030-0,056 × thùc qu¶n 0,425-0,450 × 0,050-0,055 mm. Vßng<br /> 0,100-0,112 mm. Hai tÊm bªn d¹ng ®inh ba dµi thÇn kinh vµ lç bµi tiÕt c¸ch mót tr−íc cña c¬ thÓ<br /> 0,048-0,060 mm. C¬ thùc qu¶n dµi 0,292-0,384 0,135-0,145 mm vµ 0,175-0,210 mm. Cã 6 ®«i<br /> mm. TuyÕn thùc qu¶n dµi 0,584-0,880 mm. nhó tr−íc huyÖt vµ 6 ®«i nhó sau huyÖt. Hai gai<br /> Vßng thÇn kinh vµ lç bµi tiÕt n»m c¸ch mót giao phèi cã kÝch th−íc gÇn b»ng nhau 0,100-<br /> tr−íc cña c¬ thÓ 0,240-280 mm vµ 0,340-0,440 0,110 mm. §u«i dµi 0,075 mm.<br /> mm. Lç sinh dôc c¸i ë kho¶ng gi÷a c¬ thÓ, c¸ch Con c¸i: c¬ thÓ dµi 6,67-7,80 mm, réng nhÊt<br /> mót sau cña c¬ thÓ 5,0-10,2 mm. ¢m ®¹o h−íng 0,176-0,216 mm. Xoang miÖng (kÓ c¶ vßng bao<br /> lªn phÝa trªn, sau ®ã ®i vÒ phÝa d−íi. Tö cung gèc) 0,076 × 0,074-0,076 mm. KÝch th−íc van<br /> chøa ®Çy Êu trïng ë kho¶ng sau tuyÕn thùc qu¶n bªn (nh×n phÝa bªn) 0,014-0,026 × 0,006-0,010<br /> ®Õn 2/3 chiÒu dµi cña c¬ thÓ. KÝch th−íc cña Êu mm. Vßng bao gèc 0,020 × 0,050-0,052 mm. C¬<br /> trïng 0,216-0,260 × 0,010-0,012 mm. §u«i dµi thùc qu¶n dµi 0,296-0,312 mm. TuyÕn thùc qu¶n<br /> 0,150-0,336 mm. Mót sau cã 2 mÊu nhän d¹ng dµi 0,92-1,06 mm. Vßng thÇn kinh vµ lç bµi tiÕt<br /> ngãn ch©n, dµi 0,006-0,008 mm. c¸ch mót tr−íc c¬ thÓ 0,144-0,150 mm vµ 0,170-<br /> MÉu vËt nghiªn cøu: 12 mÉu vËt (5♂, 7♀). 0,180 mm. §u«i dµi 0,328-0,380 mm, mót ®u«i<br /> trßn. Lç sinh dôc c¸i ë phÇn tr−íc c¬ thÓ, c¸ch<br /> NhËn xÐt: loµi Camallanus (Z.) anabantis mót sau 4,0-4,5 mm. ¢m ®¹o h−íng vÒ phÝa sau.<br /> Pearse, 1933 ®−îc Pearse (1933) m« t¶ tõ c¸ r« Tö cung bao gåm nhiÒu trøng vµ Êu trïng n»m<br /> (A. testudineus) ë B¨ng Cèc (Th¸i Lan), sau ®ã cuén xo¾n, phÝa tr−íc ®¹t tíi gi÷a chiÒu dµi cña<br /> ®−îc m« t¶ l¹i ë Th¸i Lan, Ên §é, XriLanka, tuyÕn thùc qu¶n, phÝa sau kh«ng ®¹t tíi lç hËu<br /> Xingapo, Malaixia vµ Lµo. Mét sè t¸c gi¶ ®< m«n. KÝch th−íc cña Êu trïng 0,220 × 0,020 mm.<br /> ph¸t hiÖn loµi nµy ký sinh ë mét sè loµi c¸ kh¸c<br /> thuéc c¸c hä Belontiidae, Channidae, MÉu vËt nghiªn cøu: 5 mÉu vËt (2♂, 3♀).<br /> Cyprinidae, Clariidae. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn, loµi NhËn xÐt: Pearse (1933) m« t¶ loµi N.<br /> nµy ®−îc m« t¶ trªn mÉu vËt cña ViÖt Nam. ophiocephali ë c¸ lãc (O. striatus) ë Th¸i Lan.<br /> §Æc ®iÓm chÝnh cña loµi nµy lµ cã c¸c r¨ng Loµi nµy còng ®−îc ph¸t hiÖn ë Ên §é, Xingapo,<br /> c−a ë trªn c¸c gai dÎ qu¹t cña xoang miÖng, Pakixtan, In®«nªxia, B¨ngla®Ðt vµ Lµo tõ c¸c loµi<br /> theo quan ®iÓm cña Moravec vµ Scholz (1991) c¸ thuéc hä Channidae. ë ViÖt Nam, Moravec F.<br /> lµ ®Æc ®iÓm chÈn lo¹i cña ph©n gièng vµ Sey O. (1988) ®< m« t¶ 1 con c¸i thu tõ c¸<br /> Zeylanema thuéc gièng Camallanus. chuèi.<br /> 31<br />  B<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C<br /> A<br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 3. Neocamallanus ophiocephali (Pearse, 1933)<br /> A. phÇn ®Çu cña con c¸i; B. ®u«i cña con ®ùc; C. ®u«i cña con c¸i.<br /> <br /> Hä Cystidicolidae (Skrjabin, 1946) vßng ®Çu nh« lªn. Lç miÖng cã 2 m«i gi¶ ë 2<br /> bªn c¬ thÓ, më theo chiÒu l−ng-bông. Khoang<br /> 4. Spinitectus clariasi Ha Ky, 1971 miÖng th¼ng, cã thµnh máng, phÇn tr−íc ph×nh<br /> VËt chñ: c¸ trª. lªn t¹o thµnh thïy miÖng d¹ng phÔu khi quan s¸t<br /> tõ phÝa bªn. Khoang miÖng dµi 0,064-0,072<br /> N¬i ký sinh: ruét. mm. Thïy miÖng dµi 0,016-0,020 mm. ChiÒu<br /> N¬i ph¸t hiÖn: Hµ Néi, Hµ Nam (Kim dµi cña c¬ thùc qu¶n 0,272-0,364 mm, tuyÕn<br /> B¶ng), Ninh B×nh (Kim S¬n). thùc qu¶n 1,00-1,05 mm. Vßng thÇn kinh c¸ch<br /> mót tr−íc cña c¬ thÓ 0,120 mm. Lç sinh dôc c¸i<br /> Tû lÖ nhiÔm: 10,7%.<br /> ë nöa sau cña c¬ thÓ, c¸ch mót sau c¬ thÓ 0,43-<br /> C−êng ®é nhiÔm: 1-28 (9,0) giun/c¸. 0,65 mm vµ c¸ch lç hËu m«n 0,31-0,55 mm.<br /> M« t¶: ¢m ®¹o kháe, h−íng lªn trªn. Trøng h×nh «van,<br /> nh½n, cã vá dµy, chøa Êu trïng; kÝch th−íc cña<br /> Con c¸i: vá cutin dµy, cã v©n ngang; mót trøng 0,030-0,036 × 0,022-0,024 mm. §u«i h×nh<br /> ®Çu trßn; mót ®u«i h×nh nãn. C¬ thÓ tr−ëng nãn, mang 6 vßng gai, dµi 0,10-0,12 mm (h×nh<br /> thµnh dµi 7,15-8,00 mm, réng nhÊt 0,224-0,240 4).<br /> mm, bÒ mÆt phñ c¸c vßng gai h×nh nãn nhá, kÐo<br /> dµi ®Õn tËn mót sau cña c¬ thÓ. Cã 180-235 MÉu vËt nghiªn cøu: 4 mÉu vËt ♀.<br /> vßng gai. C¸c gai lín nhÊt ë kho¶ng 5-6 vßng NhËn xÐt: loµi S. clariasi ®−îc Hµ Ký<br /> ®Çu, cã kÝch th−íc 0,010-0,012 mm; c¸c gai cã (1971) m« t¶ lÇn ®Çu tiªn ë c¸ trª ë miÒn B¾c<br /> kÝch th−íc nhá dÇn ë c¸c vßng gai sau. Vßng ViÖt Nam. C¸c mÉu vËt cña chóng t«i cã kÝch<br /> gai thø nhÊt cã 22-23 gai, c¸ch mót tr−íc c¬ thÓ th−íc trøng lín h¬n. VÒ mÆt h×nh th¸i, loµi S.<br /> 0,070-0,110 mm. C¸c vßng gai phÝa tr−íc bÞ clariasi rÊt gièng víi loµi S. ophicephali thu tõ<br /> ng¾t qu