Âm nhạc tộc người Gia Rai và việc lưu, truyền nền âm nhạc này

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 12 (37) - Thaùng 2/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Âm nhạc tộc người Gia Rai và việc lưu, truyền<br /> nền âm nhạc này<br /> <br /> Jrai music preservation and teaching it<br /> <br /> ThS. Trần Thế Cường,<br /> Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> M.A. Tran The Cuong,<br /> Sai Gon University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Tộc người Gia Rai cư trú ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và phía Tây Khánh Hòa. Họ có một<br /> nền Âm nhạc riêng, tồn tại cách đây hàng ngàn năm. Các nhạc cụ của người Gia Rai gồm đàn Đá,<br /> T’rưng, Đinh Đong, Krông-pút, đàn Nước, Tiêu, T’ni, cồng, chiêng và đặc trưng nhất là K’ni. Âm nhạc<br /> Gia Rai dùng thang 5 âm có bán cung. Âm nhạc Gia Rai là vốn quý của Việt Nam và thế giới nhưng<br /> đang có nguy cơ thất truyền. Cần phải có kế hoạch lưu giữ và truyền dạy Âm nhạc Gia Rai.<br /> Từ khóa: tộc người, âm nhạc Gia Rai, tháng 5 âm, lưu giữ, truyền dạ…<br /> Abstract<br /> Jrai ethnic lives in Gia Lai, Kon Tum, Dac Lac provinces and west Khanh Hoa province. They have<br /> independent music that has lived thousands of years. Instruments of Jrai are those made of rock, T’rung,<br /> Ding Dong, Krongput, bro Ia (those played by water), flute, T’ni, cong, chieng (gong) and the most<br /> special is K’ni. Jrai music use five-sound scale with semitone. Jrai music is a highly valuable treasure of<br /> Vietnam and the world but it is in danger of being lost. We need a plan to keep and teach Jrai music.<br /> Keywords: ethnic, Jrai music, five-sound scale, keep, teach…<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Âm nhạc tộc người Gia Rai nay cạnh vua Lửa ở Chư Athai còn có vua<br /> Tộc người Gia Rai gồm các nhóm Gió (pơtao Angin) (10;6); (2;60). Đây là<br /> Chor, Hđrung, Hbau, Aráp, Mthur, những người có “thiên tính” thay mặt cho<br /> Tơbuân. Ngôn ngữ Gia Rai thuộc ngữ hệ cộng đồng cầu mưa chống hạn, họ thuộc về<br /> Nam Đảo (6;312); (8;76). Theo thống kê một dòng tộc nhất định, lấy vợ thuộc một<br /> năm 1999, dân số Gia Rai là 371.557 dòng họ riêng. Những ông vua này không<br /> người, cư trú ở phía bắc tộc người Ê Đê, tại trực tiếp nắm quyền hành thế tục nhưng<br /> các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và phải sống tuân thủ một số kiêng cữ, họ có<br /> phía Tây Khánh Hòa. ảnh hưởng lớn trong vùng người Gia Rai<br /> Gia Rai là tộc người duy nhất trên Tây và xung quanh. Xưa kia hai cộng đồng này<br /> Nguyên có một tổ chức xã hội tiền nhà có quan hệ ngoại giao với hai nước Việt<br /> nước. Họ có hai ông vua là vua Nước Nam và Campuchia. Đây là một dạng tù<br /> (pơtao Ia) và vua Lửa (pơtao Apui). Ngày trưởng, một hình thức sơ khai của nhà<br /> <br /> 61<br /> nước, ở đó thần quyền được coi trọng hơn nhạc cụ của các nhạc công và phong cách<br /> thế quyền. Hình thức này còn thấy cách sáng tác của các nhạc sĩ Gia Rai... Căn cứ<br /> đây không lâu ở các bộ lạc hay liên minh vào chuyên môn Âm nhạc chúng tôi khẳng<br /> bộ lạc Châu Phi và Nam Ấn Độ. định tộc người Gia Rai có một nền Âm<br /> Triều đình Việt Nam gọi hai ông vua nhạc của riêng mình.<br /> đó là Hỏa Xá và Thủy Xá, coi đây là hai Người Gia Rai đã chế tác và sử dụng<br /> phiên quốc và nhận cống vật của họ từ năm các loại nhạc cụ sau :<br /> 1558 đến năm 1841 (1;199-200). Nhà nước - Đàn Đá: Có thể nói Đàn Đá là nhạc<br /> Chân Lạp cứ ba năm một lần lại dâng lễ vật cụ lâu đời nhất mà các nhà khảo cổ học tìm<br /> cho hai vị vua này để cầu ước điều lành thấy ở Việt Nam. Nó có cách đây trên năm<br /> cho xứ sở và mong được sự che chở bảo vệ ngàn năm. Trong địa bàn cư trú của người<br /> từ phía Tây Nguyên. Gia Rai, các nhà khảo cổ cũng tìm thấy<br /> Tộc người Gia Rai là tộc người bản Đàn Đá có cách đây hàng ngàn năm được<br /> địa có dân số đông nhất trên Tây Nguyên, chế tác theo thang 5 âm Gia Rai. Hiện nay<br /> gắn liền với thành phố Pleiku của tỉnh Gia vẫn còn nhiều nhạc công Gia Rai biểu diễn<br /> Lai, miền đất trù phú và có nhiều điều kiện Đàn Đá.<br /> để phát triển kinh tế - xã hội. Họ là cư dân - Nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng tre trúc<br /> sống giữa hai tộc người Ba Na và Ê Đê Gia Rai giống với các tộc người Tây<br /> nhưng lại chịu nhiều ảnh hưởng của người Nguyên khác, nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng<br /> Ba Na. Nhóm Aráp sống ở Kon Tum là tre trúc phát triển rất mạnh như: T’rưng,<br /> nhóm gốc Ba Na nhưng đã Gia Rai hóa. T’rưng một ống tre (cái nhạc), Đinh Đong,<br /> Tộc người Gia Rai là nhóm ngữ hệ Nam - Krông-pút, đàn Nước, Sáo và Tiêu.<br /> Đảo duy nhất có nhà rông. Nhà dân tộc học - Nhạc cụ dây: Nhạc cụ dây gồm có<br /> Đặng Nghiêm Vạn cho rằng việc người Gia T’ni (Tinh ninh) và K’ni (Bro mâm). T’ni<br /> Rai có nhà rông có thể là do sự thoát ra từ có nhiều dây được mắc trên ống tre nên có<br /> đại gia đình mẫu hệ và do ảnh hưởng của thể tạo ra hòa âm và âm thanh rất sáng, vui<br /> các tộc người Môn - Khơme ngành Ba Na nhộn. K’ni có một dây, nhạc công biểu<br /> (9;205). diễn bằng cách dùng vĩ kéo. Điều đặc biệt<br /> 1.1 Âm nhạc tộc người Gia Rai có là K’ni có thêm một sợi dây được nối từ<br /> lịch sử hàng ngàn năm cuối cây đàn tới miệng nhạc công. Khi biểu<br /> Dựa vào việc các nhà khảo cổ tìm thấy diễn nhạc công dùng răng cắn sợi dây này<br /> rất nhiều Đàn Đá có thang 5 âm Gia Rai và môi của họ thay đổi làm cho tiếng đàn<br /> trong vùng đất người Gia Rai sinh sống, thay đổi đôi lúc nghe rất giống tiếng người<br /> căn cứ vào các nhạc cụ bằng kim loại như nên còn được gọi là Đàn Môi.<br /> cồng chiêng và lời hát trong trường ca Sử - Cồng và chiêng: Mặt lưng của cồng<br /> thi cùng với các nguồn sử liệu có liên có núm còn mặt lưng của của chiêng thì<br /> quan… Chúng tôi có thể khẳng định rằng phẳng. Cồng, chiêng Gia Rai ngoài những<br /> Âm nhạc tộc người Gia Rai đã tồn tại cách nét tương đồng với cồng, chiêng của các<br /> đây hàng ngàn năm. tộc người sống ở Tây Nguyên, nó còn có<br /> Dựa trên thang 5 âm Gia Rai, cách nhiều nét khác biệt như cách chế tác, hình<br /> dùng thang 5 âm này trong lịch sử và hiện dáng, và đặc biệt là cách biểu diễn.<br /> nay; dựa trên các bài dân ca và trường ca Các bài trường ca, dân ca và hát ru của<br /> Gia-rai còn lưu giữ, cách biểu diễn các tộc người Gia Rai rất nhiều và phong phú:<br /> <br /> 62<br />  - Các trường ca gồm trường ca sử thi trúc để chế tạo và sử dụng nhạc cụ làm<br /> và trường ca dân gian: bằng tre trúc.<br /> + Trường ca sử thi như Đam San, Xinh - Đàn Đá: Trong lịch sử, các tộc người<br /> Nhã, Đăm Ri là những bài ca rất dài có thể sống ở Việt Nam sử dụng đàn đá rất nhiều.<br /> hát một vài đêm mới hết (6;314). Nó kể về Trên thế giới không có nhiều tộc người sử<br /> cội nguồn của người Gia Rai hoặc lai lịch dụng đàn đá.<br /> của một vấn đề về phong tục, xã hội. - Cồng và chiêng: các tộc người sống<br /> + Trường ca dân gian cũng là những ở Việt Nam và nhiều tộc người trên thế<br /> bài ca dài, hát để kể chuyện dân gian, kể giới cũng có dùng cồng, chiêng.<br /> chuyện về các vị thần, những điều răn dạy Những nét riêng của âm nhạc tộc<br /> về luân thường đạo lý… người Gia Rai<br /> - Dân ca của tộc người Gia Rai rất - Thang 5 âm có bán cung (demi ton<br /> phong phú, nội dung các bài dân ca thường diatonique): Các tộc người sinh sống ở Tây<br /> nói về thiên nhiên, con người, tình yêu, Nguyên Việt Nam như Ê Đê, Bana, Xê<br /> muôn thú, cây cỏ hoa lá… Đăng, Cơ Ho, M’nông, Gié Triêng … cũng<br /> - Các bài hát ru Gia Rai cũng giống sử dụng thang 5 âm này, nhưng cách sử<br /> như hát ru Việt Nam, những bài hát này dụng thang âm của các tộc người này<br /> dùng để ru cho con ngủ nhưng hát ru Gia không giống với cách sử dụng thang âm<br /> Rai còn một loại hát ru rất đặc biệt là hát ru của tộc người Gia Rai.<br /> trên nương rẫy khi người mẹ vừa địu con Người Gia Rai thường dùng thang 5<br /> vừa đi nương. âm với các quãng đi liền nhau liên tục như:<br /> Các điệu múa (blơi, xoang) và các lễ 2 thứ, 2 thứ, 2 thứ, 3 Trưởng, 1 Đúng/, 2<br /> hội đâm trâu Trưởng, 2 Trưởng, 2 thứ, 1 Đúng/, 3<br /> - Các điệu múa của người Gia Rai Trưởng, 5 Đúng/, 5 Đúng/, 2 thứ... Ví dụ:<br /> thường mô phỏng lại các động tác chiến Đố si đố si sol sol/ sol fa sol fa mi mi/ mi đô<br /> tranh giữa các tộc người xa xưa, thường múa sòl/ đô sòl/ đô sì đô… Giai điệu thường đổ<br /> trên nền nhạc đệm của đàn T’rưng (4;415). từ cao xuống thấp như thác nước sau đó lại<br /> - Lễ hội đâm trâu của người Gia Rai từ từ đi lên như người đang leo lên núi…<br /> gắn liền với các sự kiện ăn mừng như - K’ni (Bro mâm) là nhạc cụ độc đáo<br /> mừng lúa mới (bong bâc asang prao), của tộc người Gia Rai từ cách chế tạo đến<br /> mừng nhà Rông (bong bâc prông), ăn cách biểu diễn.<br /> mừng lúa mới hoặc được mùa (bong bâc 1.3. Những đặc trưng nổi bật của<br /> hơk kơ dok hơmao pơdaihlô) (3;249). âm nhạc tộc người Gia Rai<br /> 1.2. Những nét tương đồng và riêng - Giai điệu dùng trong trường ca Sử<br /> biệt của âm nhạc tộc người Gia Rai với thi và Dân gian thay đổi liên tục. Điệu thức<br /> âm nhạc các tộc người ở Việt Nam và thay đổi rất tài tình tạo thành sự luân<br /> trên thế giới: chuyển trong âm nhạc nên không làm cho<br /> - Thang âm: các tộc người sống ở Việt người nghe nhàm chán.<br /> Nam và rất nhiều tộc người trên thế giới - Cồng, chiêng Gia Rai có nét đặc<br /> cũng có sử dụng thang 5 âm. trưng từ hình dáng, chế tác đến cách thức<br /> - Nhạc cụ làm bằng tre trúc: các tộc biểu diễn. Mặt cồng, chiêng có đường kính<br /> người sống ở Việt Nam và nhiều tộc người lớn hơn, nhiều chiếc có đường kính tới<br /> sống ở những vùng có tre trúc đều dùng tre 90cm nên có âm thanh rất trầm ấm (5;582).<br /> <br /> 63<br /> Tai cồng, chiêng dài hơn để tạo âm thanh Âm nhạc tộc người Gia Rai chắc chắn cũng<br /> ngân vang. Núm cồng to và có hình nửa là vốn quý của đất nước Việt Nam nói<br /> khối tròn. Nhạc công Gia Rai thường thích riêng và thế giới nói chung nên Âm nhạc<br /> tạo âm thanh cồng ngân dài và âm thanh tộc người Gia Rai phải được gìn giữ và<br /> chiêng ngắn, tạo tiết tấu dồn dập, sôi động. phát triển.<br /> Theo nhà dân tộc học Jacques Dournes 2. Lưu giữ âm nhạc Gia Rai<br /> thì người Gia Rai có 5 dàn chiêng (cing): Hiện nay có rất ít văn bản ghi chép bài<br /> + Cing Arap: gồm 8 chiêng và 5 cồng, bản khí nhạc và thanh nhạc của nền Âm<br /> dùng vào việc tang ma. nhạc tộc người Gia Rai. Hầu hết những văn<br /> + Cing to nah hay cing monyum: gồm bản này đều ghi theo phương pháp ghi<br /> 9 chiêng, dùng khi uống rượu. chép của âm nhạc Tây phương. Đã có một<br /> + Cing trum: gồm 3 cồng có người số băng dĩa ghi âm ghi hình các bài bản<br /> khiêng cùng đánh với một trống đeo vào Âm nhạc Gia Rai do các nhạc công và ca sĩ<br /> cổ, dùng khi có đám rước. Gia Rai biểu diễn.<br /> + Cing kom giống như cing trum, Tất cả những tài liệu trên không đi<br /> dùng để rước thần lửa. theo một chương trình lưu giữ nào cả.<br /> + Cing juar: gồm 3 cồng, 5 chiêng Muốn bảo tồn âm nhạc Gia Rai thì phải có<br /> dùng để đón chiến sĩ thắng trận trở về. Dàn một chương trình tầm cỡ quốc gia để lưu<br /> cing juar tấu với một trống, người đánh giữ theo hệ thống và phương pháp.<br /> trống cũng là người chỉ huy (11;218-221). 2.1. Lưu giữ bằng cách ghi âm<br /> 1.4. Âm nhạc tộc người Gia Rai là ghi hình<br /> vốn quý của Việt Nam và thế giới Đây là phương pháp tốt nhất và không<br /> Âm nhạc tộc người Gia Rai đang mai mất nhiều thời gian. Phương pháp này còn<br /> một và có nguy cơ thất truyền. Tốc độ đô giúp cho việc truyền thông được thuận lợi.<br /> thị hóa và công nghiệp hóa đang xóa dần Cần tiến hành ngay việc ghi âm, ghi hình<br /> buôn làng của người Gia Rai. Thực tế cho cách chế tác và biểu diễn các nhạc cụ của<br /> thấy khi buôn làng không còn và khi người tộc người Gia Rai; các bài bản dân ca,<br /> dân Gia Rai phải đi làm trong các nhà máy, trường ca do các ca sĩ Gia Rai biểu diễn<br /> xí nghiệp thì các hoạt động âm nhạc Gia cũng như các điệu múa (B’lơi, Xoang) Gia<br /> Rai thưa thớt dần. Các buổi đàn hát múa Rai. Năm 2000, Viện âm nhạc Việt Nam<br /> Gia Rai có hồn Gia Rai khi diễn ra trong đã thực hiện được CD về cách chế tác và<br /> sân của buôn làng (plơi), nhà Rông Gia Rai biểu diễn 5 loại nhạc cụ do nghệ sĩ Gia Rai<br /> chứ không thể diễn ra trong phố thị! là R’Chăm Tih sống ở làng Plei Dró, thành<br /> Hiện nay, nhiều buôn làng Gia Rai ở phố Pleiku trình bày.<br /> Tây Nguyên đã không còn người biết sử 2.2. Lưu giữ bằng cách ghi chép<br /> dụng nhạc cụ Gia Rai cũng như hát được văn bản<br /> dân ca Gia Rai ! Nhiều thanh thiếu niên Gia Người Gia Rai có cách ghi chép nhạc<br /> Rai không biết sử dụng các nhạc cụ dân tộc bằng chữ viết của họ kết hợp với các ký<br /> Gia Rai nhưng biết sử dụng các nhạc cụ Tây hiệu riêng nhưng không thống nhất và ít<br /> phương như Organ, Guitar…(7;13). người dùng. Trong tình hình hiện nay, số<br /> Ngày hôm nay, chúng ta phải thừa nhạc công và ca sĩ Gia Rai đã mất dần<br /> nhận rằng nền văn hóa của bất cứ tộc người cũng như đã lớn tuổi thì cách phải dùng là<br /> nào cũng đều có giá trị và phải trân trọng. ghi chép nhạc Gia Rai theo phương pháp<br /> <br /> 64<br /> Tây phương (portée) để ghi lại các bài bản văn hóa nói chung và Âm nhạc của các tộc<br /> về khí nhạc và thanh nhạc đang còn lưu người nói riêng cho học sinh các tộc người<br /> truyền trong các buôn làng Gia Rai. là cấp thiết. Chính vì vậy, trong các trường<br /> 3. Truyền dạy âm nhạc Gia Rai học của học sinh Gia Rai ngoài việc dạy<br /> Cần phải dạy Âm nhạc Gia Rai cho chữ và ngôn ngữ Gia Rai còn phải dạy âm<br /> người Gia Rai vì âm nhạc Gia Rai là nghệ nhạc Gia Rai.<br /> thuật của người Gia Rai. Một sự kiện đã<br /> xảy ra tại Plei ku khi nhà nước Việt Nam TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> muốn giữ nét văn hóa nhà Rông của tộc 1. Henri Maitre (2008), Rừng người Thượng,<br /> người Gia Rai đã cấp kinh phí để xây một Lưu Đình Tuân dịch, Nxb Tri Thức.<br /> nhà Rông bằng bê tông cốt thép ở làng Plei 2. Nguyễn Văn Huy (1997), Bức tranh văn hóa<br /> Choet (cách thành phố Plei ku 9km về phía các dân tộc, Nxb Giáo dục.<br /> Đông, trên trục đường 19 đi Quy Nhơn) ?! 3. Đặng Văn Lung, Nguyễn Sông Thao, Hoàng<br /> Chính người dân Gia Rai trong làng đã Văn Trụ (1997), Phong tục tập quán các dân<br /> không chịu được nên cố gắng tự đi tìm tộc Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân tộc Hà Nội.<br /> kinh phí và bỏ công sức của chính họ để 4. Nhiều tác giả (2013), Văn hóa các dân tộc<br /> làm một nhà Rông theo truyền thống bằng Việt Nam, Nxb Văn hóa-Thông tin.<br /> gỗ, tre, lá ở bên cạnh.<br /> 5. Nhiều tác giả (2004), Vùng văn hóa cồng<br /> Phổ biến âm nhạc Gia Rai cho cộng chiêng Tây Nguyên, Nxb Viện Văn hóa<br /> đồng Gia Rai bằng nhiều cách như hỗ trợ Thông tin Hà Nội.<br /> kinh phí hoặc giúp tổ chức các hoạt động<br /> 6. Trần Quang Phúc (2013), Việt Nam sắc màu<br /> âm nhạc trong các buôn làng, dạy nhạc cho văn hóa 54 dân tộc anh em, Nxb Đồng Nai.<br /> người lớn và nhất là cho thiếu nhi. Hỗ trợ<br /> 7. Đào Huy Quyền (1993), Nhạc khí dân tộc ở<br /> kinh tế cho các nhạc công, nhạc sĩ và ca sĩ<br /> Gia Lai, Nxb Giáo dục.<br /> Gia Rai để họ có điều kiện để chuyên chú<br /> vào Âm nhạc. 8. Thông tấn xã Việt Nam (2006), Việt Nam hình<br /> ảnh cộng đồng 54 dân tộc, Nxb Thông Tấn.<br /> Dạy Âm nhạc Gia Rai cho học sinh<br /> Gia Rai 9. Đặng Nghiêm Vạn (2003), Cộng đồng các<br /> Hiện nay chương trình môn âm nhạc quốc gia, dân tộc Việt Nam, Nxb Đại học<br /> Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.<br /> trong nhà trường phổ thông Việt Nam thì ở<br /> Tiểu học, lớp 2 có một bài hát là dân ca 10. Jacques Dournes (1977), Potao, une théorie<br /> du pouvoir chez les Jorai sud Indochinois,<br /> Gia Rai. Đây là niềm tự hào của tộc người<br /> Paris, Flammarion.<br /> Gia Rai vì có rất ít bài dân ca trong toàn bộ<br /> các bài hát từ lớp 1 đến lớp 9 vậy mà lại có 11. Jacques Dournes (1965), La musique chez les<br /> Jorai, Objets et mondes, Tome V, Fasc 4,<br /> một bài dân ca Gia Rai.<br /> Paris, Musée de l’homme.<br /> Giáo dục phổ thông Việt Nam thống<br /> nhất trong toàn quốc vì vậy các bộ môn nói<br /> chung và âm nhạc nói riêng đều giống<br /> nhau. Với chính sách dân tộc (tộc người)<br /> của Việt Nam hiện nay thì việc giảng dạy<br /> <br /> Ngày nhận bài: 13/11/2015 Biên tập xong: 15/02/2016 Duyệt đăng: 20/02/2016<br /> <br /> <br /> 65<br />