Arthur Miller - nhà viết kịch vĩ đại của Mỹ và thế giới
2
PGS.TS. Lê Đình Cúc
Tạp chí KHXH Việt Nam
Câu chuyện xảy ra trong chiến tranh, giờ đây sau 3 năm mới được các nhân
vật kịch hồi cố lại. Một trong hai đứa con trai của Joe Keller đã bỏ mạng trên
chiến trường bởi vì bay trên máy bay lắp ráp động cơ hỏng do cha mình làm
ra. Mọi việc tưởng đã qua rồi, không ai nói ra nhưng mọi người cứ âm thầm
chịu đựng và hy vọng ở một cái gì đó khi Larry chưa trở về dù chiến tranh đã
hết. Bà Kate (vợ ông Joe Keller) vẫn hy vọng con trai mình chưa phải đã chết,
Larry sẽ trở về. Ông Joe Keller có thể biết rằng con trai mình đã chết vì máy
bay rơi bởi động cơ do mình giao cho quân đội là động cơ hỏng. Chỉ có Chris
biết em mình đã chết trên chiếc máy bay đó nhưng không dám nói ra. Nói ra
là vạch mặt bố, là làm cho mẹ mình đau đớn hơn vì chính chồng bà đã giết
con trai… là dư luận xã hội, là pháp lý và đạo đức sẽ xét xử bố mình. Ai cũng
sống trong lo âu, dối trá rồi đến khi ông đốc công Steve Deveer, bạn thân của
ông chủ tư bản Joe Keller đang ngồi tù rũ xương chợt hiểu ra thì mọi người
mới sực tỉnh.
A. Miller đã để cho Steve Deveer (bố đẻ của Ann - trước là người yêu của
Larry, và bây giờ biết Larry đã chết lại yêu Chris) chứng kiến tất cả những sự
việc xảy ra trước đây 3 năm, khi ông là đốc công nhà máy chế tạo động cơ
máy bay của Joe Keller, chuyên sản xuất hàng cho lực lượng không quân Mỹ.
Ông đã phát hiện ra lô hàng 120 đầu trục pittong bị rạn nứt do sai sót kỹ thuật
trong quá trình sản xuất. Với trách nhiệm của một đốc công, ông đã gọi điện
thoại báo cho giám đốc Joe Keller và hỏi ý kiến giải quyết. Joe Keller đã biết
việc này nhưng cố tính trốn tránh, vì nếu hủy số hàng này, ông ta sẽ mất rất
nhiều tiền. Ông ta vờ ốm không đến nhà máy nhưng gọi điện chỉ thị cho đốc
công Steve Deveer hàn những vết nứt, che mạ ở bên ngoài và xuất xưởng. Và
máy bay rơi, con trai ông là Larry bị chết cùng với 21 phi công khác.
Vụ việc vỡ lở, công ty của Joe Keller bị thanh tra và ông ta bị truy tố. Trước
tòa, ông ta trút mọi tội lỗi lên đầu đốc công Steve Deveer và chối bỏ mọi trách
nhiệm. Ông ta vô tội, trở lại kinh doanh, tiếp tục làm giàu. Còn bạn ông, đốc
công Steve vào tù, bị mọi người nguyền rủa, con cái xấu hổ bỏ đi không dám
nhìn mặt cha.
Thời điểm vở kịch xảy ra là 3 năm sau ngày nước Mỹ ăn mừng chiến thắng
trong cuộc chiến tranh thế giới II. Nước Mỹ đang hân hoan trong chiến thắng
nhưng Arthur Miller đã vạch ra những ung nhọt của chiến thắng đó. Cái giá
phải trả là đạo đức xã hội bị chà đạp. Đồng tiền là động cơ của không ít người
tham gia chiến tranh và cũng không ít người Mỹ trẻ tuổi đã chết vì đồng tiền
bẩn thỉu của cha anh mình. Người ra mặt trận đem xương máu và cuộc sống
của mình dâng hiến cho lý tưởng và khát vọng của nước Mỹ “ân huệ cuối
cùng của Chúa”. Người Mỹ phải đem sứ mạng Chúa giao cho đến khắp nơi
trên trái đất, hòa bình hạnh phúc và lối sống của Mỹ. Nhưng người ở lại hậu
phương thì làm giàu, buôn lậu bằng mọi thủ đoạn và “rúc vào chăn của người
yêu, của vợ lính”.
Chủ nghĩa hiện thực kiểu Ibsen và sự kết hợp nhuần nhuyễn những thủ pháp
chủ nghĩa hiện thực huyền ảo với sự kết hợp không gian nghệ thuật xã hội như
hồi ức, tưởng tượng và ngôn ngữ nhân vật; tác giả nêu lên vấn đề ý thức xã
hội của mỗi con người, ý thức nhân văn của những con người với nhau. “Có
phải tâm trí của cha chỉ biết có thế thôi sao? Chỉ mỗi chuyện làm ăn?” như
Chris nói thẳng vào mặt cha. Và “Chúng ta có thể sống tốt hơn chứ, nếu như
mỗi lần mẹ mở cửa nhìn ra thấy cả thế giới”.
Quan hệ giữa Cá nhân - gia đình - xã hội là một quan hệ gắn bó chặt chẽ, quy
định nhân cách của mỗi con người. Dù là những con người bình thường thì đó
cũng là nền tảng đạo đức cho sự tồn tại của một thế giới văn minh.
Là một vở kịch có cấu trúc khép kín, tuân thủ những nguyên tắc của kịch cổ
điển, hành động kịch được đẩy dần lên cao theo mức độ diễn biến tâm lý và
hành động của nhân vật. Kết cấu kiểu Racine và Corneill và thủ pháp của
Strinberg: mở đầu, thắt nút- phát triển cao trào và kết thúc. Sự kết hợp của
chủ nghĩa biểu hiện và thủ pháp của hiện thực huyền ảo. Phần mở đầu: giới
thiệu nhân vật, các quan hệ ràng buộc với nhau – Joe Keller, ông chủ tư bản,
chủ công ty sản xuất phụ kiện máy bay. Ann, người yêu cũ của con trai ông.
Bà Kate, vợ ông, người vẫn tin là Larry, con bà sẽ về. Chris, anh của Larry
cũng là người ở mặt trận trở về. Anh biết cái chết của em mình là do bay trên
chiếc máy bay có lắp động cơ hỏng do cha mình sản xuất cho nên không
muốn nhận công việc kinh doanh của cha bây giờ giao cho anh thừa kế, bởi
anh biết công ty của cha là một công ty bẩn thỉu.
Ann với Chris yêu nhau và định làm lễ cưới vì cô biết Larry (em trai Chris) sẽ
không bao giờ trở về. Cô nghi oan và căm thù cha mình, là đốc công của ông
Keller, đang ngồi tù vì tội che giấu sản phẩm hỏng (động cơ máy bay) để xuất
cho quân đội, gây nên thảm họa máy bay rơi hàng loạt.
George, anh trai của Ann là luật sư ở New York, gọi điện cho Ann, báo tin là
anh cũng sẽ đến nhà Keller vì anh mới phát hiện ra một vấn đề quan trọng.
Vợ chồng Keller, lo lắng vì lâu nay họ vẫn che dấu chuyện ông bố Ann bị tòa
án xử oan. Ông Keller nói chuyện với Ann rằng sẽ nhận Steve về công ty làm
việc sau khi ông mãn hạn tù.
Thắt nút kịch: sự xung đột chính thức bắt đầu: George đến gặp cha trong tù.
Anh hiểu ra sự thật rằng cha anh bị oan, bị ông chủ và là bạn thân Keller đổ
tội cho vì trốn tránh trách nhiệm. Căm thù Keller làm gia đình anh tan nát,
anh cấm em gái Ann không được yêu Chris.
Phát triển kịch tính – đẩy sự kiện lên cao, xung đột kịch phát triển: Chris
quyết yêu và xin cưới Ann. Mẹ anh, bà Kate không cho vì như vậy có nghĩa là
ai cũng công nhận con trai cả của bà là Larry đã chết và do chính chồng mình
gây ra cái chết ấy. Bà là người mẹ không chịu chấp nhận đó là sự thực. Còn
Keller thì lo sợ và an ủi rằng có thể Larry, con trai ông không lái máy bay
P.40 do ông cung cấp động cơ. Và thanh minh với Chris rằng chiến tranh nên
phải giao vũ khí cho quân đội. Chris bỏ đi vì anh biết cha anh nói dối.
Cao trào kịch – xung đột lên đỉnh điểm để chuẩn bị cho phần cởi nút kịch tiếp
theo.
Joe Keller tự vấn lương tâm, dằn vặt trước tội lỗi của mình và tự bào chữa là
vì hoàn cảnh chiến tranh nên ông phải làm vậy. Ann đưa ra lá thư cuối cùng
của Larry trước khi bay ra mặt trận cho bà mẹ Kate, để biết rằng con trai bà
không còn nữa.
Chris xấu hổ và dằn vặt. Anh không đủ can đảm để tố cáo bố trước công luận,
để bỏ tù cha về những tội lỗi của ông với Đất nước, với bạn, với con mình.
Anh bỏ đi.
Kết thúc kịch – xung đột được giải quyết: lá thư của Larry viết cho Ann trước
lúc bay chuyến cuối cùng, mọi người được chứng kiến Larry viết về sự đau
đớn, nhục nhã khi đọc báo biết cha mình (ông Joe Keller) và cha Ann (ông
Steve bị ông Joe vu oan) là những kẻ tội phạm lắp động cơ hỏng cho máy bay
chiến đấu. Larry quyết định bay, không về nữa. Qua lá thư, Joe Keller phải
chấp nhận chính ông gây nên tội ác, giết chết con trai mình, cùng 21 viên phi
công Mỹ - những người bay trên máy bay lắp động cơ hỏng do ông sản xuất.
Ông vẫn thanh minh “trong cuộc chiến tranh này, có đứa nào làm không
công? Chiến tranh hay hòa bình là vấn đề của đồng đô la… nếu tao phải vào
tù thì nửa cái nước khốn kiếp này cũng phải vào tù”. Nhưng rồi chính ông
phải tự sát. Vở kịch kết thúc.