Báo cáo nghiên cứu khoa học " BÀN VỀ TÍN NGƯỠNG CỬU THIÊN HUYỀN NỮ Ở VÙNG HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:21

Thêm vào BST

Báo xấu

98
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của bài báo này là khảo sát tín ngưỡng Cửu Thiên Huyền Nữ (????) ở Huế, qua đó nhìn lại tín ngưỡng dân gian Việt Nam nói chung, tín ngưỡng dân gian Huế nói riêng đã tiếp thu Đạo giáo Trung Quốc như thế nào. Trong khi bàn về ảnh hưởng Đạo giáo đối với hệ thống nữ thần và tín ngưỡng dân gian Huế, nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thông cho rằng: “Một trong những đặc trưng tiêu biểu của loại hình tín ngưỡng dân gian là tiếp biến hình tượng - cụ thể hóa những...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " BÀN VỀ TÍN NGƯỠNG CỬU THIÊN HUYỀN NỮ Ở VÙNG HUẾ "

16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 BAØN VEÀ TÍN NGÖÔÕNG CÖÛU THIEÂN HUYEÀN NÖÕ ÔÛ VUØNG HUEÁ Onishi Kazuhiko* Lôøi noùi ñaàu Muïc ñích cuûa baøi baùo naøy laø khaûo saùt tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (九天玄女) ôû Hueá, qua ñoù nhìn laïi tín ngöôõng daân gian Vieät Nam noùi chung, tín ngöôõng daân gian Hueá noùi rieâng ñaõ tieáp thu Ñaïo giaùo Trung Quoác nhö theá naøo. Trong khi baøn veà aûnh höôûng Ñaïo giaùo ñoái vôùi heä thoáng nöõ thaàn vaø tín ngöôõng daân gian Hueá, nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Höõu Thoâng cho raèng: “Moät trong nhöõng ñaëc tröng tieâu bieåu cuûa loaïi hình tín ngöôõng daân gian laø tieáp bieán hình töôïng - cuï theå hoùa nhöõng vò thaùnh thaàn coù daùng daáp, chöùc naêng, taâm tính... (tuy chæ laø suy töôûng) phuø hôïp vôùi taàng lôùp bình daân ngheøo khoù.” [Nguyeãn Höõu Thoâng, 2001, tr. 51-52]. Vì vaäy, trong nghieân cöùu naøy, chuùng toâi xin ñeà caäp ñeán moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán ñaëc tröng tieáp bieán (tröôøng hôïp tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ) cuøng nhöõng lyù do cuûa quaù trình tieáp bieán. Ñeå giaûi quyeát vaàn ñeà naøy, chuùng toâi khaûo saùt laïi hình daùng, chöùc naêng vaø boái caûnh thoâng qua caùc cöù lieäu thö tòch ghi cheùp veà vò nöõ thaàn naøy. 1. Tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Tröôùc heát, chuùng toâi ñöa ra moät soá taøi lieäu cô baûn mieâu taû tín ngöôõng nöõ thaàn naøy ôû Trung Quoác. Tieáp theo, chuùng toâi tieán haønh so saùnh hình thaùi tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû mieàn Baéc Vieät Nam, vuøng Hueá vaø mieàn Nam Vieät Nam vôùi caùc ghi cheùp trong thö tòch cuûa Trung Quoác. 1.1. Tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû Trung Quoác Moät trong nhöõng vaên baûn taøi lieäu Ñaïo giaùo cô baûn veà Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ laø truyeän Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc ghi trong Dung Thaønh taäp tieân truyeän (墉城集仙伝)(1) (DTTTT) do ñaïo só Ñoã Quang Ñình (杜光庭: 850-933) bieân soaïn. Truyeän ghi laïi tieåu söû veà vò nöõ thaàn naøy. Trong truyeän coù ñoaïn cheùp: Dòch nghóa: Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ laø thaày cuûa Huyønh Ñeá, vaø laø hoïc troø Thaùnh Maãu Nguyeân Quaân (töùc Taây Vöông Maãu). (...) Xi Vöu taïo ra tai hoïa, coù 81 boïn anh em, thaân thuù nhaân ngöõ, (...) taïo hình Nguõ hoå laøm haïi leâ daân, (...) khoâng theo leänh Ñeá. Ñeá muoán ñaùnh noù, Huyeàn Nöõ töùc truyeàn buøa Luïc Giaùp Luïc Nhaâm Binh Tín cho Ñeá (...). “九天玄女者黄帝之師, 聖母元君之弟子. (...)蚩尤肆孽, 弟兄八十一人, 獣身人語, (...) 作五虎之形以害黎庶. (...) 不用帝命, 帝欲征之. (...) 玄女即授帝六甲六壬兵信之符, (...)”. * Tieán só, Nghieân cöùu vieân, Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo Vieät Nam.
17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Nhö neâu treân, Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ truyeàn cho buøa Luïc Giaùp Luïc Nhaâm Binh Tín ñeå giuùp ñôõ Huyønh Ñeá ñaùnh Xi Vöu. Vì vaäy, ngöôøi ta cho raèng nöõ thaàn naøy laø moät vò thaàn quaân söï linh thieâng. Chuùng toâi ñaëc bieät löu yù ñeán teân Luïc Giaùp Luïc Nhaâm (六甲六壬) ñöôïc ghi treân buøa. “Luïc Giaùp Luïc Nhaâm” laø thaàn caùch hoùa cuûa söï phoái hôïp can chi (干支), sau naøy chuùng trôû thaønh nhoùm nhöõng vò töôùng thaàn coù chöùc naêng tröø taø ma [Maõ 2002/1996, tr. 335-340]. Kinh ñieån Ñaïo giaùo Hoaøng Ñeá ñoän giaùp duyeân thaân kinh (黄庭遁甲縁身経)(2) cheùp: “Neáu muoán tröø aùc quyû thì veõ buøa Luïc Giaùp, Luïc AÁt mang ñi, ñoàng thôøi keâu goïi thaàn Giaùp Daàn, ma quyû ñeàu boû chaïy: 若辟除悪鬼者、書六甲六乙之符持行、并呼甲寅神、鬼皆散逃”. Trong nhöõng vò thaàn ñoù, Luïc Giaùp thöôøng ñöùng ôû vò trí haøng ñaàu. Thí duï, saùch Baõo phaùc töû (抱朴子, quyeån 17, Ñaêng Thieäp: 登渉) do Caùt Hoàng (葛洪: 283-343ca.) bieân soaïn, cheùp moät lôøi chuù noåi tieáng laø “Luïc Giaùp Bí Chuùc” (六甲秘祝). Ñoù chính laø buøa Töù Tung Nguõ Hoaønh (四縦五横符) ñöôïc ngöôøi Vieät Nam hay duøng khi haønh leã tröø taø ma [Giran 1912, tr. 162], [Huyønh Ngoïc Traûng vaø nhöõng ngöôøi khaùc 1993a, tr. 161-164], [Hoà Töôøng 2005, tr. 170]. Trong DTTTT, teân (thaàn) can chi coù vai troø thöïc hieän uy löïc cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Vì vaäy, chuùng toâi cho raèng giöõa hai vò thaàn naøy coù quan heä khaù maät thieát. Theá nhöng, theo nghieân cöùu tröôùc ñaây cuûa oâng Miyakawa Hisayuki, tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ baét ñaàu phoå bieán töø thôøi nhaø Ñöôøng ñeán thôøi Nguõ ñaïi [Miyakawa 1983, tr. 376, tr. 378-379, vaø tr. 380 (chuù thích 4), tr. 393]. Hôn nöõa, truyeän Thuûy höû (水滸伝) ñöôïc hình thaønh thôøi nhaø Minh cuõng ñaõ goùp phaàn laøm cho tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc phoå bieán saâu roäng hôn. Vì trong truyeän Thuûy höû, coù ñoaïn (hoài thöù 42) ghi Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ baùo cho Toáng Giang - nhaân vaät nam chính cuûa tieåu thuyeát naøy raèng ngöôøi vaø 108 haûo haùn laø hoùa thaân cuûa 108 vò thaàn tinh tuù töùc 36 vò Thieân Cang (三十六天罡) vaø 72 vò Ñòa Saùt (七十二地煞). ÔÛ ñaây ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc khaéc hoïa nhö moät vò thaàn coù vò trí trung gian giöõa Toáng Giang vaø nhöõng vò thaàn tinh tuù ñoù [Maõ 2002/1996, tr. 120]. Hôn nöõa, trong truyeän coøn coù ñoaïn (hoài thöù 80) cheùp: vò nöõ thaàn naøy huaán luyeän chieán thuaät cho Toáng Giang [Sakuraba 1994, tr. 100]. Nhö vaäy, cuøng vôùi nhöõng vò thaàn tinh tuù, danh xöng cuûa ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc phoå bieán khoâng nhöõng ôû trong truyeän thaàn tieân DTTTT maø coøn ôû caû tieåu tuyeát coå ñieån nhö truyeän Thuûy höû cuûa Trung Quoác [Maõ, Sñd, tr. 120-121]. 1.2. Tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû mieàn Baéc Vieät Nam Chuùng toâi môùi tìm thaáy taøi lieäu xung quanh tín ngöôõng veà Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû Vieät Nam noùi chung vaø mieàn Baéc Vieät Nam noùi rieâng trong Ñaïi Vieät söû löôïc 大越史略, quyeån 3, phaàn naêm Ñaïi Ñònh 大定 thöù 21 (1160), thôøi nhaø Lyù). Saùch cheùp raèng: “Muøa xuaân, thaùng Gieâng, döïng ñeàn Nhi Nöõ vaø Xi Vöu ôû phöôøng Boá Caùi: 春,正月,起二女蚩尤祠于布蓋坊”.(3) ÔÛ ñaây, ngöôøi ta chæ tìm thaáy teân Xi Vöu maø thoâi. Lieân quan ñeán caùc ghi cheùp neâu treân, saùch Taây Hoà chí (西湖志),(4) phaàn cheùp veà ñeàn Huyeàn Nöõ (玄女祠) coù ñoaïn sau ñaây:
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Dòch nghóa: Ñeàn naèm trong chaâu Loa, Phöông Ñaøm, giai Boá Caùi, nay laø aáp Trích Saøi. Ñeàn ñöôïc xaây döïng vaøo muøa xuaân naêm Canh Thìn nieân hieäu Ñaïi Ñònh thöù 21 thôøi Lyù Thaùi Toâng. Luùc ñoù, Xi Vöu quaáy ñaûo, neân ñeàn ñaõ ñöôïc döïng leân ôû ñaây ñeå traán giöõ. Nay vaãn coøn, tuïc goïi laø Coâng chuùa Loa. 祠在布蓋階方潭中螺州.今摘柴邑中是. 李英宗大定廿一年庚申春所建. 間者,在蚩尤妖気作. 故 (建) 祠于此以鎮之. 今存俗称螺公主是也. Saùch ghi ñòa chæ cuûa ngoâi ñeàn naøy thuoäc aáp Trích Saøi. AÁp Trích Saøi thuoäc ñòa phaän phöôøng Böôûi, quaän Ba Ñình baây giôø (phía taây baéc noäi thaønh Haø Noäi) [Buøi Thieát 1993, tr. 463]. Saùch coøn ghi raèng ngoâi ñeàn naøy ñöôïc döïng leân ñeå traán yeâu khí cuûa Xi Vöu. Sau ñoaïn naøy, saùch coøn cheùp moät baøi phuï luïc: “döïa vaøo vaên baûn söû lieäu, ñeàn Huyeàn Nöõ Xi Vöu ñöôïc xaây, coù leõ coù vieäc thieáu nhaàm: 按史文建玄女蚩尤祠.蓋闕誤”. Taùc giaû baøi phuï luïc naøy khoâng ghi cuï theå vaên baûn söû lieäu naøo vaø “thieáu nhaàm” caùi gì. Chuùng toâi cho raèng coù leõ “vaên baûn söû lieäu” maø saùch ñeà caäp ñeán chính laø ñoaïn cheùp trong saùch Ñaïi Vieät söû löôïc hay laø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ñöôïc keå treân. Coøn caùi goïi laø “thieáu nhaàm”, vieäc ghi theâm teân “Xi Vöu” cho ngoâi ñeàn naøy trong “vaên baûn söû lieäu” thì khoâng hôïp muïc ñích xaây döïng ngoâi ñeàn. Hoaëc, laïi coù khaû naêng töø “Huyeàn Nöõ” (玄女) do vieát nhaàm cuûa Nhò Nöõ (二女) trong taøi lieäu keå treân. Duø sao ñi nöõa, ít nhaát chuùng toâi coù theå roõ ñöôïc 2 ñieàu. Thöù nhaát laø thôøi ñieåm naêm 1160, Xi Vöu ñaõ ñöôïc thôø phuïng. Thöù hai laø coù khaû naêng trong tín ngöôõng thôøi Lyù ñaõ coù söï phoái hôïp Xi Vöu vôùi Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Coù theå xaùc ñònh ñöôïc raèng: cho ñeán theá kyû XVIII, Xi Vöu trôû thaønh ñoái töôïng tín ngöôõng theo caùch thöùc laø phoái hôïp vôùi Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Nhöõng lôøi “thaàn chuù hoä thaân” trong saùch Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc (三教正度実録)(5) ñöôïc in ra vaøo naêm Baûo Thaùi (保泰) thöù 4 (1723) cheùp: Dòch nghóa: Chuù raèng, Saéc töù tung nguõ hoaønh, ta môùi xuaát haønh, Vuõ Vöông(6) baûo hoä con ñöôøng, Xi Vöu hay laùnh binh. Thaàn ta phuø hoä töø beân trong, khi veà queâ höông mình thì boïn cöôùp khoâng daáy leân. Caáp caáp Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ luaät leänh. Na moâ Quan Theá AÂm Boà Taùt, ba tieáng. 呪曰, 勅四縦五横, 吾今出行, 武王衛道, 蚩尤避兵. 吾神中護, 殃煞潜驚, 還帰本郷, 盗賊不得起, 妖魔怪不得行, 急急如九天玄女律令. 南無観世音菩薩, 三声. [Doøng thöù 5, tr. 4b-doøng thöù 2, tr. 5a]. Tröôùc khi thöïc hieän nghi leã ñaùm ma, caùc vò thaày cuùng hoaëc nhaø sö duøng “thaàn chuù hoä thaân” ñeå töï baûo veä baûn thaân mình tröôùc ma quyû. Coù leõ, nhöõng nghi leã naøy thöôøng ñöôïc söû duïng cho neân trong caùc baûn saùch ñöôïc in laïi nhieàu laàn, coù theå ñôn cöû tröôøng hôïp baûn in naêm Gia Long thöù 16 (1817), mang teân laø Taân tuyeân tam giaùo chính ñoä thöïc luïc (新鐫三教正度実録)(7) cuõng coù phaàn “thaàn chuù hoä thaân” [doøng thöù 3-6, trang 2a] gioáng nhö baûn in naêm Baûo Thaùi. Phaàn gioáng nhau trong Tam giaùo chính ñoä taäp yeáu (三教正度輯要)(8) - baûn toùm löôïc cuûa Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc ñöôïc in ra vaøo naêm Thaønh Thaùi thöù 11 (1899) cuõng cheùp nhö sau:
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Dòch nghóa: Chuù noùi, Saéc töù tung nguõ hoaønh, ta môùi xuaát haønh, Vuõ Vöông baûo hoä con ñöôøng, Xi Vöu laùnh binh. Thaàn laønh baûo hoä, öông saùt hay tieàm aån vaø kinh sôï. Caáp caáp nhö Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ luaät leänh. 呪曰, 勅四縦五横, 吾今出行, 武王衛道, 蚩尤避兵.吉神守護, 殃煞潜驚, 急急如九天玄女律令. [Doøng thöù 4-6, tr. 3a]. Nhö ñaõ neâu treân, duø Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc coù mang maøu saéc Phaät giaùo nhö nieäm “Na moâ Quan Theá AÂm Boà Taùt”, nhöng coát loõi cuûa “thaàn chuù” naøy laø söï phoái hôïp giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, Xi Vöu vaø lôøi chuù töù tung nguõ hoaønh voán mang teân laø “Luïc Giaùp Bí Chuùc”. Hôn nöõa, qua vieäc Tam giaùo chính ñoä taäp yeáu boû soùt caâu “Na moâ Quan Theá AÂm Boà Taùt”, chuùng toâi cho raèng haït nhaân quyeàn uy cuûa thaàn chuù laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ taêng leân. Caùc oâng Gustave Dumoutier, Nguyeãn Vaên Khoan, Traàn Vaên Giaùp ñaõ chæ ra raèng cho tôùi sau theá kyû 20, nhöõng vaên baûn heä thoáng cuûa Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc vaãn ñöôïc thaày cuùng hoaëc nhaø sö söû duïng trong caùc saùch nghi leã. [Dumoutier 1904, tr. 1-2], [Nguyeãn Vaên Khoan 1933, tr. 29], [Traàn Vaên Giaùp 1939, tr. 246]. Nhö theá thì, trong yù thöùc veà caáp baäc cuûa nhöõng ngöôøi tín ngöôõng daân gian, Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ laø moät vò thaàn coù uy löïc maïnh meõ ñeå thöïc hieän (9) vieäc tröø taø ma. OÂng Gustave Dumoutier laïi ghi raèng: “Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ hoaëc nöõ thaàn ñen toái treân caùc taàng trôøi. Ñoù laø söï toàn taïi cao quyù nhaát ôû chín taàng trôøi cuûa tín ñoà Ñaïo giaùo, moät vò thaàn linh naém giöõ toaøn boä kyõ thuaät quaân söï, saùch vôû quaân söï vaø luoân coå vuõ nhöõng vieäc thöïc haønh cuûa thaày phuø thuûy coù muïc ñích veà quaân söï. Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñònh ra: vaøo ngaøy 30 Teát, veõ hình cung teân treân saân trong gia ñình ñeå tröø taø ma.” [Dumoutier 1907, tr. 56]. Duø ghi laïi nghi leã tröø taø ma ñöôïc thöïc hieän trong ngaøy Teát, song noäi dung chuû yeáu cuûa nhöõng lôøi oâng Dumoutier laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaãn ñöôïc coi nhö laø moät vò thaàn cai trò vieäc quaân söï. Chính vì theá, chuùng toâi cho raèng chöùc naêng tröø taø ma cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc phaùt sinh ra töø uy löïc maïnh meõ voán coù cuûa nöõ thaàn quaân söï. 1.3. Tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû vuøng Hueá vaø mieàn Nam Vieäât Nam Veà heä thoáng tín ngöôõng daân gian ôû vuøng Hueá, oâng Traàn Ñaïi Vinh khaúng ñònh laø ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ coù chöùc naêng toång hôïp vaø laø nöõ thaàn naèm ôû vò trí haøng ñaàu trong nhöõng vò nöõ thaàn khaùc nhö Thieân Y A Na Dieãn Ngoïc Phi (天依阿那演玉妃), Thaùnh Maãu Lieãu Haïnh (柳杏聖母) [Traàn Ñaïi Vinh 1995, tr. 112]. OÂng cuõng neâu leân chi tieát moät soá chöùc naêng cuûa nöõ thaàn naøy laø toå ngheà moäc vaø toå ngheà neà [Sñd, tr. 151-152]. Theo oâng Huyønh Ñình Keát giôùi thieäu: nhieàu laøng vuøng Hueá laäp mieáu thôø thaàn naøy; oâng cuõng ñaùnh giaù nöõ thaàn naøy ñöôïc toân vinh laø “toå sö baùch ngheä, laø toå sö ngheà moäc” [Huyønh Ñình Keát 1998, tr. 38-39]. OÂng Keát coøn ñeà caäp ñeán chöùc naêng khaùc cuûa nöõ thaàn naøy laø thaàn “boån maïng” (vò thaàn phuø hoä sinh meänh) cuûa caùc baø vôï trong gia ñình, neân nhieàu gia ñình ôû Hueá laäp baøn thôø vò nöõ thaàn naøy [Sñd, tr. ñd]. Hôn nöõa oâng Keát laïi chæ ra raèng nöõ thaàn naøy ñöôïc thôø ôû Thöï
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Thanh Bình laø cô quan phuï traùch veà ca muùa thôøi Nguyeãn, ñoàng thôøi laø thuûy toå cuûa toå chöùc hoäi ñoaøn ngheà nghieäp cuûa caùc ngheä nhaân muùa haùt truyeàn thoáng Hueá [Sñd, tr. 178-179]. ÔÛ mieàn Nam Vieät Nam cuõng coù tín ngöôõng thôø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ gioáng nhö vuøng Hueá. Ví duï, khaûo saùt cuûa nhoùm Huyønh Ngoïc Traûng ñaõ khaúng ñònh raèng: “Baø cuõng cöùu ñoä cho giôùi nöõ, ñoàng thôøi laø vò toå cuûa caùc ngheà thuû coâng (thôï moäc, thôï may...), (...) Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc thôø ôû caùc mieáu ngoaøi ñình hoaëc ngay trong chaùnh ñieän cuûa ñình, (...)” [Huyønh Ngoïc Traûng 1993, tr. 76-77]. Coù theå thaáy, trong khaùi nieäm tín ngöôõng ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû caû vuøng Hueá vaø mieàn Nam Vieät Nam coù ñieåm töông ñoàng, ñoù laø: vò thaàn naøy coù nhieàu chöùc naêng khaùc nhau nhö toå ngheà moäc, ngheà neà, ngheà muùa haùt vaø “boån maïng” cuûa phuï nöõ nöõa. Tieåu keát So saùnh quaù trình tieáp bieán tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû mieàn Baéc Vieät Nam vôùi vuøng Hueá vaø mieàn Nam Vieät Nam, thì thaáy tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû mieàn Baéc vaãn ñaûm traùch veà quaân söï vaø vieäc tröø taø ma. Ñoàng thôøi, trong caùch thöùc tieáp thu tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ coù moät ñaëc tröng laø söï phoái hôïp giöõa nöõ thaàn naøy vaø thaàn linh khaùc. Ví duï, söï phoái hôïp giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Xi Vöu ñaõ phaûn aùnh trong nhöõng lôøi thaàn chuù trong heä thoáng saùch Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc maø caùc thaày cuùng hoaëc nhaø sö Vieät Nam thöôøng duøng. ÔÛ vuøng Hueá vaø mieàn Nam Vieät Nam thì hình nhö chöùc naêng cuûa vò nöõ thaàn naøy ñöôïc ña daïng hoùa nhö trôû thaønh vò toå sö baùch ngheä, trong ñoù noåi baät leân laø vai troø toå sö ngheà moäc. Söï khaùc bieät naøy, laø do söï tieáp thu trong moät thôøi gian laâu daøi vaø ñöôïc traûi roäng treân khaép laõnh thoå Vieät Nam maø coù. Song, theo chuùng toâi thì trong tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ taïi vuøng Hueá khaù gioáng vôùi tröôøng hôïp ôû mieàn Baéc, ñoù laø vaãn coù tín ngöôõng thaàn tröø taø ma phaùt sinh töø uy quyeàn vaø chöùc naêng cuûa vò thaàn quaân söï. Ñeå minh chöùng cho giaû thuyeát naøy, ôû phaàn sau, chuùng toâi xem xeùt laïi moät soá tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ taïi vuøng Hueá thoâng qua caùc vaên baûn söû lieäu lieân quan ñeán vaán ñeà naøy. 2. Nhöõng vaên baûn söû lieäu veà tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû vuøng Hueá Tieáp theo, chuùng toâi khaûo saùt laïi 3 vaên baûn söû lieäu trieàu Nguyeãn goàm caùc taäp vaên khaán, vaên sôù coù lieân quan tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñeå xem xeùt laïi vai troø cuûa vò nöõ thaàn naøy moät caùch cuï theå, söï phoái thôø vaø caùch boá trí giöõa nöõ thaàn naøy vôùi caùc vò thaàn linh khaùc. 2.1. Vaên baûn cuûa quaùn Linh Höïu trong Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä Vua Minh Maïng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán laø vò vua ñaõ laøm chaán höng Nho giaùo. Song, beân caïnh ñoù, nhaø vua laïi cho xaây döïng moät ngoâi ñaïo quaùn
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 laø quaùn Linh Höïu (霊祐観) vôùi quy moâ lôùn trong Ñaïi Noäi vaøo naêm 1829 (naêm Minh Maïng thöù 10). Vaøo theá kyû XIX, moät ñaïo quaùn môùi coù quy moâ lôùn cuûa khu vöïc vaên hoùa Ñoâng AÙ laïi ñöôïc xaây döïng trong noäi cung. Ñaây laø moät hieän töôïng ñaùng chuù yù trong lòch söû Ñaïo giaùo. Caên cöù vaøo khaûo saùt döôùi ñaây, chuùng toâi cho raèng ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ chính laø vò thaàn ñöôïc thôø chính trong quaùn Linh Höïu. Veà quaùn Linh Höïu, trong phaàn Teá töï caùc ñeàn mieáu (群祀), Boä Leã, quyeån 92 cuûa boä Khaâm Ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä (KÑÑNHÑSL: 欽定大南会典事例) coù ñoaïn nhö sau: Dòch nghóa: Naêm Minh Maïng thöù 10, xaây döïng quaùn Linh Höïu taïi ñaàu phöôøng Linh Thaùi xöa, naèm ôû phía baéc soâng Ngöï Haø trong Kinh thaønh. Beân trong quaùn döïng ñieän Truøng Tieâu. Gian giöõa baøy 1 caùi khaùm phuïng thôø töôïng ñoàng Cöûu Thieân Thaùnh Toå vaø 2 töôïng ñoàng Kim Ñoàng, Ngoïc Nöõ. AÙn thöù nhaát beân taû, baøy töôïng ñoàng Luïc Giaùp; aùn thöù nhì beân taû, baøy töôïng toå 72 boä Ñòa Saùt, do vieân ñaïo luïc phuïng thôø.(...). 霊祐観,(10) 明命十年, 建于京城内御河北, 古霊泰坊地頭. 観之中為重霄殿, 中間設龕一奉祀九天聖祖銅像及金童玉女. 左一案設六甲銅像, 左二案設七十二部地煞塑像. (下略). Ñoaïn tieáp theo coù phaàn mieâu taû veà caùc toøa nhaø khaùc naèm beân phaûi ñieän Truøng Tieâu (重霄殿), laøm gaùc Töôøng Quang (祥光閣), beân traùi ñieän Truøng Tieâu, laøm gaùc Töø Vaân (慈雲閣). Nhö vaäy laø ñieän Truøng Tieâu ñöôïc naèm vò trí trung taâm cuûa caùc toøa nhaø, töùc ñieän naøy laø ñieän chính cuûa quaùn Linh Höïu [TTBTDTCÑH 1997, tr. 187]. Vò thaàn chính ñöôïc thôø taïi ñieän Truøng Tieâu laø Cöûu Thieân Thaùnh Toå (九天聖祖). Vì vaäy, chuùng toâi cho raèng moät trong nhöõng lyù do chính ñeå xaây döïng quaùn Linh Höïu laø ñeå thôø ñöùc Cöûu Thieân Thaùnh Toå. Teân rieâng ñöùc Cöûu Thieân Thaùnh Toå naøy khoù tìm ra trong danh muïc teân thaàn thaùnh cuûa Ñaïo giaùo. Döïa vaøo moät soá cöù lieäu döôùi ñaây, chuùng toâi ñoaùn raèng ñöùc Cöûu Thieân Thaùnh Toå chính laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ: Tröôùc heát, trong baøi sôù leã Thöôïng löông (上梁礼) ñöôïc söu taàm ôû Hueá gaàn ñaây coù ñoaïn goïi teân thaàn cai trò giôùi thôï moäc vaø baûo veä leã naøy laø “Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân (九天玄女聖祖道母元君)”. Theo chöùc naêng cuûa nöõ thaàn naøy, chuùng toâi nghó raèng “Cöûu Thieân Thaùnh Toå” laø caùch vieát taét cuûa “Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân”. Chuùng toâi seõ baøn laïi veà teân vò thaàn naøy trong baøi sôù leã Thöôïng löông trong phaàn 2.3 cuûa baøi baùo naøy. Tieáp theo laø nhöõng vò thaàn Luïc Giaùp (六甲) ñöôïc thôø beân traùi töôïng ñoàng Cöûu Thieân Thaùnh Toå, laø moät trong nhöõng phuï thaàn chuû yeáu cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ nhö chuùng toâi ñaõ neâu trong phaàn trích daãn saùch DTTTT. Hôn nöõa raát coù khaû naêng, ngöôøi ñöông thôøi suy nghó raèng 72 vò Ñòa Saùt ñöôïc thôø beân traùi cuûa Cöûu Thieân Thaùnh Toå chính laø boài thaàn (thaàn phuï giuùp) cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Bôûi vì, trong truyeän Thuûy höû,(11) coù ñoaïn (hoài thöù 42) noåi tieáng laø ñöùc “Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ” chæ ra quan heä giöõa caùc vò thaàn
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 “72 boä Ñòa Saùt” vaø Toáng Giang (nhaân vaät chính truyeän naøy), hình nhö nöõ thaàn naøy cai trò nhöõng vò thaàn “72 boä Ñòa Saùt”. Ñoàng thôøi, nhö ñaõ neâu treân, truyeän Thuûy höû ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc phoå caäp tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. 2.2. Vaên teá leã Thöôïng löông ñöôïc löu tröõ taïi mieáu Khai canh cuûa laøng Thanh Phöôùc ôû vuøng Hueá Nhöõng taøi lieäu vaên baûn ñöôïc löu giöõ taïi mieáu Khai canh laøng Thanh Phöôùc(12) ôû vuøng Hueá ñöôïc ghi trong taäp vaên khaán Höông trung töï ñieån nghi vaên tieát töï thöù töï thöùc (郷中祀典儀文節祀次序式),(13) coù cheùp baøi vaên khaán leã Thöôïng löông. Baøi naøy lieät keâ teân caùc vò thaàn linh maø daân laøng cuùng ñeå khaán phuø hoä trong buoåi leã. Ñoaïn cheùp nhö sau: Dòch nghóa: Quan Thaùnh Haäu Thoå Nguyeân Quaân, Thaùi Tueá Chí Ñöùc Toân Thaàn, Cao Caùc Quaûng Thoå Ñaïi Vöông, Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Tieân Phi, Ñöông Caûnh Thaønh Hoaøng Ñaïi Vöông, Sôn Xuyeân Nhaïc Ñoäc Töù Coá Toân Thaàn Boån Thoå Thoå Ñöùc Tieân Nöông, Boån Thoå Hoûa Ñöùc Tieân Nöông, Baïch Haïc Tieân Sinh Chi Thaàn, Daõ Haïc Tieân Sinh Chi Thaàn, Loã Ban Loã Boác Tieân Sinh Chi Thaàn, Nguõ Phöông Long Thaàn Truï Traïch. 関聖后土元君, 太歳至徳尊神, 高閣広土大王, 九天玄女仙妃, 当境城隍大王, 山川岳瀆四顧尊神, 本土土徳仙娘, 本土火徳仙娘, 白鶴先生之神, 野鶴先生之神, 魯班魯卜先生之神, 五方龍神柱宅. [Taäp vaên khaán, tr. 23a] Trong soá 12 vò thaàn linh neâu treân, chuùng toâi coù theå saép xeáp laïi theo 3 caáp baäc khaùc nhau caên cöù vaøo thöù töï ñöôïc cheùp laïi. Caáp baäc thöù nhaát: Töø Quan Thaùnh Haäu Thoå Nguyeân Quaân ñeán Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Tieân Phi laø nhöõng vò thaàn coù lai lòch khaù roõ raøng. Caáp baäc thöù hai: Töø Ñöông Caûnh Thaønh Hoaøng Ñaïi Vöông ñeán Daõ Haïc Tieân Sinh Chi Thaàn laø nhöõng vò thaàn chung chung vaø lai lòch khoâng roõ raøng. Caáp baäc thöù ba: Loã Ban Loã Boác Tieân Sinh Chi Thaàn, Nguõ Phöông Long Thaàn Truï Traïch. Töùc laø toå sö thôï moäc vaø thoå thaàn maø caû ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Vieät thöôøng thôø cuùng [Huyønh Ngoïc Traûng, 1993b, tr. 28]. Trong caáp baäc thöù nhaát, Quan Thaùnh Haäu Thoå Nguyeân Quaân laø vò thaàn maø Quan Thaùnh Ñeá Quaân (関聖帝君) keát hôïp vôùi Haäu Thoå Nguyeân Quaân (后土元君) laø vò nöõ thoå thaàn [Maõ 2002/1996, tr. 46-48]. Thaùi Tueá Chí Ñöùc Toân Thaàn vöøa laø moät vò moäc tinh treân traùi ñaát vöøa laø moät vò hung thaàn(14) raát ñoäc aùc [Maãn - Lyù 1995, tr. 236]. Cao Caùc Quaûng Thoå Ñaïi Vöông laø vò thaàn cai quaûn moät vuøng [Traàn Ñaïi Vinh 1995, tr. 101], [Huyønh Ñình Keát 1998, tr. 39]. Trong danh saùch caùc vò thaàn ñöôïc ghi ôû treân, ngöôøi ta laïi tìm ra ñöôïc teân cuûa ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Chuùng toâi chöa roõ veà 2 vò thaàn Baïch Haïc Tieân Sinh vaø Daõ Haïc Tieân Sinh Chi Thaàn trong caáp baäc thöù hai, töø ñoaïn ghi Ñöông Caûnh Thaønh Hoaøng Ñaïi Vöông trôû veà sau laø thaàn ñòa linh hoaëc thaàn ñaát ñai cuûa chuû xöù. Caùc vò Loã Ban Loã Boác Tieân Sinh Chi Thaàn, Nguõ Phöông Long Thaàn Truï Traïch thuoäc caáp baäc thöù ba laø nhöõng vò thaàn toå sö ngheà moäc
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 hoaëc thaàn thoå ñòa cuûa Trung Quoác. Theo muïc ñích xaây nhaø, thaàn ñaát ñai hoaëc thaàn khu vöïc chieám moät nöûa, song caàn löu yù raèng caùc thaàn chieám vò trí haøng ñaàu vaãn bao goàm thaàn quaân söï nhö Quan Thaùnh vaø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ hoaëc hung thaàn nhö vò thaàn Thaùi Tueá. Hôn nöõa, Loã Ban vaø Loã Boác laø hai vò toå sö ngheà moäc, nhöng ngöôøi Hoa laïi xeáp ôû caáp baäc döôùi. Töø vieäc quan saùt caùc ví duï neâu treân, coù theå thaáy: ñeå baûo veä cho ngoâi nhaø trong quaù trình xaây döïng, böôùc ñaàu coù theå troâng caäy vaøo caùc vò thaàn vôùi mong muoán coù ñöôïc uy löïc lôùn maïnh Trong taäp vaên khaán laïi coù vaên Chính kî (正忌文) [tr. 11a-14b]. Noäi dung baøi naøy ñöôïc duøng trong leã caàu an ñeå traùnh oân dòch, coù theå keå ra ñaây nhöõng vò thaàn OÂn dòch nhö Nguõ OÂn Thaàn (五瘟神), Ñaïi Leä Thaàn (大癘神) v.v... [tr. 13a-13b]. Trong caùc vò thaàn ñöôïc neâu teân ñoù, laïi thaáy xuaát hieän teân Luïc Giaùp Luïc Ñinh Chi Thaàn (六甲六丁之神) [tr. 13b]. Noù cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc neâu trong DTTTT vaø phuï thaàn trong quaùn Linh Höïu. Baøi vaên Chính kî cheùp veà nhöõng vò thaàn ñöôïc lieät keâ raèng “Toân thaàn ngöï tai haõn hoïa chi thaàn (尊神禦災捍禍之神)”. Nhö theá laø daân laøng mong ñôïi thaàn Luïc Giaùp Luïc Ñinh thöïc hieän vai troø cuûa vò thaàn ngöï tai haõn hoïa. Ñaây coù theå nghó ñeán khaû naêng: khaùi nieäm ñöôïc phaùi sinh töø uy löïc cuûa vò thaàn quaân söï. Nhö vaäy, duø ñaõ ñöôïc ghi ôû caùc trang khaùc nhau, nhöng caû hai vò thaàn Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Luïc Giaùp ñeàu nhôø coù uy löïc maïnh meõ cuûa vò thaàn quaân söï, vaãn duy trì chöùc naêng voán coù laø tröø taø ma. Chính vì theá, chuùng toâi khaúng ñònh raèng söï phoái hôïp cuûa hai vò thaàn keå treân vaãn ñöôïc taùi hieän laïi treân caùc taäp vaên khaán ñöôïc löu giöõ taïi caùc laøng laän caän cuûa thaønh phoá Hueá gioáng nhö truyeän Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong saùch DTTTT hoaëc nhö caùch boá trí caùc pho töôïng taïi quaùn Linh Höïu. 2.3. Baøn veà baøi sôù leã Thöôïng löông ñöôïc baùn ôû Hueá Trong baøi sôù(15) ñöôïc duøng trong leã Thöôïng löông (上梁礼) do taùc giaû baøi baùo naøy söu taäp ñöôïc ôû chôï Ñoâng Ba vaøo naêm 2007 coù ñoaïn ghi teân caùc vò thaàn linh coù lieân quan ñeán leã Thöôïng löông, nhö sau: Dòch nghóa: Nhaát thaønh thöôïng ñaït Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân chieáu giaùm, Voõ Thaùnh Khöông Thaùi Coâng taïi thöû Baùt Quaùi Phuø, Coå Tích Thieân Ñaïi Phong Thaàn Toân Vò, Loã Ban Loã Boác Nhò Vò Tieân Sö Toân Thaàn, Baûn Xöù Thaønh Hoaøng Toân Thaàn, Baûn Xöù Thoå Ñòa Toân Thaàn, Nguõ Haønh Lieät Vò Nöông, Lòch Ñaïi Sö Toân Thaàn, Ñoâng Truø Ty Maïng Taùo Quaân Nguõ Phöông Thoå Coâng Toân Thaàn, Baûn Xöù Thieän Thaàn, Thò Toøng Boä Haï, Voâ Töï AÂm Coâ Hoàn Lieät Vò ñoàng thuøy chieáu giaùm (...). 一誠上達九天玄女聖祖道母元君炤鑑, 武聖姜太公在此八卦符, 古昔天代封神尊位, 魯班魯ト二位先師尊神, 本処城隍尊神, 本処土地尊神, 五行列位娘, 歴代師尊神, 東厨司命竈君五方土公尊神, 本処善神, 侍従部下, 無祀陰孤魂列位, 同垂炤鑑 (...) [Doøng thöù 7- doøng thöù 13]
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 ÔÛ ñaây, ngöôøi ta nhìn thaáy teân ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñaët ôû vò trí haøng ñaàu trong soá teân caùc vò thaàn khaùc nhau. Hôn nöõa, theo caùch boá trí ñoaïn vaên thì, giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø nhöõng vò thaàn linh khaùc chia thaønh hai phaàn, coù veû nhö vò nöõ thaàn naøy ñöôïc ñaõi ngoä ñaëc bieät. Ñieàu ñoù laøm cho ngöôøi ta coù theå xaùc nhaän ñöôïc laø ñoái töôïng tín ngöôõng chính cuûa leã Thöôïng löông laø ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Khöông Thaùi Coâng(16) cuõng ñöôïc ñaõi ngoä ñaëc bieät sau vò nöõ thaàn naøy. Caàn löu yù raèng, Khöông Thaùi Coâng cuõng laø moät vò thaàn quaân söï, coù xöng hieäu Voõ Thaùnh(17) trong baøi sôù. Nhöõng vò thaàn linh khaùc trong baøi sôù naøy laïi coù teân vò thaàn Loã Ban. Thaàn Loã Ban voán laø moät ngöôøi thôï moäc kheùo tay cuûa Trung Quoác coå ñaïi. Vaø ôû Ñaøi Loan hieän ñaïi, oâng ñöôïc toân suøng laø vò thaàn ngheà moäc kheùo leùo vôùi danh xöng Xaûo Thaùnh Tieân Sö (巧聖先師) [Löu Chi Maïn 1994, tr. 352, 365]. Trong baøi sôù naøy, ngoaøi Loã Ban Loã Boác ra, laïi coù teân Lòch Ñaïi Sö Toân Thaàn vôùi nghóa laø nhöõng vò toå sö cuûa ngheà moäc ôû Vieät Nam. ÔÛ khu vöïc Ñoâng AÙ, ngöôøi ta laïi duøng moät caùi thöôùc ñaëc bieät coù teân laø thöôùc Loã Ban (魯班尺) vöøa ñeå ño kích thöôùc nhaø cöûa vöøa ñeå ñoaùn may ruûi. ÔÛ Vieät Nam, thöôùc Loã Ban cuõng ñöôïc söû duïng [Phan Thanh Haûi 2003, tr. 326- 327]. Trong ñoà söu taàm cuûa Vieän Baûo taøng Lòch söû ôû Haø Noäi, treân thöôùc Loã Ban, coù khaûm moät caùi buøa vôùi lôøi chuù “Caáp caáp nhö Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ luaät leä” (AÛnh 1). Theo lôøi TS Trònh Chính Haïo (鄭正浩)(17) khi trao ñoåi vôùi taùc giaû baøi naøy vaøo ngaøy 15 thaùng 8 vöøa qua, thì: quan heä giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vôùi toå sö ngheà moäc ôû Ñaøi Loan chöa roõ raøng vaø hôn nöõa trong thöôùc Loã Ban maø TS Trònh ñaõ söu taäp khoâng coù teân vò nöõ thaàn naøy. Nhö vaäy, qua so saùnh tín ngöôõng hieän taïi veà toå sö ngheà moäc giöõa ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Vieät thaáy coù ñieåm gioáng nhau ñoù laø cuøng thôø chung vò thaàn Loã Ban nhöng laïi coù ñieåm khaùc nhau, ñoù laø: ôû thôøi ñieåm hieän taïi chæ coù ôû Vieät Nam môùi coù tín ngöôõng ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ.(18) Moät ñieàu maø chuùng toâi khoâng theå boû qua trong baøi sôù neâu treân ñoù laø söï keát hôïp danh xöng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân (聖祖道母元君). Chuùng toâi cho raèng trong teân naøy coù söï keát hôïp hai vò nöõ thaàn khaùc nhau laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Taây Vöông Maãu (西王母). Phaàn lôøi töïa DTTTT ghi raèng: “Phuï nöõ ñaéc ñaïo thì vò trí cao nhaát laø Nguyeân Quaân. Taäp truyeän naøy vieát Kim Maãu trôû thaønh Chuû Nguyeân Quaân (女子得道位極於元君,此伝以金母為主元君). Theo ñoù, neáu döïa vaøo thuaät ngöõ thaàn hoïc Ñaïo giaùo, Nguyeân Quaân trong “Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân” coù yù nghóa laø “Taây Vöông Maãu”. Coøn theo truyeän Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong DTTTT nhö ñaõ keå treân, coù ñoaïn cheùp nöõ thaàn naøy laø “ñeä töû cuûa Thaùnh Maãu Nguyeân Quaân: 聖母元君弟子也.” Truyeän Taây Vöông Maãu trong DTTTT laïi coù ñoaïn: “Taây Vöông Maãu (...) laïi coù hieäu laø Kim Maãu Nguyeân Quaân. (...) Vöông Maãu ra leänh cho moät phuï nöõ ñaàu chim mình ngöôøi vaø noùi vôùi (Hoaøng) Ñeá raèng: Ta laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (...): 西王母 (...) 亦号曰金母元君 (...)王母乃命一婦人人首鳥身, 謂帝曰我九天玄女也 (...)”. Nhö vaäy, trong caùc taøi lieäu quan troïng, coù theå thaáy roõ moái quan heä giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Taây Vöông Maãu khaù maät thieát.
25 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Hôn nöõa, tín ngöôõng thaàn boån maïng ôû Hueá coù 2 heä thoáng cuøng song song toàn taïi: moät laø Taây Cung Vöông Maãu (西宮王母)/ Ñoaøi Cung Vöông Maãu (兌宮王母) hay noùi caùch khaùc thuoäc heä Taây Vöông Maãu [Cadieøre 1958/1930, tr. 72], [Traàn Ñaïi Vinh 1995, tr. 119], hai laø thuoäc heä Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ [Huyønh Ñình Keát 1998, tr. 38]. Nhöõng naêm gaàn ñaây, hai vò nöõ thaàn naøy vaãn ñöôïc phoái thôø nhö ghi cheùp trong saùch Ñòa chí Phong Ñieàn (thuoäc phía taây baéc tænh Thöøa Thieân Hueá): “Ñoái vôùi phuï nöõ, vôùi nieàm tin coå truyeàn, hoï coøn thôø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, Taây Cung Vöông Maãu Boån Maïng Chuùa Tieân...” [Nguyeãn Vaên Hoa 2005, tr. 485-486]. ÔÛ ñaây, ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc neâu leân ôû vò trí haøng ñaàu trong nhoùm caùc vò thaàn linh, vaø caû hai vò nöõ thaàn naøy ñeàu laø vò thaàn boån maïng cuûa ngöôøi phuï nöõ. Töø quan nieäm tieáp caän neâu treân, ôû vuøng Hueá ñaõ naûy sinh quan nieäm coù söï keát hôïp giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Taây Vöông Maãu. Cho neân teân chuû thaàn laø “Cöûu Thieân Thaùnh Toå” ñöôïc thôø ôû quaùn Linh Höïu neâu treân coù nhieàu khaû naêng laø söï keát hôïp teân goïi cuûa caû hai vò nöõ thaàn. Maëc duø vaäy, trong nhöõng vò thaàn phuï ñöôïc ñaët beân caïnh thaàn chuû coù lieân quan ñeán tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, thì tính caùch cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, töùc vò thaàn troâng coi chieán tranh vaø tröø taø ma, laïi noåi baät nhieàu hôn Taây Vöông Maãu. Tieåu keát Nhö vaäy, chuùng toâi nghó raèng söï phoái hôïp giöõa thaàn chính Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vôùi caùc vò thaàn phuï, ñaëc bieät vôùi thaàn Luïc Giaùp ñöôïc keå trong vaên baûn taøi lieäu Ñaïo giaùo nhö DTTTT ñaõ phaûn aùnh trong vieäc boá trí caùc pho töôïng taïi chính ñieän cuûa quaùn Linh Höïu hoaëc trong baøi vaên khaán ñang löu giöõ taïi laøng Thanh Phöôùc. Ñieàu naøy ñöôïc trieån khai roõ raøng theo caùch thöùc vöøa noåi baät leân trong nhöõng vò thaàn toå sö ngheà moäc khaùc nhö Loã Ban, vöøa pha troän vôùi Taây Vöông Maãu taïi vuøng Hueá. 3. Khaûo saùt Döôùi ñaây, caên cöù vaøo keát quaû xem xeùt nhöõng vaên baûn neâu treân, chuùng toâi seõ thöû khaûo saùt hoaëc ñöa ra giaû thuyeát veà nhöõng lyù do cho vieäc xaây döïng quaùn Linh Höïu, nguyeân nhaân taïi sao ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc Thanh Bình Töø Ñöôøng thôø phuïng vaø trôû thaønh toå sö ngheà moäc. 3.1. Thöû khaûo saùt veà lyù do maø ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñöôïc thôø phuïng vôùi tö caùch laø vò thaàn chính cuûa quaùn Linh Höïu Gioáng nhö nhieàu chuøa quaùn khaùc, chöa coù taøi lieäu naøo ghi roõ lyù do cuï theå vaø tæ mæ veà vieäc döïng quaùn Linh Höïu. Song chuùng toâi cho raèng vieäc xaây döïng quaùn Linh Höïu laø bieåu töôïng cuûa vieäc hoaøn thaønh heä thoáng baûo veä xung quanh kinh ñoâ Hueá vaø phuû Thöøa Thieân. Theo quyeån 23, Minh Maïng chính yeáu (明命政要), cho ñeán naêm Minh Maïng thöù 9 (1828), trieàu Nguyeãn cho xaây döïng laïi heä thoáng baûo veä xung quanh caû phuû Thöøa Thieân vaø kinh ñoâ Hueá nhö sau: Phía ñoâng: naêm ñaàu (1820), “Söûa ñaép ñaøi Traán Haûi: 修築鎮海台”(19)
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Phía baéc: naêm thöù 5 (1824), “Ñaép thaønh Quaûng Bình(20) (...) Khi thaønh ñaép xong, laïi laáy côù moät daûi ñoàn luõy daøi(21) laø nôi phaûi phoøng thuû trong buoåi ñaàu laäp quoác (...): 築広平城 (...) 及城成又以長塁一條乃国初設険之地. 命修之 (...).” Phía nam: naêm thöù 7 (1826), “Xaây ñaép cöûa aûi Haûi Vaân:(22) 砌築海雲関” Phía taây nam: naêm thöù 7 (1826), “Vua laáy côù meù treân ñaèng taây, ñaèng nam tænh Thöøa Thieân, giaùp vôùi ngöôøi Man ôû nuùi, neân sai ñaép hai ñoàn Höng Bình(23) vaø Du Moäc:(24) 帝以承天西南上道接山蛮, 築興瓶油木二堡.” Cuoái cuøng, naêm Minh Maïng thöù 9 (1828), vua Minh Maïng keå raèng, “Traãm töï luùc leân ngoâi ñeán nay, ñaép traøng thaønh ôû Quaûng Bình, xaây cöûa quan ôû ñeøo Haûi Vaân, nhöõng choã xung yeáu gaàn beå nhö cöûa beå Thuaän An,(25) cöûa beå Tö Dung(26) khoâng ñaâu laø khoâng laäp phaùo ñaøi; thaønh trì ôû caùc traán cuõng laàn löôït xaây ñaép: 朕自親政以来修長城於広平、砌雄関海雲、順安.思容沿海衝要之処,不設立砲台”. Qua nhöõng lôøi naøy, coù theå xaùc nhaän raèng cho ñeán naêm Minh Maïng thöù 9, heä thoáng baûo veä xung quanh kinh ñoâ Hueá haàu nhö ñaõ hoaøn thaønh. Nhö vaäy, coù theå nghó raèng cho ñeán naêm Minh Maïng thöù 10, vua Minh Maïng cho döïng quaùn Linh Höïu ñeå khaán ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ baûo veä cung thaønh laø trung taâm heä thoáng phoøng veä xung quanh kinh ñoâ Hueá. Chính vì vaäy, chuùng toâi môùi hieåu ñöôïc lyù do taïi sao vua Minh Maïng toân Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trôû thaønh thaàn chính cuûa quaùn Linh Höïu maø khoâng löïa choïn nhöõng vò thaàn khaùc chæ coù vai troø chung chung nhö Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá hay laø Thaùi Thöôïng Laõo Quaân v.v... Nhaø vua coù muïc ñích raát roõ raøng laø mong vò thaàn tieâu bieåu nhaát coù theå baûo veä cho caû hoaøng cung vaø heä thoáng thaønh trì, ñoàn luõy baûo veä vuøng kinh ñoâ vöøa môùi ñöôïc döïng leân. Ñieàu ñoù chöùng toû vua Minh Maïng ñaõ coâng nhaän nöõ thaàn naøy laø moät vò thaàn quaân söï raát linh thieâng. 3.2. Quan heä giöõa Thöï Thanh Bình vaø ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ - AÂm nhaïc vaø quaân söï Theo saùch Hueá - Leã hoäi daân gian cuûa oâng Toân Thaát Bình, trong töø ñöôøng toøa Thanh Bình coù thôø phuïng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ cuøng vôùi vôùi caùc vò thaàn toå ngaønh tuoàng nhö Luïc Giaùp vaø Luïc Ñinh… [Toân Thaát Bình 1997, tr. 79]. Nhö ñaõ noùi tröôùc, Thanh Bình Töø Ñöôøng (清平祠堂) voán laø Thanh Bình Thöï (清平署) laø moät cô quan aâm nhaïc trieàu Nguyeãn. Song, caàn phaûi löu yù laø cô quan naøy laïi coù nhieàu lieân heä vôùi quaân söï nöõa. Phaàn Thöï Thanh Bình, Kinh Quaân hieäu, Boä Binh, quyeån 143 saùch KÑÑNHÑSL coù ñoaïn ghi nhö sau: Dòch nghóa: (...) Gia Long nguyeân nieân (1802), chieâu moä laäp ñoäi Vieät Töôøng, ñeå sung vaøo haàu tröïc ca muùa. Naêm thöù 5 (1806), nghò chuaån: Ñoäi Vieät Töôøng, lieät vaøo haïng trong tinh binh (...). Naêm (Minh Maïng) thöù 9 (1828), ñoåi ñoäi Vieät Töôøng laøm Thöï Thanh Bình. (...) Naêm thöù 10 (1829), nghò chuaån: Thöï Thanh Bình lieät laøm tinh binh.(27) (...)嘉隆元年、越祥隊募立以充侍候歌舞。五年、議準越祥隊列為精兵項。(...) (明命)九年、改越祥隊為清平署。(...) 十年、議清平署列為精兵。
27 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Nhö vaäy, ñoäi Vieät Töôøng laø tieàn thaân cuûa Thöï Thanh Bình ñaõ ñöôïc thieát laäp vaøo ñaàu trieàu Nguyeãn. Duø nhöõng thaønh vieân naøy laøm ngheà ca muùa, nhöng daàn daàn ñöôïc ñaõi ngoä nhö tinh binh ôû ñòa phöông. Vaøo thôøi Minh Maïng, hoï caøng ñöôïc coi troïng vaø trôû thaønh lính chính thöùc ôû ñòa phöông. Vì theá, coù theå noùi toå chöùc naøy thuoäc cô quan quaân söï cuûa trieàu Nguyeãn vaø ñöôïc thieát laäp töø raát sôùm. Maëc duø chöa ñöa ra ñöôïc nhieàu taøi lieäu cuï theå veà hoaït ñoäng cuûa Thöï Thanh Bình vôùi ngaønh quaân söï, nhöng chuùng toâi cho raèng giöõa quaân söï vaø aâm nhaïc trieàu Nguyeãn thöôøng coù moái lieân heä khaù maät thieát. Ví duï, Michel Ñöùc Chaigneau mieâu taû caûnh huaán luyeän haûi quaân cuûa vua Gia Long nhö sau: “Trong moät chieán thuyeàn coù ñeán 70 tay cheøo maø ít khi thaáy ai sai nhòp. Moät ngöôøi ñoäi caàm leänh, duøng hai mieáng goã ñaùnh vaøo nhau chan chaùt ñeå goõ nhòp, gioáng nhö ngöôøi chæ huy moät ban nhaïc. (...) Laïi coøn moät caùch nöõa ñeå ra leänh cho thuyeàn ñi, laø duøng gioïng haùt. Ngöôøi trong ñoäi hay moät thuûy thuû caát tieáng haùt, luùc aáy caùc maùi cheøo ñeàu im treân maët nöôùc, döùt caâu haùt, nhöõng thuûy thuû khaùc cuøng caát cao gioïng maø hoø theo, roài cuøng cheøo moät löôït.” [Chaigneau 1867, tr. 50-51]. Vua Gia Long ñaõ coù nhieàu kinh nghieäm veà quaân söï traûi qua cuoäc chieán ñaáu aùc lieät vaø laâu daøi vôùi löïc löôïng Taây Sôn, neân oâng hieåu roõ taàm quan troïng cuûa aâm nhaïc trong quaân söï. Cho neân raát coù theå, oâng ñaõ sôùm cho xaây döïng cô quan coù traùch nhieäm veà aâm nhaïc trong toå chöùc quaân söï. Chuùng toâi ngôø raèng, Thöï Thanh Bình thôø phuïng vò thaàn quaân söï nhö ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ töø khaù sôùm. 3.3. Thöû khaûo saùt veà lyù do ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ laø toå sö cuûa ngheà moäc Truyeän Moäc Tinh (木精伝) trong saùch Lónh Nam chích quaùi (嶺南摭怪) coù cheùp ñoaïn nhö sau: Dòch nghóa: Ñaát Phong Chaâu thôøi thöôïng coå coù moät caây raát lôùn goïi laø caây chieân ñaøn cao hôn ngaøn nhaãn. (...) Traûi qua haøng ngaøn naêm, caây ngaøy caøng khoâ heùo vaø bieán thaønh yeâu tinh, thöôøng thay hình ñoåi daïng, raát duõng maõnh, coù theå gieát ngöôøi haïi vaät. (...) Daân thöôøng goïi thaàn Xöông Cuoàng. (...) Ñeán ñôøi vua Ñinh Tieân Hoaøng coù phaùp sö(28) Vaên Du Töôøng voán ngöôøi phöông Baéc(29), ñöùc haïnh thanh cao, (...) naêm hôn 80 tuoåi sang nöôùc Nam ta. Tieân Hoaøng laáy leã thaày troø maø tieáp, phaùp sö baûo baøy troø ñeå laøm vui cho thaàn Xöông Cuoàng xem maø gieát y. [Ñinh Gia Khaùnh 1990/1960, tr. 51-52]. 峯州之地, 上有一大樹.名曰栴檀. 高千仭余. (...) 其樹経久不知幾千年. 及枯朽化為妖精, 変現勇猛, 能傷殺人. (...) 相伝呼猖狂神. (...) 至丁先皇有法師愈文牟乃北人, 操行修潔, (...) 到我国年已八十. 先皇以師事之, 始教以技術娯猖狂神, 而殺之. ÔÛ ñaây, ngöôøi ta nhìn thaáy ñaïo só vaø pheùp thuaät Ñaïo giaùo Trung Quoác ñoái phoù vôùi yeâu quaùi moäc tinh. Baøi khoa Giaûi Loâi Coâng phaùch lòch (雷公霹靂科) trong saùch Taïp tieáu chö khoa (雑醮諸科)(30) thöôøng ñöôïc caùc thaày cuùng vaø phaùp sö Vieät Nam duøng, trong
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 baøi coù ghi lôøi chuù: “cheùm, cheùm moäc öông hung aùc nhaát ñònh tieàm taøng, thaàn Saám quay cho (noù ñeán) thöôïng giôùi, phaùch lòch göûi cho (noù ñeán) höôùng khaùc (...): 斬斬木殃凶悪必潜蔵, 雷神回上界, 霹靂送他方 (...).” [Tôø 10b, doøng 6: A899/2]. Sau khi saám seùt ñaùnh vaøo choã naøo, nhôø uy löïc cuûa thaàn Saám, nhöõng lôøi chuù naøy ñöôïc duøng ñeå tröø taø ma aån trong caây goã. Hoaëc theo baøi “Khoa chieâu hoàn (招魂科) trong saùch Taïp tieáu chö khoa ñeå thöïc hieän leã tang laïi coù lôøi Keä Moäc vôùi quan taøi: “Phaät coù thaàn thoâng, cheùm moäc öông, nhaát, nhò, tam, cheùm quyû tieàm taøng, yeâu khí moäc tinh veà ñi haûi ngoaïi, hung öông aùc saùt dôøi ñi höôùng khaùc (...): 仏有神通斬木殃, 一二三斬鬼潜蔵, 妖気木精帰海外, 凶殃悪殺去他方(...)”. [Tôø 48b, doøng 3-4: A1950/5]. Trong nhöõng lôøi chuù hoaëc lôøi keä, ngöôøi ta thaáy coù 2 khaùi nieäm khaùc nhau. Khaùi nieäm thöù nhaát laø trong caây goã hay ñoà goã ñeàu coù moäc tinh hung aùc thöôøng tieàm aån. Thöù hai laø ñeå tröø taø ma tieàm aån trong caây goã ngöôøi ta phaûi nhôø vaøo uy löïc cuûa thaàn linh vaø ñöùc Phaät. ÔÛ vuøng Hueá cuõng vaäy, cha Cadieøre ñaõ töøng mieâu taû nhieàu tröôøng hôïp con ma aån trong caây [Cadieøre 1955/1918, tr. 11-13, tr. 40-41]. Hôn nöõa, theo oâng Traàn Ñaïi Vinh: “Khi hoaøn taát vieäc xaây döïng moät ngoâi nhaø, daân gian thöôøng laøm leã “Toáng moäc” vôùi yù nghóa laø “xua ñuoåi moäc tinh”, laø nhöõng hoàn ma aån nhaäp, thaùc nguï trong caây, phaûi laùnh xa, traû laïi bình yeân cho gia chuû”.” [Traàn Ñaïi Vinh 1995, tr. 92]. OÂng Traàn Ñaïi Vinh chöa ghi teân nhöõng vò thaàn linh maø ngöôøi ta caàu xin phuø hoä khi haønh leã “Toáng moäc” (送木礼), theá nhöng baøi sôù(31) duøng trong leã naøy maø chuùng toâi söu taàm ñöôïc ôû chôï Ñoâng Ba vaøo naêm 2007 ñaõ lieät keâ nhöõng vò thaàn linh nhö sau: Dòch nghóa: Phuïng thænh Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Thaùnh Toå Ñaïo Maãu Nguyeân Quaân, Loã Ban Loã Boác Nhò Vò Toân Thaàn, Ñeä Nhaát Kim Trang Vöông, Ñeä Nhò Xaõ Leänh Vöông, Ñeä Tam An Tuùc Vöông, Dieâm Vöông Giaùm Saùt Chöôûng Tuø Nguïc Toát Ñaïi Töôùng Quaân, Nguõ Phöông Moäc Öông Moäc AÙch Thaàn Quan, Trung Gian Thaäp AÙc Ñaïi Baïi Thaàn Quan, Ñoâng Phöông Traàn Ñòa Nguïc Chuû Giaû Quyû Chi Danh, Nam Phöông Thaùi Ñòa Nguïc Chuû Giaû Quyû Chi Danh, Taây Phöông Trònh Ñòa Nguïc Chuû Giaû Quyû Chi Danh, Baéc Phöông Ñaëng Ñòa Nguïc Chuû Giaû Quyû Chi Danh, Trung Öông Mai Ñòa Nguïc Chuû Giaû Quyû Chi Danh, Voâ Thöôøng Quyû Söù Linh Quan, Kim Moäc Thuûy Hoûa Thoå Nguõ Haønh Khí Bieán Vi Nguõ Quyû Taùc Quaùi Thaàn Quan, Nguõ Phöông Nam Taø Nöõ Quyû. Thaïch Tinh Coát Khí. Kim Chuøy Thieát Tröôïng. Phuû Thieát Ñao Thöông. Traùt Coác Toûa Hình. Phuïc Thi Coá Khí. Thoå Moäc Taø Tinh. Ly Mî Voïng Löôïng. Troác Phöôïc Giaø Khaûo Ñaû. U Tuø Hung Khí. Yeáu Töû Ñaõi Nam Thöông Hung Thaàn Ñaúng Chuùng (...). 奉請九天玄女聖祖道母元君、魯班魯ト二位尊神、第一金荘王、第二社令王、第三安粛王、閻王監察掌囚獄卒大将軍、五方木殃木厄神官、中間十悪大敗神官、東方陳地獄主者鬼之名、南方蔡地獄主者鬼之名、西方鄭地獄主者鬼之名、北方鄧地獄主者鬼之名、中央枚地獄主者鬼之名、無常鬼使霊官、金木水火土五行五気変為五鬼作怪神官、五方男邪女鬼.石晶骨気.金鎚鉄杖.斧鉄刀鎗.桎梏鎖形.伏屍故気.土木邪精.魑魅魍魎.捉縛伽拷打.幽囚凶気.妖死歹南殤凶神等衆。 [Doøng thöù 6 - doøng thöù 16]
29 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Trong danh muïc teân caùc vò thaàn linh neâu treân, baét ñaàu töø “Nguõ Phöông Moäc Öông Moäc AÙch Thaàn Quaân” trôû ñi laø nhöõng teân phöùc taïp khoù phaân bieät ñoù laø duøng ñeå chæ caùc vò thaàn linh hay duøng ñeå chæ boïn ma quyû. Thaäm chí laïi coù xöng hieäu laø “Thaàn Quan” maø laïi coù teân laø “Kim Moäc Thuûy Hoûa Thoå Nguõ Haønh Khí Bieán Vi Nguõ Quyû Taùc Quaùi”. Chuùng toâi cho raèng, taùc giaû baøi sôù naøy khoâng muoán phaân bieät raønh maïch laø thaàn linh hay laø ma quyû. Ñoaïn töø sau “Nguõ Phöông Nam Taø Nöõ Quyû” ñöôïc goïi chung laø “Chuùng” laø duøng ñeå chæ boïn ma quyû, coù leõ ñoù laø nhöõng aùc linh (chæ boïn ma quyû) thöôøng tieàm aån trong caây goã. Sau khi lieät keâ teân boïn ma quyû, baøi sôù tieáp vieát “Thænh phoù boån dieân, höôûng kyø phæ leã, phaûn hoài Döông Chaâu ñaïi ñòa, Toáng quy haûi ngoaïi ngao du, baát ñaéc hoài coá, aån naëc gia trung, khieâu caàu teá töï (...): 請赴本筵, 享其菲礼, 返回揚州大地, 送帰海外遨遊, 不得回顧隠匿家中邀求祭祀 (...)”. Coù nghóa laø sau khi nhaän leã naøy, boïn ma quyû vaãn tieàm aån trong caây goã ñoøi ñöôïc chuyeån ñi nöôùc ngoaøi nhö Döông Chaâu taïi Trung Quoác. Chuùng toâi laïi cho raèng nhöõng vò thaàn linh coù uy quyeàn ñuoåi tröø taø ma tieàm aån trong caây goã laø töø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñeán Dieâm Vöông Giaùm Saùt Chöôûng Tuø Nguïc Toát Ñaïi Töôùng Quaân. Trong ñoù Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ chính laø vò thaàn maø nhôø ñoù nghi leã Toáng moäc ñaït ñöôïc hieäu quaû, teân cuûa vò thaàn naøy roõ raøng phaûi ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu. Chính vì vaäy, chuùng toâi nghó raèng: lyù do chuû yeáu Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ coù theå ñoùng vai troø nhö vò thuûy toå cuûa ngheà moäc, ñeå xöû trí vôùi khaùi nieäm moäc tinh trong caây goã cuûa ngöôøi Vieät Nam, ñoù laø vò nöõ thaàn naøy caàn coù uy löïc maïnh meõ cuûa vò thaàn quaân söï. Tieåu keát Trieàu ñình Nguyeãn, töø vua Minh Maïng ñeán caùc quan laïi quaân söï ñeàu tin vaøo ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ, hoï coâng nhaän ñöùc aáy laø moät vò thaàn quaân söï linh thieâng. Vua Minh Maïng löïa choïn nöõ thaàn naøy laøm chính thaàn taïi quaùn Linh Höïu ñeå mong coù ñöôïc söï phuø hoä cho caû hoaøng cung noùi rieâng vaø heä thoáng thaønh luõy baûo veä khu vöïc kinh ñoâ noùi chung. Do quaân söï vaø aâm nhaïc coù moái quan heä raát maät thieát neân nhöõng ngöôøi lính thuoäc Thöï Thanh Bình chòu traùch nhieäm vieäc ca muùa cuõng tín thôø vò nöõ thaàn naøy. Chaéc chaén hoï cuõng tin raèng vò nöõ thaàn naøy coù uy löïc raát maïnh meõ trong ngaønh quaân söï. Ñoàng thôøi, ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ñoùng vai laø toå sö ngheà moäc, moät lyù do ñoù laø ngöôøi thôï moäc caàn coù uy löïc maïnh meõ ñeå tröø moäc tinh tieàm aån trong caây goã. Vì vaäy, caàn tin vaøo vò thuûy toå Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ coù theå baûo veä cho quyeàn uy vôùi tö caùch laø vò thaàn quaân söï. Thay lôøi keát vaø nhöõng vaán ñeà ñaët ra Nhö ñaõ keå treân, caùch tieáp thu tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ ôû Vieät Nam noùi chung, ôû vuøng Hueá noùi rieâng, thöôøng baûo löu nguyeân veïn theo caùc taøi lieäu vaên baûn Ñaïo giaùo (nhö DTTTT). Tieâu bieåu nhaát laø ngöôøi ta tieáp thu truyeän caùc nöõ thaàn maø trung taâm ñieåm laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ hoaëc laø keát
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 hôïp caùc nöõ thaàn khaùc theo caùch moâ taû caùc truyeän xung quanh vò nöõ thaàn naøy. Thöù nhaát laø söï phoái hôïp giöõa thaàn chính laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø phuï thaàn Luïc Giaùp nhö vieäc boá trí pho töôïng taïi quaùn Linh Höïu. Thöù hai laø söï phoái hôïp giöõa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vaø Taây Vöông Maãu nhö trong tín ngöôõng boån maïng hoaëc caùch bieåu hieän teân nöõ thaàn ghi trong caùc baøi sôù. Chuùng toâi cuõng khaúng ñònh raèng trong quaù trình tieáp thu tín ngöôõng veà nöõ thaàn naøy coù moät soá thay ñoåi nhö tín ngöôõng boån maïng hay laø söï trôû thaønh toå sö ngheà moäc. Song nhöõng söï thay ñoåi naøy ñaõ ñöôïc ghi laïi trong vaên baûn kinh ñieån Ñaïo giaùo. Ví duï, Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong tín ngöôõng daân gian vaãn giöõ tính caùch laø moät vò thaàn raát linh thieâng vôùi vieäc tröø taø ma. Chuùng toâi cho raèng ñieàu ñoù ñöôïc taïo ra töø khaùi nieäm laø nöõ thaàn naøy voán laø thaàn quaân söï maïnh meõ. Chính vì vaäy, hình daïng, chöùc naêng, tính caùch cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong tín ngöôõng vuøng Hueá vaãn baûo löu, ít coù söï thay ñoåi. Trong boái caûnh ñoù, vuøng Hueá coù truyeàn thoáng thôø phuïng ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vôùi tö caùch laø moät vò nöõ thaàn ñöôïc nhöõng voõ quan trieàu Nguyeãn thôø cuùng trong moät thôøi gian daøi, coù theå laø cho ñeán taän theá kyû XX. Maëc duø, sau naêm 1886 quaùn Linh Höïu bò phaù hoûng [Nguyeãn Ñaéc Xuaân 2002, tr. 37], nhöng tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong quaân ñoäi trieàu Nguyeãn vaãn ñöôïc duy trì. Baøi baùo cuûa oâng Albert Sallet vaø oâng Nguyeãn Ñình Hoøe vaøo naêm 1914 cheùp: “quan voõ cuûa kinh ñoâ ñaûm nhieäm vieäc cuùng Cöûu Thieân Thaùnh Maãu ôû chuøa Voõ Ban”(32) [Sallet - Nguyeãn Ñình Hoøe 1914, tr. 342]. Chuùng toâi cho raèng, nhö ñaõ neâu treân, raát coù theå “Cöûu Thieân Thaùnh Maãu: 九天聖母” chính laø “Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ” vì do teân hai vò nöõ thaàn coù nhieàu ñieåm gioáng nhau vaø hôn nöõa chöùc naêng cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ raát hôïp vôùi voõ quan. Hôn nöõa, ôû Thaùi Mieáu taïi Ñaïi Noäi gaàn khu vöïc Tuaàn Binh Nha Moân (巡兵衙門) - ngoâi ñoàn lính caän veä, cuõng coù moät ngoâi mieáu thôø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (AÛnh 2). Ngoaøi voõ quan ra, phuï nöõ trong hoaøng toäc cuõng tin thôø vò nöõ thaàn naøy. Am Phuùc Thoï (福寿庵) trong gaùc Khöông Ninh (康寧閣), cung Dieân Thoï (延寿宮) cuûa Ñaïi Noäi laø nôi thôø phuïng cuûa caùc baø hoaøng gia trieàu Nguyeãn [Traàn Ñöùc Anh Sôn 2004, tr. 121-123]. Nôi ñaây ñang löu giöõ moät taám hoaønh phi ñöôïc laøm naêm Thaønh Thaùi thöù 12 (1900) ghi laïi lòch leã vía Phaät Thaùnh haøng naêm. Trong lòch coù ghi roõ ngaøy döïng bia Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (九天玄女誕) vaøo ngaøy 11 thaùng 10.(33) (AÛnh 3, 4). Ñaây laø taøi lieäu chöùng toû raèng cho ñeán cuoái theá kyû XIX, caùc baø hoaøng trieàu Nguyeãn vaãn thôø phuïng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Nhö vaäy, caû daân gian vaø hoaøng gia, phuï nöõ vuøng Hueá noùi chung ñeàu thôø phuïng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Vì hay nhìn thaáy baøn thôø boån maïng ôû vuøng Hueá, taùc giaû baøi baùo naøy cuõng raát thuù vò veà tín ngöôõng boån maïng vôùi Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Tín ngöôõng boån maïng vuøng Hueá raát ñieån hình nhöng ít ngöôøi baøn veà nguoàn goác cuûa tín ngöôõng ñoù. Hieän nay, do chöa coù ñieàu kieän ñeå khaûo saùt kyõ hôn veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi chöa theå baøn kyõ veà quan heä giöõa tín ngöôõng boån maïng vaø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ. Xin pheùp ñöa ra moät soá giaû thuyeát veà vaán ñeà naøy nhö laø moät gôïi môû cho vieäc nghieân cöùu tieáp theo.
31 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Ñaây laø vieäc xem xeùt laïi Ñaïo giaùo hoaëc tín ngöôõng daân gian ôû mieàn Nam Trung Quoác, ñaëc bieät laø cuûa Phuùc Kieán vaø Ñaøi Loan, hy voïng coù theå tìm ra ñöôïc chìa khoùa ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy. Ñaïo giaùo Phuùc Kieán ñaõ truyeàn baù vaøo Vieät Nam vaø Ñaøi Loan cuøng vôùi vieäc di daân laâu ñôøi. GS, TS Sakai Tadao (酒井忠夫) khaúng ñònh: do ñaïo só ngöôøi Phuùc Kieán di cö sang Ñaøi Loan, phaùi Chính Nhaát Ñaïo giaùo ñöôïc trieån khai ôû Ñaøi Loan [Sakai 1992, tr. 15]. Tröôøng hôïp Vieät Nam cuõng vaäy [Onishi 2008]. Neân neáu xem xeùt tình hình Ñaïo giaùo hoaëc tín ngöôõng daân gian Ñaøi Loan, ngöôøi ta coù theå tìm ñöôïc nhieàu thoâng tin tham khaûo ñeå khaûo saùt tín ngöôõng ôû Vieät Nam. Ví duï, theo vieäc khaûo saùt leã Laïc Nhaïc Phuû (落獄府)(34) maø phaùp sö ngöôøi Ñaøi Loan thöïc hieän, GS, TS Huruya Sinpei (古家信平) vöøa ghi laïi vai troø quan troïng(35) cuûa Cöûu
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Thieân Huyeàn Nöõ trong nghi leã naøy, vöøa khaúng ñònh vò nöõ thaàn naøy raát linh nghieäm trong vieäc chöõa beänh phuï nöõ [Huruya 1999, tr. 334, 339, 342, 360]. Chính vì theá, khi nghieân cöùu kyõ neàn vaên hoùa tín ngöôõng vuøng Hueá noùi chung, tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ vuøng Hueá noùi rieâng, vì laø vaán ñeà coøn boû ngoû, chuùng toâi nghó raèng neân nghieân cöùu so saùnh vaên hoùa cuûa caùc nöôùc trong khu vöïc, ñaëc bieät laø mieàn Nam Trung Quoác vaø Ñaøi Loan. Onishi Kazuhiko CHUÙ THÍCH Boä Dung Thaønh taäp tieân truyeän ñöôïc trích daãn töø Vaân caáp thaát thieâm (雲笈七籤) (quyeån 114). (1) Kinh Hoaøng Ñeá ñoän giaùp duyeân thaân ñöôïc trích daãn trong Vaân caáp thaát thieâm (Quyeån 14, Tam (2) ñoäng kính giaùo boä: 三洞経教部). (3) Theo phaàn naêm Ñaïi Ñònh thöù 21 cuûa Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (大越史記全書, quyeån 4, Baûn kyû), cuõng cheùp gioáng nhö Ñaïi Vieät söû löôïc: “Muøa xuaân, thaùng Gieâng, döïng ñeàn Nhò Nöõ Xi Vöu ôû phöôøng Boá Caùi”. (4) Taây Hoà chí: hieäân löu giöõ taïi Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, kyù hieäu A 3192/1. Saùch khoâng ghi roõ veà taùc giaû vaø nieân ñaïi bieân soaïn. Nhöng qua vieäc khaûo saùt ñòa danh thì coù theå ñoaùn ñònh nieân ñaïi soaïn saùch naøy vaøo khoaûng nhöõng naêm döôùi thôøi Nguyeãn. Bôûi vì baøi cheùp huyeän Quaûng Ñöùc (広徳県) trong phaàn ñeàn Vuõ Chöông Haàu (武章侯祠) ghi keøm chuù thích: “nay laø Vónh Thuaän (今永順)”. “Vónh Thuaän” laø teân moät huyeän naèm ôû phía taây Haø Noäi. Huyeän ñöôïc ñaët vaøo naêm 1805 vaø baõi boû vaøo naêm 1915 [Buøi Thieát 1993: 498]. Vì theá, chuùng toâi suy ñoaùn raèng saùch naøy ñöôïc bieân soaïn trong thôøi gian vaãn coøn teân huyeän Vónh Thuaän. (5) Tam giaùo chính ñoä thöïc luïc, baûn naêm Baûo Thaùi thöù 4, hieän löu giöõ taïi Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, kyù hieäu A.3025. (6) Vuõ Vöông: Chuùng toâi cho raèng phaûi chaêng Vuõ Vöông chính laø Chu Vuõ Vöông. Vì theo baøi baùo caùo cha Thecla ñöôïc cheùp vaøo naêm 1750, trong phaàn tín ngöôõng nhöõng vò thaàn quaân söï luùc baáy giôø, teân Chu Vuõ Vöông ñöôïc neâu leân haøng ñaàu cuøng vôùi teân Thaùi Coâng Voïng: 太公望 [St. Thecla, Dror 2002/1750: 126]. (7) Taân tuyeân tam giaùo chính ñoä thöïc luïc, hieän löu giöõ taïi Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, kyù hieäu AC.544. (8) Tam giaùo chính ñoä taäp yeáu, baûn naêm Thaønh Thaùi thöù 11, hieän löu giöõ taïi Thö vieän quoác gia Paris (Bibliotheøque nationale, Paris), kyù hieäu A.36. (9) OÂng Phan Keá Bính cheùp: “Ñoàng coát laø nhöõng ngöôøi thôø veà chö vò nhö thôø baø Lieãu Haïnh coâng chuùa, Thöôïng ngaøn coâng chuùa, Cöûu thieân huyeàn nöõ...” [Phan Keá Bính 1992/1915, tr. 302], [Heùsnard 1980, tr. 131, 303 (chuù thích 824)]. Theo oâng, cho ñeán nöûa ñaàu theá kyû XX, oâng baø ñoàng coát thôø phuïng caû ñöùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ nöõa. (10) Quaùn Linh Höïu: Theo Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân (大南寔録正編, phaàn thaùng 6 naêm Minh Maïng thöù 10, quyeån 60, kyû thöù 2) cheùp raèng: Döïng chuøa Linh Höïu [naèm ôû phía baéc Ngöï Haø], ñaët Ñaïo Luïc Ty ñeå traán giöõ choã naøy. (建霊祐寺 [在御河之北] 置道録司守之). Quaùn naøy mang teân xöng laø “chuøa”. Vaø theo phaàn keå treân cuûa KÑÑNHÑSL, trong gaùc Töø Vaân coù döïng pho töôïng Phaät. Hôn nöõa, ñaõ coù khi quaùn Linh Höïu do sö Nhaát Ñònh truï trì (theo ghi cheùp trong vaên bia “An Döôõng töï Nhaát Ñònh Hoøa thöôïng haønh traïng bi kyù” (安養寺一定和尚行状碑記) [Trònh Khaéc Maïnh 2008, tr. 444]). Chuùng toâi cho raèng, nhöõng pho töôïng ñöôïc ñaët trong chính ñieän ñeàu laø vò thaàn Ñaïo giaùo nhö keå treân. Raát coù theå, tröôùc thôøi caän ñaïi, caùc vò sö coù theå kieâm nhieäm vai troø cuûa moät ñaïo só [Onishi 2007b, 2009a]. Cho neân quaùn naøy, nhieàu khaû naêng coøn mang ñaäm neùt Ñaïo giaùo. Theo nhöõng khaûo cöùu neâu treân coù theå thaáy, toå chöùc Ñaïo Luïc Ty ñöôïc ñaët trong quaùn naøy. Caùc taøi lieäu nhö KÑÑNHÑSL vaø Ñaïi Nam thöïc luïc laïi khoâng ghi teân cuï theå toå chöùc quan laïi cuûa Ñaïo giaùo. Theo khaûo cöùu cuûa chuùng toâi, Ñaïo Luïc Ty trieàu Nguyeãn raát khaùc vôùi Ñaïo Luïc Ty thôøi nhaø Leâ hoaëc cheá ñoä ñaïo quan thôøi nhaø Minh, nhaø Thanh [Onishi 2007a]. Chuùng toâi xin ñeà caäp vaán ñeà naøy vaøo dòp khaùc. (11) Chuùng toâi chöa roõ truyeän Thuûy höû ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam vaøo thôøi gian naøo. Theo Vaân Ñaøi loaïi ngöõ (芸台類語 quyeån 7, Thö tòch: 書籍), taùc giaû Leâ Quyù Ñoân (1726-1784) ghi veà truyeän
33 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 naøy nhö sau: “nhö truyeän Thuûy höû, keå vieäc boïn Toáng Giang (…): 如水滸伝序宋江等事(...)”. Baøi töïa saùch naøy ñöôïc ghi vaøo naêm 1773 (naêm Caûnh Höng thöù 34). Nhö vaäy truyeän Thuûy höû ñöôïc truyeàn baù vaøo Vieät Nam vaøo khoaûng nöûa sau cuûa theá kyû XVIII. (12) Laøng Thanh Phöôùc naèm caùch thaønh phoá Hueá 4km veà phía baéc, thuoäc xaõ Höông Phong, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân Hueá. (13) Taäp vaên khaán naøy goàm 26 trang, coù kích thöôùc chieàu daøi 606mm, chieàu ngang 362mm. Trang 1a cheùp teân saùch naøy laø Höông trung töï ñieån nghi vaên tieát töï thöù töï thöùc. Theo nhöõng truyeän trong saùch Quaûng dò kyù (広異記) vaø Daäu döông taïp trôû (酉陽雑俎) trích daãn (14) töø boä Thaùi bình quaûng kyù (太平広記, phaàn yeâu quaùi: 妖怪 4, quyeån 362) coù chuyeän toaøn gia toäc bò tieâu dieät do moät ngöôøi trong hoï ñaõ bôùi ñaøo Thaùi Tueá töø döôùi ñaát. (15) Baøi sôù leã Thöôïng löông naøy ñöôïc in vaøo giaáy maøu vaøng, kích thöôùc chieàu daøi 364mm, chieàu ngang 613mm, coù 18 doøng, ñöôïc ghi baèng caû chöõ Haùn vaø chöõ Quoác ngöõ. (16) Khöông Thaùi Coâng töùc Thaùi Coâng Voïng: teân thaät laø Khöông Thöôïng (姜尚), töï laø Töû Nha (子牙), neân thöôøng ñöôïc goïi laø Khöông Töû Nha (姜子牙), laø khai quoác coâng thaàn nhaø Chu theá kyû 12 tröôùc Coâng nguyeân vaø laø vua khai laäp nöôùc Teà toàn taïi töø thôøi Taây Chu ñeán thôøi Chiwns Quoác. Khöông Töû Nha ñöôïc bieát ñeán nhö moät vò töôùng taøi vó ñaïi vaø laø ngöôøi goùp phaàn laäp leân söï nghieäp nhaø Chu keùo daøi hôn 800 naêm, laø trieàu ñaïi keùo daøi nhaát trong lòch söû Trung Quoác. (17) Ngöôøi Ñaøi Loan, nguyeân laø GS Tröôøng Ñaïi hoïc Okayama (Nhaät Baûn), oâng chuyeân nghieân cöùu veà Ñaïo giaùo. Chuùng toâi xin ghi teân hoï Tieán só Trònh ôû ñaây ñeå toû loøng caùm ôn. (18) GS, TS Nikaido Yoshihiro (二階堂善弘, Tröôøng Ñaïi hoïc Kansai, Nhaät Baûn) chæ daïy cho chuùng toâi raèng trong saùch Söï laâm quaûng kyù (事林広記) cuûa Traàn Nguyeân Tónh (陳元靚) cuoái thôøi Nam Toáng coù ñoaïn ghi: “caùi thöôùc Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (九天玄女尺)”. Chuùng toâi xin ghi laïi thoâng tin quyù baùu naøy ñeå baøy toû loøng caûm ôn. Theâm nöõa, saùch Coå kim thích nghi (古今釈疑, quyeån 18) cuûa Phöông Trung Lyù (方中履) thôøi nhaø Minh cuõng coù ñoaïn ghi: “caùi thöôùc Loã Ban Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (魯班九天玄女尺)”. Nhö vaây, töø thôøi Nam Toáng ñeán thôøi nhaø Minh, ôû Trung Quoác cuõng coù tín ngöôõng Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ coù lieân quan ñeán thôï moäc hoaëc vaán ñeà phong thuûy. Chuùng toâi mong ñôïi caùc nghieân cöùu tieáp theo veà vaán ñeà naøy. Ñaøi Traán Haûi. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (ÑNNTC: 大南一統志, (Kinh sö: 京師, Cöûa aûi: 関汛) cheùp, (19) “thaønh Traán Haûi naèm ôû phía baéc cöûa bieån Thuaän An, caùch huyeän Höông Traø 30 lyù veà phía ñoâng (...). Naêm Gia Long thöù 12 (1813) xaây thaønh Vieân Ñaøi (...). Naêm Minh Maïng thöù 1 vaø thöù 12 cho söûa laïi (...). Naêm Minh Maïng thöù 15 ñoåi teân thaønh Traán Haûi.: 鎮海城,在香茶県東三十里順安海口之北(...).嘉隆十二年築円台城(...)明命元年十二年重修. (...) 十五年改名鎮海城”. Vò trí hieän nay thuoäc laøng Thai Döông Haï, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân Hueá [Ñinh Xuaân Vònh 2002, tr. 672]. Chuù thích cuûa BBT: Thaønh Traán Haûi nay thuoäc trò traán Thuaän An, huyeän Phuù Vang, tænh Thöøa Thieân Hueá. (20) Thaønh Quaûng Bình (広平城): Nay thuoäc ñòa phaän thò xaõ Ñoàng Hôùi, tænh Quaûng Bình [Ñinh Xuaân Vònh 2002, tr. 534-535]. (21) Ñoàn luõy daøi (長塁): töùc heä thoáng luõy Ñoàng Hôùi ñöôïc caùc chuùa Nguyeãn cho xaây döïng töø naêm 1630 ñeán naêm 1662 nhaèm ngaên chaën quaân Trònh (鄭) [Cadieøre 1906]. Nay thuoäc thò xaõ Ñoàng Hôùi, tænh Quaûng Bình. Cöûa aûi Haûi Vaân: ÑNNTC (Kinh sö, Cöûa aûi) cheùp, “cöûa aûi Haûi Vaân naèm ôû treân ñænh Haûi Vaân, (22) caùch huyeän Phuù Loäc 66 lyù veà phía ñoâng nam: 海雲関,在富禄県東南六十六里海雲嶺上”. Nay vaãn naèm ôû nuùi vaø ñeøo Haûi Vaân, giaùp tænh Thöøa Thieân Hueá vaø thaønh phoá Ñaø Naüng [Ñinh Xuaân Vònh 2002, tr. 273]. Ñoàn Höng Bình: ÑNNTC (Kinh sö, Cöûa aûi) cheùp, “ñoàn Höng Bình naèm caùch huyeän Phuù Loäc (23) 59 lyù veà phía taây nam: 興瓶堡,在富禄県西南五十九里”. Ñoàn Du Moäc: ÑNNTC (Kinh sö, Cöûa aûi) cheùp, “ñoàn Du Thuûy naèm ôû caùch huyeän Phuù Loäc 56 (24) lyù veà phía nam: 油木堡, 在富禄県南五十六里”. Thuaän An: ÑNNTC (Kinh sö, Cöûa aûi) cheùp, “cöûa bieån Thuaân An naèm caùch huyeän Höông Traø (25) 30 lyù veà phía ñoâng: 順安海汛,在香茶県東三十里”. Nay thuoäc caû 2 huyeän Höông Traø vaø huyeän Phuù Vang, tænh Thöøa Thieân Hueá.
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 (26) Tö Dung töùc cöûa bieån Tö Hieàn (思賢) ngaøy nay. Saùch ÑNNTC (Kinh sö, Cöûa aûi) cheùp: “cöûa bieån Tö Hieàn naèm ôû caùch huyeän Phuù Loäc 41 lyù veà phía ñoâng baéc (...). Trieàu nhaø Lyù ñaët teân laø OÂ Long Haûi Moân, trieàu nhaø Traàn ñoåi teân thaønh Tö Dung (...). Naêm Trieäu Trò nguyeân nieân (1841) ñoåi teân nhö hieän nay: 思賢海汛,在富禄県東北四十一里(...)李朝名烏龍海門,陳朝改思容(---)紹治元年改今名”. Nay thuoäc huyeän Phuù Loäc, tænh Thöøa Thieân Hueá [Ñinh Xuaân Vònh 2002, tr. 691]. (27) Tinh binh: lính ôû ngoaøi, coøn goïi laø giaûi binh (giaûi laø choïn) [Nguyeãn Töôøng Phöôïng 1950, tr. 45]. (28) Phaùp sö: Theo saùch Ñöôøng luïc ñieån (唐六典), vaøo thôøi Ñöôøng, ñaïo só coù 3 xöng hieäu khaùc nhau döïa theo trình ñoä tu haønh, caáp baäc thöù 1 ñöôïc goïi laø Phaùp sö (法師), thöù 2 laø Uy Nghi sö (威儀師), thöù 3 laø Luaät sö (律師). Sau ñoù danh hieäu “Phaùp sö” ñaõ trôû thaønh xöng hieäu cho ñaïo só cao tay [Löu 1994a, tr. 537]. (29) Ngöôøi phöông Baéc ôû ñaây duøng ñeå chæ ngöôøi Trung Quoác. Ví duï: theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (Baûn kyû toaøn thö, quyeån 6, kyû nhaø Traàn) cheùp: “Vaøo naêm Höng Long thöù 10 (1302 ), baáy giôø coù ngöôøi ñaïo só phöông Baéc laø Höùa Toâng Ñaïo theo thuyeàn buoân sang nöôùc ta (...). Pheùp phuø thuûy, trai tieáu, khoa nghi baét ñaàu thònh haønh töø ñoù.: 興隆十年, 北方道士許宗道従商舶我国 (...). 符水斎醮科儀盛行始之”. Coøn trong Baøi kyù chuoâng quaùn Thoâng Thaùnh Baïch Haïc: 白鶴通聖観鐘記 maø taùc gia laø ñaïo só Höùa Toâng Ñaïo töï ghi raèng mình laø ngöôøi “Lyù Haûi Ñaøn, höông Thaùi Bình, huyeän Phuùc Thanh, Phuùc Chaâu, loä Phuùc Kieán: 福建路福州清福県太平郷海檀里 (nay thuoäc huyeän Bình Ñaøm, tænh Phuùc Kieán: 福建省平檀県)” [Onishi 2008, tr. 6-7]. (30) Taïp tieáu chö khoa: Hieän löu giöõ taïi Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, kyù hieäu A899 vaø A1950. (31) Baøi sôù leã Toáng moäc naøy toång coäng coù 19 doøng, ñöôïc ghi baèng caû chöõ Haùn vaø chöõ Quoác ngöõ, ñöôïc in treân giaáy maøu vaøng coù kích thöôùc chieàu daøi 377mm, chieàu ngang 625mm. (32) Voõ Ban Töï:武班寺. Ñaùng tieác laø baøi baùo cuûa hai oâng khoâng ghi roõ vò trí ngoâi chuøa. (33) Taùc giaû baøi baùo naøy ñöôïc TS Suenari Michio cung caáp thoâng tin veà böùc hoaønh phi taïi am Phuùc Thoï, Ñaïi Noäi vaøo ngaøy 16 thaùng 8 naêm 2009. Chuùng toâi xin ghi ra teân hoï cuûa TS Suenari Michio ñeå baøy toû loøng caùm ôn. (34) Leã Laïc Nhaïc Phuû: moät nghi leã khaù quy moâ vaø ñöôïc tieán haønh nhaèm muïc ñích chöõa beänh naëng. Theo quan nieäm cuûa phaùp sö ngöôøi Ñaøi Loan: khi beänh naëng thì coù luùc linh hoàn beänh nhaân vaát vô vaøo Ñòa phuû (地府, laïi coù nghóa laø AÂm phuû: 陰府). Bôûi vaäy, phaùp sö ñaët baøn thôø taïi gia ñình beänh nhaân ñoù vaø haønh leã ñeå laøm cho linh hoàn nhaäp vaøo cô theå beänh nhaân [Huruya 1999, tr. 250]. (35) Vai troø cuûa Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ trong leã Laïc Nhaïc Phuû: Ví duï, quaù trình ñaàu tieân vaø quan troïng cuûa leã Laïc Nhaïc Phuû laø vieäc laøm caàu Kim Cöông (金剛橋) ñeå noái lieàn giöõa traàn gian vaø aâm phuû. Phaùp sö veõ teân Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ Nöông Nöông baèng phaán vieát leân caàu ñeå laøm buøa coù muïc ñích tröø taø ma [Huruya 1999, tr. 339]. TAØI LIEÄU TRÍCH DAÃN VAØ THAM KHAÛO Buøi Thieát (1993). Töø ñieån Haø Noäi, phaàn ñòa danh, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi. - - Cadieøre, Leùopold (1906). “Le Mur de Ñoàng Hôùi. Etude sur l’Etablissement de Nguyeãn en Cochinchine”, BEFEO, VI, Hanoi, pp. 87-254. - Cadieøre, Leùopold (1955/1918). “Le culte des arberes: Croyances et pratiques religieuses des Vietnamiens dans les environs de Hueá”, Croyances et pratiques religieuses des Vietnamiens. EFEO, Saigon, tome III, pp. 33-84, (Atesrieurement publieùe dans BEFEO, XVIII, Hanoi, 1918, pp. 1-60). Cadieøre, Leùopold (1958/1930). “La famille et la religion en pays Annamite”, Croyances et - pratiques religieuses des Vietnamiens, EFEO, Saigon, tome II, pp. 9-70, (Atesrieurement publieùe dans BAVH, 1930, Hue, pp. 353-413). Chaigneau, Michel Duc (1867). Souvenirs de Hueâ, Imprimerie Impeùriale, Paris. - Dumoutier, Gustave (1904). Le rituel funeùraire des annamites, Imprimerie typo-lithographique - F.-H Schneider, Hanoi. Dumoutier, Gustave (1907). Les cultes annamites, F.-H. Schneider, Imprimer-eùditeur, Hanoi. - Ñinh Gia Khaùnh (dòch vaø chuù thích) (1990/1960), Vuõ Quyønh-Kieàu Phuù hieäu ñính, Lónh Nam - chích quaùi (saùch taùi baûn), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.
35 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (85). 2011 Ñinh Xuaân Vònh (2002). Soå tay ñòa danh Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. - Giran, Paul (1912). Magie-religion annamites, Augustin Challamel, Paris. - Heùnard, Nicole Louis (Preùsentation et traduction annoteùe) (1980). Phan Keá Bính, Vieät-nam - phong-tuïc (Moeurs et coutumes du Vietnam), tome II, Collection de textes et documents sur Indochine XI, EFEO, Paris. Huruya Shinpei (1999). Nghieân cöùu veà tín ngöôõng daân gian ôû xaõ hoäi ngöôøi Hoa Ñaøi Loan, Nxb - Tokyodo, Tokyo. Huyønh Ñình Keát (1998). Tuïc thôø thaàn ôû Hueá. Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. - Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng, Hoà Töôøng (1993a). Ñình Nam Boä - tín ngöôõng vaø nghi - leã, Nxb TP Hoà Chí Minh, TP Hoà Chí Minh. Huyønh Ngoïc Traûng (1993b). OÂng Ñòa - Tín ngöôõng vaø tranh töôïng, Nxb TP Hoà Chí Minh, TP - Hoà Chí Minh. Hoà Töôøng (Chuû bieân) (2005). Ñình ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh. - Leâ Minh Quoác (1998). Caùc vò toå ngaønh ngheà Vieät Nam, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh. - Löu Chi Maïn (1994a). “Phaùp sö”, Noguchi Tetsuro vaø nhöõng ngöôøi khaùc. Trong Töø ñieån Ñaïo - giaùo, Nxb Hirakawa, Tokyo, tr. 537. Löu Chi Maïn (1994b). Ñaïo giaùo vaø tín ngöôõng daân gian ôû Ñaøi Loan, Hukyosha, Tokyo. - Maõ Thö Ñieàn (2002/1996). Nhöõng vò thaàn Ñaïo giaùo Trung Quoác. Nxb Ñoaøn keát, Baéc Kinh. - Maãn Trí Ñình, Lyù Döông Chính (Chuû bieân) (1995). Ñaïo giaùo ñaïi töø ñieån, Nxb Hoa Haï, Baéc Kinh. - Nhoùm bieân soaïn Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá (TTBTDTCÑH) (1997). Thaàn Kinh nhò - thaäp caûnh-Thô vua Thieäu Trò, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Nguyeãn Ñaéc Xuaân (2002). Hoûi ñaùp veà trieàu Nguyeãn vaø Hueá xöa, taäp 4. Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh. - Nguyeãn Höõu Thoâng (Chuû bieân) (2001). Tín ngöôõng thôø Maãu ôû mieàn Trung Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. - Nguyeãn Loäc (2000). “Nhöõng yeâu caàu caàn laøm ngay ñoái vôùi Haùt boäi cung ñình Hueá”, Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá, Kyû yeáu Hoäi thaûo Baûo toàn vaø phaùt huy giaù trò Tuoàng cung ñình Hueá, Coâng ty in Thoáng keâ vaø saûn xuaát bao bì Hueá, Hueá, tr. 77-81. Nguyeãn Töôøng Phöôïng (1950). Löôïc khaûo binh cheá Vieät Nam qua caùc thôøi ñaïi, Nxb Ngaøy mai, - Haø Noäi. Nguyeãn Vaên Hoa, Nguyeãn Khoa Laïnh, Traàn Ñaïi Vinh (Ñoàng chuû bieân) (2005). Ñòa chí Phong - Ñieàn, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. Nguyeãn Vaên Khoan (1933). “Le repeùchage de l`aâme”, BEFEO, XXXIII-1, pp. 2-29. - Onishi Kazuhiko (2003). “Böôùc ñaàu tìm hieåu veà caùc ghi cheùp lieân quan ñeán Ñaïo giaùo trong toäc phaû, gia phaû hieän löu giöõ taïi laøng Thanh Phöôùc, tænh Thöøa Thieân Hueá”. Trong Xaõ hoäi vaø vaên hoùa Vieät Nam, Hokyosha, Tokyo, soá 4, tr. 110-139. Onishi Kazuhiko (2006). “Tín ngöôõng thaàn saám Vieät Nam vôùi Ñaïo giaùo”, Baûn baùo caùo ñieàu - tra Vieän Baûo taøng Quoác gia Daân toäc hoïc. Vieän Baûo taøng Quoác gia Daân toäc hoïc, Osaka, soá 63, tr. 85-107. - Onishi Kazuhiko (2007a). “Vai troø cuûa nhaø sö Phaät giaùo ñoùng vai laø ñaïo só Laõo giaùo trong nghi leã ñöôïc mieâu taû trong taäp vaên khaán Phaät giaùo Vieät Nam theá kyû 18”. Trong Xaõ hoäi vaø vaên hoùa Vieät Nam, Hukyosha, Tokyo, soá 7, tr. 3-23. - Onishi Kazuhiko (2007b). “Baøn veà cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo cuûa thôøi Haäu Leâ Vieät Nam (theá kyû 18)”. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi (Vieát chung),Vieät Nam hoïc-Kyû yeáu Hoäi thaûo quoác teá laàn thöù II, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2004, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, taäp II, tr. 133-142. - Onishi Kazuhiko (2008). “Baøn veà söï truyeàn baù cuûa giaùo phaùi Chính Nhaát Ñaïo giaùo sang Vieät Nam”. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi (Vieát chung), Tuyeån taäp baùo caùo khoa hoïc Hoäi thaûo Quoác teá Vieät Nam hoïc laàn thöù III, Haø Noäi, 2008, CD. VNH3.TB4. 323. - Onishi Kazuhiko (2009a). “Phaûi chaêng laàn xuaát gia thöù nhaát cuûa Traàn Nhaân Toâng laø ñeå trôû thaønh ñaïo só?”. Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên - Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Kyû yeáu Hoäi thaûo quoác teá Ñoâng phöông hoïc Vieät Nam laàn thöù tö, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, tr. 165-175.