Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG GHI CHÉP VỀ VÙNG BIỂN QUẢNG ĐÔNG (TRUNG HOA) VÀ BIỂN ĐÔNG (VIỆT NAM) TRONG ĐẠI THANH THỰC LỤC, ĐỐI CHIẾU VỚI ĐẠI NAM THỰC LỤC "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

104
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong hệ thống chính sử Trung Quốc, Thanh sử cảo không được liệt vào địa vị chính thức, trong phạm vi nghiên cứu lịch sử tổng quan hoặc những chuyên đề không bị đặt nặng bởi yêu cầu đối chứng sát sao, người ta có thể coi Thanh sử cảo là một pho sử ngang hàng với các pho chính sử từ thời Minh trở về trước (Xem thêm: Phạm Hoàng Quân, “Những ghi chép liên quan đến biển Đông Việt Nam trong chính sử Trung Quốc”, tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1(84).2011). ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG GHI CHÉP VỀ VÙNG BIỂN QUẢNG ĐÔNG (TRUNG HOA) VÀ BIỂN ĐÔNG (VIỆT NAM) TRONG ĐẠI THANH THỰC LỤC, ĐỐI CHIẾU VỚI ĐẠI NAM THỰC LỤC "

49 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM NHÖÕNG GHI CHEÙP VEÀ VUØNG BIEÅN QUAÛNG ÑOÂNG (TRUNG HOA) VAØ BIEÅN ÑOÂNG (VIEÄT NAM) TRONG ÑAÏI THANH THÖÏC LUÏC, ÑOÁI CHIEÁU VÔÙI ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC Phaïm Hoaøng Quaân* Ñeà daãn Trong heä thoáng chính söû Trung Quoác, Thanh söû caûo khoâng ñöôïc lieät vaøo ñòa vò chính thöùc, trong phaïm vi nghieân cöùu lòch söû toång quan hoaëc nhöõng chuyeân ñeà khoâng bò ñaët naëng bôûi yeâu caàu ñoái chöùng saùt sao, ngöôøi ta coù theå coi Thanh söû caûo laø moät pho söû ngang haøng vôùi caùc pho chính söû töø thôøi Minh trôû veà tröôùc (Xem theâm: Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1(84).2011). Tuy nhieân, ñoái vôùi vieäc truy tìm söû lieäu mang tính chaát/giaù trò chính thoáng cuûa trieàu Thanh, nguoàn söû lieäu töø ñaùng aùn (hoà sô löu tröõ) vaø thöïc luïc cuûa caùc trieàu vua ñöôïc xem laø nguoàn tö lieäu coát yeáu. Hai nguoàn naøy thaät quan troïng vaø khaù phong phuù, chuùng cung caáp ñöôïc nhieàu tö lieäu ñaëc bieät. Töø khi keát thuùc cheá ñoä quaân chuû, töùc cuõng khoâng coøn söï hieän dieän cuûa cô quan mang teân Quoác Söû Quaùn - laø nôi ñaûm traùch vieäc thöïc hieän caùc pho söû chính thoáng - vieäc bieân soaïn lòch söû cuûa trieàu Thanh naèm trong tay nhöõng söû gia mang tö töôûng daân chuû vôùi phöông phaùp söû hoïc môùi. Caùc nguoàn tö lieäu cuûa trieàu Thanh daàn ñöôïc söû duïng vôùi tính caùch laø söû lieäu cô baûn ñeå caùc söû gia hieän ñaïi khai thaùc, chuùng ñöôïc choïn loïc hoaëc toång hôïp theo theå leä bieân soaïn söû, theo chuyeân muïc ñeà taøi hoaëc theo nhöõng muïc ñích/yeâu caàu chính trò khaùc nhau cuûa töøng thôøi kyø. Duø vôùi muïc tieâu hoïc thuaät hay chính trò, cuoái cuøng ngöôøi ta cuõng phaûi döïa vaøo nguoàn hoà sô löu tröõ vaø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeå phuïc döïng lòch söû moät giai ñoaïn, ñoái vôùi caùc nghieân cöùu chuyeân ñeà thì noù laïi caøng caàn thieát hôn nöõa. Nhö tieâu ñeà baøi vieát naøy ñaõ neâu, caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc ñöôïc trích dòch vaø khaûo saùt döôùi ñaây nhö moät taäp hôïp tö lieäu cho Chuyeân ñeà Tìm hieåu veà cöông giôùi bieån veà phía nam Trung Hoa trong lòch söû. Trong baøi vieát tröôùc ñaây veà nguoàn tö lieäu töø chính söû Trung Hoa, chuùng toâi ñaõ coù trích dòch moät ñoaïn Thanh söû caûo, taäp hôïp caùc vaên baûn Ñaïi Thanh thöïc luïc naøy nhaèm môû roäng phaïm vi vaán ñeà, khaûo cöùu saâu saùt caùc loaïi taøi lieäu quan phöông nhaèm cuûng coá caùc nhaän ñònh veà cöông vöïc phía nam Trung Hoa trong tö lieäu lòch söû. Phaïm vi maø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeà caäp raát roäng. Toång quan veà tính chaát, lòch söû hình thaønh vaø giaù trò tö lieäu Thanh thöïc luïc, chuùng toâi ñaõ coù baøi giôùi thieäu tröôùc ñaây treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån (Xem: Phaïm * Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
50 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Hoaøng Quaân, “Khaùi quaùt veà Thanh thöïc luïc vaø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, taïp chí NC&PT, soá 5(82).2010). Rieâng caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch trong baøi khaûo saùt naøy cuõng lieân quan ñeán nhieàu hoaït ñoäng thuoäc caùc lónh vöïc chính trò, xaõ hoäi vaø vaên hoùa, noåi baät coù theå thaáy 3 vaán ñeà: 1) Tình hình hoaït ñoäng cuûa nhöõng nhoùm cöôùp bieån cuõng nhö söï phoái hôïp giöõa thuûy quaân Thanh-Vieät trong vieäc vaây baét chuùng nhaèm gìn giöõ trò an chung cho toaøn vuøng. 2) Phaûn aùnh tình hình ngoaïi giao giöõa nhaø Thanh vôùi nhaø Nguyeãn trong phaïm vi giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaûy ra nôi haûi giôùi nhö buoân laäu hoaëc ñaùnh baét xa bôø traùi pheùp. 3) Tình hình giao thoâng vaø haûi thöông giöõa hai nöôùc Thanh, Vieät hoaëc giöõa nhaø Thanh vôùi caùc nöôùc khaùc. Vaán ñeà cöông giôùi, haûi phaän thaät ra chæ laø nhöõng tình tieát ñöôïc ñeà caäp giaùn tieáp trong nhöõng noäi dung vaên baûn phaûn aùnh 3 vaán ñeà neâu treân. Tuy nhieân, vaán ñeà haûi giôùi moät khi ñöôïc caùc hoaøng ñeá hoaëc caùc troïng thaàn nôi bieân cöông Trung Hoa thôøi nhaø Thanh tröïc tieáp noùi ñeán nhö vaäy cho thaáy yù thöùc cuûa hoï veà vaán ñeà naøy raát thöïc vaø raát roõ. Ñeå tieáp caän chuû ñeà moät caùch maïch laïc vaø boái caûnh caùc söï kieän ñöôïc troïn veïn, vieäc trích dòch khoâng chæ nhaèm vaøo nhöõng chi tieát noùi rieâng veà haûi giôùi. Tuy nhieân, vieäc chuù giaûi vaø khaûo chöùng böôùc ñaàu chæ taäp trung phuïc vuï cho chuû ñeà. Caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch theo maïch thôøi gian, trong khoaûng 40 vaên baûn cuûa chuû ñeà naøy coù 8 vaên baûn ñaõ ñöôïc dòch vaø in trong saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX (Hoà Baïch Thaûo dòch vaø chuù thích, Traàn Vaên Chaùnh hieäu ñính, Phaïm Hoaøng Quaân boå chuù, Nxb Haø Noäi, 2010), döôùi moãi baûn trong 8 vaên baûn naøy ñeàu coù chuù thích rieâng ñeå nhaän bieát. Caùc vaên baûn Haùn/Trung vaên söû duïng ñeå dòch vaø ñoái chieáu trong baøi naøy goàm: 1. Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû lieäu trích sao. Vaân Nam tænh lòch söû nghieân cöùu sôû bieân, Vaân Nam nhaân daân xuaát baûn xaõ, Coân Minh, 1986. [清實錄-越南緬甸泰國老挝史料摘抄. 雲南省歷史研究所編, 雲南人民出版社, 昆明, 1986]. Baûn naøy goõ laïi baèng font giaûn theå, lôøi “Thuyeát minh” ñaàu saùch cho bieát vieäc goõ laïi caên cöù vaøo baûn Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc do Nhaät Baûn Ñoâng Kinh ñaïi taïng xuaát baûn, Chu thöùc hoäi xaõ aûnh aán, Maõn Chaâu quoác Quoác vuï vieän phaùt haønh [1933-1936]. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn Vaân Nam, cuoán...,trang...”. 2. Trung Vieät bieân giôùi lòch söû tö lieäu tuyeån bieân. Tieâu Ñöùc Haïo- Hoaøng Tranh chuû bieân, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên hieán xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1992. (2 cuoán, thöôïng vaø haï). [中越邊界歷史資料選編.蕭德浩-黄錚(主編), 社會科學文献出版社, 北京, 1992. (上下二册)]. Baûn naøy taäp hôïp tö lieäu töø nhieàu nguoàn, trong ñoù coù nhieàu vaên baûn trích töø nguoàn Thanh thöïc luïc, goõ baèng font giaûn theå, caùch ghi nguoàn [quyeån soá, trang soá] cho thaáy baûn naøy caên cöù vaøo baûn Thanh thöïc luïc in naêm 1985 ñeå trích luïc vaø goõ chöõ laïi, ñoái chieáu thaáy coù vaøi chöõ sai [trong baøi coù löu yù ôû phaàn chuù thích]. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn TLTB, cuoán..., trang...”. 3. Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc. Ñaøi Loan hoa vaên thö cuïc aûnh aán baûn, Ñaøi Baéc, 1964-1967. (94 cuoán, 1 cuoán Toång muïc). 大清歷朝實錄. 臺灣華
51 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 文書局影印版, 臺北, 民國五十三年 - 五十六年. (九十四冊, 總目一冊). Baûn naøy in chuïp töø baûn in chuïp naêm 1933 cuûa Nhaät baûn. Töùc laø moät hình thöùc taùi baûn, khoâng chænh lyù noäi dung, chæ xeáp laïi soá cuoán. Quyeån soá vaø tôø soá trong noäi dung cheùp tay vaãn giöõ nguyeân, cô sôû xuaát baûn ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp ôû chaân trang lieân tuïc cho nhieàu cuoán cuûa moãi thöïc luïc [trieàu vua]. Tröôùc ñaây Nhaät Baûn in chuïp Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc töø baûn Suøng Moâ Caùc löu giöõ taïi Thònh kinh, vaäy xeùt veà nguoàn goác vaên baûn thì baûn in Nhaät Baûn 1933 vaø baûn in Ñaøi Loan 1964 laø moät. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “ÑTTL, xxx, quyeån..., tôø...”. 4. Thanh thöïc luïc, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn, Baéc Kinh, 1986 (60 cuoán). Ñaây laø baûn löu haønh treân internet, deã tieáp caän hôn caùc baûn noùi treân. Baûn naøy in chuïp caùc thöïc luïc töø nhieàu nguoàn khaùc vôùi baûn ÑTTL, taäp hôïp Thanh thöïc luïc naøy laø caùc baûn goàm baûn Ñònh caûo, baûn löu ôû Hoaøng Söû Thinh vaø Caøn Thanh Cung. Coâng trình taäp hôïp caùc thöïc luïc naøy ñöôïc thöïc hieän bôûi söï phoái hôïp cuûa caùc ñôn vò: Cô quan löu tröõ (quoác gia) hoà sô lòch söû soá 1 [Trung Quoác ñeä nhaát lòch söû ñöông aùn quaùn], Thö vieän Ñaïi hoïc Baéc Kinh, Thö vieän Vieän Baûo taøng Coá cung. Baûn in naøy ñaõ xoùa ñi teân saùch ôû phaàn thöôïng baïch khaåu (coät giöõa trang), xoùa ñi quyeån soá ôû baïch khaåu vaø cuõng xoùa ñi trang soá ôû haï baïch khaåu trong vaên baûn goác, thay vaøo quy öôùc môùi laø ñaùnh laïi teân saùch, quyeån soá vaø trang soá beân leà doïc baèng kyù töï ñieän töû phoàn theå, tuy quyeån soá ñöôïc goõ laïi ñuùng vôùi vaên baûn goác cheùp tay nhöng tôø soá cuõ ñöôïc thay baèng trang soá môùi, vaø cuõng ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp ôû chaân trang lieân tuïc cho moãi thöïc luïc. Ñaây laø ñieåm caàn löu yù khi thaáy caùc trích daãn neâu trang soá khaùc nhau treân cuøng moät noäi dung vaên baûn. Khi trích daãn, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “TTL, xxx, quyeån..., trang...”. Tình hình vaên baûn nhö treân cho thaáy chung quy coù hai baûn thöïc luïc - baûn ÑTTL vaø baûn TTL - ñang löu haønh, laøm cô sôû cho nhieàu hình thöùc trích luïc, theo lôøi Thuyeát minh cuûa nhoùm thöïc hieän baûn TTL 1986 thì hai baûn naøy coù khaù nhieàu ñieåm khaùc nhau. ÑTTL laø nguoàn cuûa baûn Vaân Nam vaø TTL laø nguoàn cuûa baûn TLTB. Ñoái vôùi baûn ÑTTL, cho duø laø baûn in Nhaät Baûn 1933 hay baûn in Ñaøi Loan 1964 ñeàu raát hieám, baûn Nhaät Baûn 1933 chæ in 300 boä vaø baûn Ñaøi Loan 1964 khoâng roõ in bao nhieâu boä nhöng ngay caû nhoùm thöïc hieän baûn TTL 1986 cuõng khoâng tìm ñöôïc ñeå khaûo taû vaø ñoái chieáu. Tröôùc ñaây, khi thöïc hieän caùc nghieân cöùu veà trieàu ñaïi Taây Sôn, caùc hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn, Hoa Baèng ñaõ töøng ñoïc qua baûn in Nhaät Baûn 1933 taïi Thö vieän Vieän Vieãn Ñoâng Baùc coå Haø Noäi, khi thöïc hieän baøi vieát naøy, toâi tham khaûo baûn in Ñaøi Loan 1964. Baûn Vaân Nam ñaõ taäp hôïp caùc vaên baûn lieân quan ñeán lòch söû Vieät Nam treân moïi laõnh vöïc, giuùp ích raát nhieàu trong vaán ñeà thôøi gian; baûn TLTB taäp trung vaøo chuû ñeà bieân giôùi [treân ñaát lieàn vaø treân bieån] neân laïi theâm moät thuaän lôïi nöõa, tuy nhieân baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB ñeàu ñaõ ñöôïc goõ laïi baèng chöõ ñieän töû giaûn theå neân khoâng theå tin caäy hoaøn toaøn ñöôïc. Nguyeân taéc caên baûn ñeå xöû lyù caùc vaên baûn cuûa ngöôøi vieát baøi naøy laø tham khaûo baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB ñeå tieát kieäm thôøi gian vaø sau ñoù so saùnh caùc baûn cheùp tay in chuïp ÑTTL vaø TTL ñeå ñieàu chænh caâu chöõ cho chính xaùc. Caùch ghi nguoàn “quyeån…, tôø…” daønh cho baûn coå/cheùp tay, vaø “cuoán.., trang…” daønh cho baûn in hieän ñaïi hoaëc cuûa cô sôû xuaát baûn hieän ñaïi quy öôùc khi aûnh aán baûn in coå.
52 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 I. Caùc vaên baûn lieân quan (dòch, chuù vaø khaûo chöùng) [01] Ngaøy Bính Thaân, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 11 [19/2/1746](1) Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng Chuaån Thaùi(2) taâu: “[huyeän] Khaâm Chaâu thuoäc phuû Lieâm Chaâu tieáp lieàn vôùi ñaát An Nam. Nöôùc naøy gaàn ñaây bò boïn gian thaàn naém quyeàn, töï tranh ñoaït chia caét.(3) Tuy chuùng chöa daùm xaâm phaïm noäi ñòa [ñaát Thanh] nhöng cuõng phaûi caån thaän giöõ gìn nôi bieân giôùi, ñoàng thôøi cuõng phaûi theo doõi boïn Haùn gian, khoâng ñeå chuùng chaïy sang nöôùc aáy giao keát sanh söï. Ñoái vôùi caùc cöûa aûi, cöûa khaåu nôi bieân giôùi, tröôùc maét ñeà nghò laøm raøo chaén, tuøy luùc ñoùng môû. Moïi vieäc giao dòch mua baùn giöõa daân chuùng vôùi ngöôøi An Nam ñeàu phaûi qua laïi nôi cöûa khaåu, ñònh giôùi haïn roõ raøng. Laïi theâm coù Hieäp Phoù töôùng(4) Long Moân caàm quaân saün saøng ñaùnh deïp vaø dôøi Ñoàng tri phuû Lieâm Chaâu ñeán ñoùng ôû Long Moân(5) ñeå kieåm tra.” [sau khi taâu] Nhaän ñöôïc chæ duï: “Phaûi heát söùc laøm vieäc aáy”. Baûn Vaân Nam, tr. 47 [daãn CTTL, q. 257, tôø 22]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 282. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tôø 22. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tr. 333. Khaûo chuù (1) Nhaèm naêm Bính Daàn, [Leâ] Caûnh Höng thöù 7. (2) Chuaån Thaùi, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng töø naêm Caøn Long thöù 10 [1745] ñeán naêm Caøn Long thöù 12 [1747]. (Theo Thanh söû caûo, q. 202, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 6”. Baûn Trung Hoa thö cuïc (THTC), cuoán 26, tr. 7.647-7.651). (3) Chæ vieäc chuùa Trònh naém quyeàn ôû trieàu ñình vaø vieäc giao tranh vôùi haäu dueä nhaø Maïc ôû Cao Baèng, Laïng Sôn. (4) Hieäp Phoù töôùng, chöùc quan voõ, caùch goïi khaùc cuûa Hieäp tieâu (Phoù töôùng) hoaëc Hieäp traán (Phoù töôùng). Hieäp traán laø teân bieät xöng cuûa Phoù töôùng Luïc doanh. Hieäp tieâu laø teân goïi chung ñeå chæ caùc Phoù töôùng döôùi quyeàn caùc Toång ñoác, Tuaàn phuû, Ñeà ñoác, Toång binh. Hieäp tieâu/ Hieäp phoù töôùng ñöôïc bieät phaùi ñeán traán giöõ nôi hieåm yeáu [caùc veä, sôû], tuy goïi laø “phoù” nhöng laø chöùc vuï chæ huy quaân ñoäi cao nhaát ôû caùc veä, sôû naøy. Long Moân ñaët laøm veä, caùch goïi Hieäp Phoù töôùng trong vaên baûn naøy töùc chæ chöùc Hieäp tieâu. (5) Phuû Lieâm Chaâu ñaët cô quan phuû trò ôû Hôïp Phoá, Tri phuû vaø Ñoàng tri phuû ñeàu laøm vieäc ôû ñaáy, nay dôøi chöùc Ñoàng tri ñeán Long Moân laø caùch ñeå theo doõi saùt tình hình bieân giôùi. [02] Ngaøy Taân Muøi, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 15 [3/7/1750] Toång ñoác Löôõng Quaûng Traàn Ñaïi Thuï(1) taâu: “Moät daõy Khaâm Chaâu, Long Moân tænh Quaûng Ñoâng bieân giôùi lieàn vôùi vuøng bieån Baïch Long Vó nöôùc An Nam. Thöông nhaân ôû noäi ñòa [ñaát Thanh] qua laïi mua baùn, gaëp vieäc baát lôïi hoaëc xaûy ra maát maùt ñeàu troán traùnh vieäc phaân xöû, chæ noùi laø bò boïn Phieân treân bieån löøa gaït. Laáy hoà sô cuõ tra xeùt, thaáy coù ba vuï aùn, ñaõ qua söï tra hoûi cuûa quan Toång ñoác tröôùc ñaây laø Thaïc Saéc,(2) [ba vuï naøy] ñeàu bò boïn cöôùp ngöôøi Di gaây ra, ñaõ baùo cho Quoác vöông An Nam bieát, leänh phaûi cho ngöôøi lo luøng baét boïn phæ giaûi ñeán. Nhöng vì bieân giôùi treân bieån meânh moâng, ngoaøi vieäc thoâng baùo cho caùc quan Ñeà ñoác, Toång binh ñieàu tra xem xeùt, coøn söùc cho caùc quan vaên voõ cai quaûn vuøng ven bieån lo lieäu ñoân ñoác vieäc binh, taêng cöôøng tuaàn tra, laäp keá hoaïch doø xeùt vaây baét.” Nhaän ñöôïc chæ duï: “Ñoù laø ñieàu thaáy ñöôïc. Ñaõ bieát roài.”
53 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Baûn Vaân Nam, tr. 52 [daãn CTTL, q. 365, tôø 34-35]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 286. Baûn ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tôø 34-35. Baûn TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tr. 1.037-1.038. Khaûo chuù Traàn Ñaïi Thuï, Toång ñoác Löôõng Quaûng töø naêm 1750 ñeán naêm 1751. (Theo Thanh söû caûo, (1) q. 198, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.213-7.214). Thaïc Saéc, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1748-1750. (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu caùc (2) quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.207-7.213). [03] Ngaøy Canh Ngoï, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 26 [6/3/1761] Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu(1) taâu: “Con ñöôøng Ñoâng Höng thuoäc phuû Khaâm Chaâu tænh Quaûng Ñoâng laø nôi chæ caùch moät con soâng vôùi ñöôøng Mang(2) thuoäc An Nam. Vaøo thaùng 11 naêm tröôùc, coù boïn phæ ngöôøi Di khoaûng moät hai traêm teân ñeán ñöôøng Mang ñoát nhaø cöôùp cuûa. Tuy ñieàu tra kyõ vuï naøy, thaáy khoâng coù boïn Haùn gian a toøng gaây söï, nhöng thaáy con soâng ngaên caùch ôû ñaây chæ laø con laïch nhoû, luùc nöôùc lôùn thì duøng thuyeàn, luùc nöôùc roøng coù theå ñi boä qua ñöôïc. Ñaây laø nôi bieân ñòa troïng yeáu, phaûi phoøng thuû thaät chaët cheõ. Xeùt thaáy hoài naêm Caøn Long thöù 5 [1740], nhaân thaáy Di Giao Chæ coù noäi chieán, ñaõ ñöa quaân Long Moân ñeán ñöôøng Ñoâng Höng phoøng thuû. Nay ñònh theo caùch aáy, taïm laáy 80 teân quaân ñöa ñeán tröôùc ñeå canh phoøng. Laïi theâm, cöûa taán Tö Laëc(3) laø nôi cöûa bieån ra vaøo hieåm yeáu, cuõng phaûi ñöa quaân ñeán canh giöõ, chôø sau khi thaùm saùt tình hình roõ raøng thì ruùt quaân veà”. Ñaõ nghe taâu trình. Baûn Vaân Nam, tr. 64 [daãn CTTL, q. 629, tôø 21-22]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tôø 21-22. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tr. 21-22. Khaûo chuù Lyù Thò Nghieâu, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1767-1777 (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu (1) caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.238-7.257). Nguyeân vaên cheùp Mang nhai 硭街, [ñoái vôùi ñaát Ñoâng Höng nhai beân Thanh], ñòa danh naøy Ñaïi (2) Nam nhaát thoáng chí [ÑNNTC] cheùp laø Traù Mang 吒硭, trong muïc Quan taán, cheùp: “Cöûa aûi Traù Mang, ôû veà phía baéc chaâu Haûi Ninh, ôû laøng Vaïn Xuaân, caùch chaâu trò 2 daëm. Maët baéc giaùp ñoàn Ñoâng Höng thuoäc [huyeän] Khaâm Chaâu nhaø Thanh, khi coù coâng vaên veà söï giao thieäp cuûa hai nöôùc thì cuõng do cöûa aûi naøy giao ñeä ñi. Töø ñaây tôùi ñöôøng luïc loä tænh, phaûi ñi 8 ngaøy môùi ñeán.” (ÑNNTC, Tænh Quaûng Yeân, baûn dòch, Saøi Goøn, tr. 49-50). Leâ Quang Ñònh cheùp ñòa danh naøy laø Thaùc Mang 矺硭 [phoá Thaùc Mang, soâng Thaùc Mang] (Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí, baûn dòch Phan Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, 2005, tr. 479). Nay laø nôi cöûa khaåu Moùng Caùi, tænh Quaûng Ninh. Tö Laëc 思勒, nguyeân laø ñoäng, thoân. Lôøi chuù trong Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc (3) [KÑVSTGCM]: “Kim Laëc coøn coù teân nöõa laø Tö Laëc, ôû thoân Tö Laëc thuoäc Nhö Tích ñoâ.” (Chính bieân, q. 27). Ñaëng Xuaân Baûng daãn Khaâm Chaâu chí cheùp: “Khoaûng nieân hieäu Tuyeân Ñöùc… laáy thoân Tö Laëc laøm sôû Kim Laëc, thuoäc chaâu Vónh An.” (Söû hoïc bò khaûo, baûn dòch, Vieän Söû hoïc, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, 1997, tr. 403). Tö Laëc/Kim Laëc naèm trong soá ñoäng, traïi thuoäc chaâu Vónh An, traán Yeân Quaûng bò nhaø Maïc caét giao thuoäc vaøo Khaâm Chaâu nhaø Minh hoài thaùng 11 naêm 1540 [Maïc Ñaïi Chính thöù 11, Minh Gia Tónh thöù 19] (Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 4, tr. 131). [04] Ngaøy Nhaâm Ngoï, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 39 [8/7/1774] Ñaïi hoïc só, Baù töôùc,(1) Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu taâu: “Thöông buoân Phuøng Vaïn Höng chaát ñaày haøng hoùa treân thuyeàn, nhaän giaáy
54 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 thoâng haønh ñi Giaø Laït Ba(2) mua baùn, bò gioù giaït ñeán An Nam, roài chôû haøng quay veà. Laäp töùc hoûi chuyeän, thì noùi raèng ‘thaáy treân bieån raát nhieàu thuyeàn chieán qua laïi, nghe ñoàn raèng anh cuûa Quoác vöông An Nam tröôùc giôø phaân vuøng ñoùng ôû Taây Sôn, gaàn ñaây keùo quaân ñeán thaønh An Nam gaây chieán, tieáng suùng phaùo ngaøy ñeâm khoâng döùt, neân khoâng daùm neo ñaäu ôû nôi aáy’. Xeùt thaáy moät daûi Taû Giang cuûa Quaûng Taây tieáp giaùp vôùi An Nam, nöôùc naøy ñang trong voøng tranh chaáp, phaûi gìn giöõ khoâng ñeå daân Di loït vaøo gaây söï, ñaõ maät baùo cho caùc quan chöùc löu yù phoøng bò vuøng bieân.” Nhaän ñöôïc chæ duï: “Toát. Ñaùng phaûi löu yù. Bieát roài. Nöôùc aáy töï gaây loaïn, chæ neân nghe ngoùng tình hình. Nhöng cuõng phaûi coi chuùng coù loâi keùo boïn giaëc Mieán Ñieän hay khoâng, phaûi ñieàu tra kyõ vieäc naøy.” Baûn Vaân Nam, tr. 85 [daãn CTTL, q. 959, tôø 27]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tôø 27. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tr. 1.008. Khaûo chuù Lyù Thò Nghieâu theá taäp töôùc Nhò ñaúng baù töø oâng sô (boán ñôøi) laø Lyù Vónh Phöông. (Theo Thanh (1) söû caûo, q. 323, truyeän Lyù Thò Nghieâu). Giaø Laït Ba 咖喇吧, ñòa danh. Minh söû vieát laø Giao Löu Ba 咬瑠吧; Haûi luïc (Taï Thanh Cao, (2) Thanh) vieát laø Caùt Laït Baùt 噶喇叭; Haûi trình chí löôïc (Phan Huy Chuù, Nguyeãn) vieát laø Giang Löu Ba 江流波, nhöõng caùch vieát/goïi naøy do phieân aâm töø Kelapa/Batavia töùc nay laø Jakarta, Indonesia. [05] Ngaøy Nhaâm Tyù, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 40 [29/1/1776] Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Thò Nghieâu taâu, ‘theo baùo caùo cuûa Tham töôùng doanh Haûi Khaåu Vöông Trung Laäp thì ñaõ baét ñöôïc boïn cöôùp bieån, ban ñaàu Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc teân ñaàu soû Hoàng A Haùn, roài ñieàu tra ra vieäc teân Lyù A Taäp moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, ñöôïc nhaän chöùc nguïy [qua xeùt hoûi] caùc nguyeân nhaân cuõng bôùt ñöôïc moät phaàn.’ Vieäc laøm raát toát. Vieäc hai hoï Leâ, Nguyeãn ôû An Nam thuø ñòch vôùi nhau vaø vieäc Nguyeãn OÂng Coån(1) thöøa cô doøm ngoù cöù ñeå ñoù chöa hoûi ñeán. Coøn vieäc boïn Lyù A Taäp(2) laø ngöôøi daân trong nöôùc, caû gan daùm moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, roài nhaân noäi loaïn maø nhaän chöùc nguïy thì thaät laø coi thöôøng phaùp luaät, phaûi nhanh choùng ñieàu tra roõ raøng, xöû phaït thaät naëng. Nhaát thieát phaûi ñieàu tra roõ raøng xem nhöõng cuûa caûi vaøng baïc do phaïm phaùp maø coù, cuøng taøi saûn cuûa chuùng ñang ñeå nôi naøo, tòch thu sung coâng. Coøn teân lính Quaùch Anh Lyù nghe lôøi aên hoái loä, ñem ñöa cho ñaøn baø Phieân, cuõng laø phaïm phaùp, phaûi tra xeùt thaät caën keõ. Caùc nôi ven bieån gaëp phaûi boïn gian gaây söï raéc roái, quan chöùc vaên voõ phaûi löu yù canh phoøng, coù vieäc phaûi baåm baùo nhanh, roài truy baét doø xeùt nghieâm ngaët kyõ löôõng, nghe hôi boïn troäm ôû ñaâu phaûi nhanh choùng truy baét cho heát, thì maët bieån môùi coù theå yeân oån ñöôïc. Qua vuï aùn naøy thaáy tænh Quaûng Ñoâng thöôøng ngaøy vaãn tuaàn tra theo doõi tình hình nghieâm tuùc caån thaän. Tham töôùng Vöông Trung Laäp, Tri huyeän Uoâng Haäu, Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc toäi phaïm vaø tra xeùt ra vieäc, cuøng Phoù töôùng Ngoâ Baûn Haùn ngaên ngöøa vaø baét ñöôïc keû gian, Tri huyeän Höùa Hieán, Nhaäm Quaû thaåm tra vaø baét keû gian, ñeàu laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc taän taâm. Vieäc naøy Toång ñoác haõy ghi heát ra gôûi leân boä xem xeùt. Truyeàn duï naøy theo ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 400 daëm cho bieát.”(3)
55 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Baûn Vaân Nam, tr. 97-98 [daãn CTTL, q. 998, tôø 15-16]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 389. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tôø 15-16. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tr. 353-354. Khaûo chuù (1) Nguyeãn OÂng Coån, khoâng roõ laø ai, chôø xeùt theâm. Chuù cuûa BTT: Theo nhaø nghieân cöùu Hoà Baïch Thaûo, Nguyeãn OÂng Coån laø Nguyeãn Nhaïc. Xem baøi “Cô duyeân naøo ngoïc quyù töø phuû chuùa Nguyeãn ñeán tay vua Caøn Long?” trong soá baùo naøy. Lyù A Taäp, cuøng trong khoaûng thôøi gian naøy Ñaïi Nam thöïc luïc coù cheùp veà hai laùi buoân ngöôøi (2) Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi sang nhaän chöùc cuûa Nguyeãn Nhaïc. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp: “[khoaûng giöõa naêm 1773] Boïn laùi buoân ngöôøi Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi (khoâng roõ hoï) ñeàu höôûng öùng. Nhaïc keát naïp hoï ñeå giuùp mình. Taäp Ñình xöng laø Trung nghóa quaân. Lyù Taøi xöng laø Hoøa nghóa quaân” (baûn dòch, Nxb Giaùo duïc, 2007, taäp 1, tr. 178)... “thaùng 4 naêm 1775… Quaân cuûa töôùng Trònh laø Hoaøng Nguõ Phuùc qua cöûa Haûi Vaân. Nguyeãn Vaên Nhaïc sai ñaûng laø Taäp Ñình laøm tieân phong, Lyù Taøi laøm trung quaân, ñoùn ñaùnh ôû Caåm Sa (teân ñaát thuoäc tænh Quaûng Nam). Thuoäc töôùng Trònh laø Hoaøng Ñình Theå, Hoaøng Phuøng Cô ñem quaân khinh kî xoâng vaøo gieát quaân Taäp Ñình raát nhieàu. Nhaïc vaø Lyù Taøi chaïy veà Baûn Taân [Beán Vaùn] (choã giaùp giôùi Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi), cuøng möu gieát Taäp Ñình. Taäp Ñình chaïy sang Quaûng Ñoâng (sau bò Toång ñoác tænh naøy gieát) (Sñd, taäp 1, tr. 183-184). Lyù Taøi sau theo chuùa Nguyeãn, thaùng 3 naêm 1777, taïi Tam Phuï [Ba Gioàng, tænh Tieàn Giang], Lyù Taøi vaø caû ñoaøn Hoøa nghóa quaân bò quaân Ñoâng Sôn [Ñoã Thanh Nhaân] gieát heát (Sñd, tr. 189). Xeùt veà thôøi ñieåm vaø noäi dung söï vieäc, thaáy teân Lyù A Taäp cheùp trong Thanh thöïc luïc raát coù theå laø moät trong hai teân Taäp Ñình hoaëc Lyù Taøi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc. (3) Quy cheá dòch traïm thôøi Thanh, vaên thö phoå thoâng chuyeån ñeä vôùi vaän toác 240 daëm moãi ngaøy; vaên thö khaån caáp phaûi chuyeån nhanh hôn, chia 3 caáp ñoä: 400 daëm, 500 daëm vaø 600 daëm moãi ngaøy (theo Baïch Thoï Di, Trung Quoác giao thoâng söû, tr. 181). Moät daëm [Thanh] = 576m. Theo vaän toác 400 daëm thì moãi ngaøy ñi khoaûng 230km. Töø Baéc Kinh ñeán Quaûng Chaâu khoaûng 2.500km, coâng vaên chuyeån ñi theo vaän toác naøy maát khoaûng 11 ngaøy. Trong saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, chuùng toâi ñaõ sô xuaát khoâng hieäu ñính vaø boå chuù cho chi tieát naøy, neân coù nhieàu choã dòch laø: “Ñem nhöõng lôøi naøy töø 500 daëm truyeàn ñi ñeå moïi ngöôøi roõ” v.v..., nhö vaäy caùch dòch naøy khoâng roõ nghóa vaø sai yù, nay nhaân ñaây xin caùo loãi vôùi ñoäc giaû vaø thoâng baùo ñính chính chi tieát naøy trong aán phaåm noùi treân. [06] Ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù 56 [4/7/1791] Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Phuùc Khang An(1) taâu: ‘Thaåm tra roõ boïn ñaàu soû cuøng toøng phaïm, thuoäc ñaûng cöôùp choáng cöï quaân binh ñeán troùc naõ, vaø gieát quan laïi; ñaõ phaân bieät ñeå ñem ra xöû töû. Rieâng ñaàu soû Ñaïi Bieän Tam, Lyù Quaûng Taøi cuøng 25 teân cöôùp treân thuyeàn, choáng cöï quan binh ñeán baét; ñöôïc aùp giaûi veà tænh ñeå thaåm tra theâm v.v...’ Laøm theá laø toát. Phuùc Khang An haõy ñieàu tra roõ veà caùc vieân chöùc vaên voõ coù coâng baét ñöôïc ñaàu soû, laøm vaên thö göûi leân boä, ñeå phaân bieät xeùt duyeät thöôûng khích leä. Laïi coøn moät tôø taâu khaùc: ‘Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc thoâng baùo veà vieäc tìm baét boïn cöôùp bieån, lieàn söùc cho caùc ñoàn duyeân haûi nöôùc naøy khaån caáp tuaàn phoøng, vaø boå nhieäm Ngoâ Vaên Sôû chöùc Thuûy quaân ñoâ ñoác, phaân taùn binh löïc tuaàn tra taäp naõ. Ñeán nhö boïn cöôùp trong vuï aùn naøy, tröôùc ñaây laån troán ôû vuøng Ñoaûn Mieân,(2) Noâng Naïi(3) ñaát Quaûng Nam,(4) nhaân ñoù leänh cho Quoác vöông phoái hôïp taäp naõ. Nay theo lôøi cuûa Quoác vöông tö qua cho bieát, trong nöôùc khoâng coù nhöõng ñòa danh naøy, vaäy neân nhaéc laïi vôùi Nguyeãn Quang Bình ñeå yeâu caàu taùi ñieàu tra vaø xaùc minh v.v...’
56 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc thoâng baùo beøn leänh Ngoâ Vaên Sôû thoáng suaát haûi thuyeàn binh lính, chia ñoàn tuaàn tieãu, thöïc laø cung thuaän ñaùng khen. Ngoâ Vaên Sôû laø beà toâi ñaéc löïc taâm phuùc cuûa Quoác vöông, ñöôïc ñaëc caùch giöõ chöùc Thuûy quaân ñoâ ñoác ñeå taàm naõ boïn cöôùp bieån, ñuû thaáy Nguyeãn Quang Bình ñem heát loøng thaønh, vì noäi ñòa lo vieäc tröø cöôùp an daân, khoâng coù veû xem thöôøng vaên thö baét cöôùp, roài laøm vieäc taéc traùch. Coøn vieäc noùi raèng trong ñòa phöông y khoâng coù hai ñòa danh Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi chaéc khoâng phaûi noùi doái. Huoáng chi ñaát Quaûng Nam do anh cuûa y quaûn lyù, nghe raèng Nguyeãn Quang Bình khoâng hoøa muïc vôùi Nguyeãn Nhaïc, e keâu goïi nhôø vaû khoâng ñöôïc neân cuõng ñaønh chòu; söï theå nhö vaäy, cuõng chöa bieát chöøng! Vaû laïi caùc ñaûo lôùn nhoû, baõi boài ngoaøi ñaïi döông, ñöôøng saù moâng lung, ñòa danh khoâng ñích xaùc, khoâng gioáng nhö boïn troäm cöôùp troán traùnh trong noäi ñòa coù theå söu tra roõ raøng, khoâng neân nhaát nhaát caên cöù theo cung töø maø vaïch laù tìm saâu nhö vaäy. Luùc naøy Phuùc Khang An neân coi Quoác vöông thöïc taâm kính caån, ñieàu ñoäng coù phöông caùch, lo heát söùc taäp naõ vuøng ven bieån. Haõy duøng nhöõng lôøi meàm deûo ñeå khuyeán khích, khoâng vì lôøi cung xöng voâ caên cöù cuûa teân toäi phaïm bò noäi ñòa baét, roài naèng naëc ñoøi hoûi phaûi taäp naõ taän goác vuøng Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi, khieán Quoác vöông khoâng theå thöïc hieän ñöôïc! Coøn Ngoâ Vaên Sôû neáu coù theå baét ñöôïc teân ñaàu ñaûng, thì Phuùc Khang An haõy taâu roõ ngay, traãm seõ haäu thöôûng. Rieâng caùc ñaàu muïc döôùi quyeàn, neáu ai baét ñöôïc giaëc cöôùp, cuõng chaâm chöôùc ban thöôûng, ñeå loøng hoï caøng theâm caûm kích ñoäi ôn. Hieän nay ñaàu soû boïn cöôùp chæ coøn moät teân Haø Khôûi Vaên(5) chöa baét ñöôïc, haõy thoâng baùo cho Quoác vöông löu taâm taäp naõ; kyø dö ñoàng boïn 16 teân chöa baét ñöôïc, chæ neân phaùt leänh nghieâm nhaët cho caùc vieân chöùc vaên voõ noäi ñòa ra söùc truy taàm, khoâng caàn nhôø An Nam hieäp ñoàng ñaùnh baét; ñoái vôùi ñaïo voã veà cheá ngöï ngoaïi phieân laïi caøng hôïp caùch. Taát caû goàm moät teân ñaàu soû Haø Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao, Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm, Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn khaùc do Toân Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi. Truyeàn duï naøy theo ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 500 daëm cho bieát.(6) Baûn Vaân Nam, tr. 241 [daãn CTTL, q. 1.370, tôø 11-12]. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tôø 11-12. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tr. 517-518. Khaûo chuù Phuùc Khang An, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1789-1794 (theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu (1) caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.278-7.284). (2) Ñoaûn Mieân 短棉, khoâng roõ chæ nôi naøo, chôø xeùt theâm. (3) Noâng Naïi 農耐, caùch ghi nhaän khaùc ñoái vôùi ñòa danh Ñoàng Nai 仝狔, thôøi ñieåm naøy Noâng Naïi laø teân goïi chung hai traán Traán Bieân vaø Phieân An. Trònh Hoaøi Ñöùc vieát: “Traûi töø luùc Taây Sôn noåi leân, Theá Toå Cao Hoaøng ñeá ta ñem quaân laáy laïi kinh thaønh Phuù Xuaân, bình ñònh Baéc Haø, queùt saïch giaëc bieån, deïp 3 keû thuø lôùn, luùc ñoù danh tieáng Ñoàng Nai môùi lan taän Trung Quoác. Muøa thu naêm Nhaâm Tuaát (1802) nieân hieäu Gia Long naêm ñaàu, nöôùc ta qua naïp coáng nhaø Ñaïi Thanh thì ñaõ thaáy söû saùch Trung Quoác cheùp ngöôøi Ñoàng Nai laø ngöôøi Noâng Naïi, töùc caùi teân aáy ñaõ ñöôïc caû thieân haï bieát tôùi.” (Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Lyù Vieät Duõng dòch, Nxb Toång hôïp Ñoàng Nai, 2006, tr. 39). Traàn Luaân Quyùnh trong Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cheùp ñòa danh naøy laø Loäc Laïi 祿赖, Taï Thanh Cao thuaät trong Haûi luïc (1820) vieát laø Long Naïi 龍柰
57 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 hoaëc Luïc Naïi 陸柰. Thanh söû caûo (1914-1928), quyeån 527, truyeän veà Vieät Nam duøng goàm caùc teân Loäc Laïi 祿赖, Ñoàng Nai 桐狔 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng ñôøi Ung Chính, vaø teân Noâng Naïi 農耐 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng Caøn Long, Gia Khaùnh. Thôøi ñieåm naøy teân Quaûng Nam ñöôïc duøng chæ chung vuøng ñaát phía nam Thuaän Hoùa. Haûi (4) quoác vaên kieán luïc cheùp: “Töø Thuaän Hoùa ñi veà nam ñeán Chieâm Thaønh laø nöôùc Quaûng Nam, coøn goïi An Nam, vua hoï Nguyeãn.” (Traàn Luaân Quyùnh, Haûi quoác vaên kieán luïc, phaàn Nam Döông kyù, baûn in Ñaøi Baéc, 1958). Caùc vuøng ñaát do chuùa Nguyeãn môû roäng hôn veà phía nam cuõng ñöôïc saùch söû Trung Quoác ghi nhaän chung chung laø Quaûng Nam. Haø Khôûi Vaên coù leõ laø nhaân vaät maø Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vôùi teân Haø Hyû Vaên. [Chính bieân, (5) ñeä nhaát kyû, quyeån 3] thöïc luïc veà Theá Toå Cao Hoaøng ñeá [Gia Long] cheùp: “Ñinh Muøi, naêm thöù 8 [1787] (Leâ Chieâu Thoáng naêm thöù 1, Thanh Caøn Long naêm thöù 52), ...muøa thu, thaùng 7... Thuyeàn vua ñeán ñaûo Coå Coát. Ngöôøi Thanh laø Haø Hyû Vaên (ngöôøi ñaûng Baïch Lieân giaùo ôû Töù Xuyeân nöôùc Thanh, töï xöng laø Thieân Ñòa hoäi, cöôùp boùc ôû mieàn Maân Vieät), ñem binh thuyeàn veà theo. Hyû Vaên ñaàu ôû ñaûo Coân Loân, yù muoán theo veà giuùp. Vua nghe tin, khieán Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Nguyeãn Thaùi Nguyeân ñeán tieáp. Hyû Vaên ñem quaân ñi theo, nhöng bò gioù baõo khoâng ñeán nôi ñöôïc. Tôùi nay môùi ñeán baùi yeát, ñöôïc trao chöùc quaûn Tuaàn haûi ñoâ dinh ñaïi töôùng quaân. Nhöõng ngöôøi thuoäc haï laø boïn Löông Vaên Anh, Chu Vieãn Quyeàn, Tröông Baùt Quan, caû thaûy 10 ngöôøi, ñöôïc trao caùc chöùc Khaâm sai toång binh, Thoáng binh, Phi kî uùy.” (Taäp 1, tr. 228). Veà thaân theá, Haø Hyû Vaên thuoäc ñaûng Baïch Lieân giaùo, choáng ñoái nhaø Thanh neân Caøn Long goïi laø giaëc cöôùp. Theo Ñaïi Nam thöïc luïc, thì Haø Hyû Vaên cheát naêm 1801, naêm Gia Long thöù 6 (1807) truy taëng Thuûy dinh thoáng cheá. Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (6) kyû XIX, Sñd, tr. 241-243. Ngöôøi vieát hieäu ñính caâu cuoái. [07] Ngaøy Quyù Muøi, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 60 [15/1/1796] Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Khoâi Luaân(1) taâu ‘Huyeän Chieáu An(2) baùo laø trong thaùng 10, treân vuøng bieån cuûa huyeän coù thuyeàn cöôùp töø Quaûng Ñoâng tôùi, trong ñoù coù maáy thuyeàn ngöôøi Phieân, ñaàu quaán khaên ñoû. Laïi theo lôøi cuûa ngöôøi hoï Laâm, laø baïn trong phuû cuûa Khoâi Luaân, thì y coù bieát 3 ngöôøi hoïc troø töøng bò cöôùp baét thoaùt veà, [3 ngöôøi naøy] bieát teân ñaàu soû teân laø Lyù Phaùt Chi, vaø noùi laø coù 12 thuyeàn, trong ñoù coù 1 thuyeàn cuûa ngöôøi An Nam, coøn caùc thuyeàn khaùc laø cuûa ngöôøi caùc tænh Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán vaø Trieát Giang, boïn chuùng ñeàu quaán khaên ñoû, giaû daïng ngöôøi Phieân. Nghe ñoàn laø thuyeàn cöôùp cuûa ngöôøi An Nam coù khoaûng chuïc chieác.’ Töø luùc Nguyeãn Quang Bình ôû An Nam thaàn phuïc ñeán nay, raát laø cung thuaän. Neáu cöù vì caùc vieäc cöôùp boùc treân bieån maø gaën hoûi traùch cöù maõi, e khoâng phaûi leõ ñeå nôi xa ngöôõng moä. Nay truyeàn duï cho boïn Khoâi Luaân, töø nay veà sau phaûi ñoân ñoác quan töôùng ôû caùc cöûa bieån ñoàng loaït luøng baét boïn cöôùp treân caùc vuøng bieån Phuùc Kieán, Trieát Giang vaø Quaûng Ñoâng. Gaëp thuyeàn cöôùp bieån, khoâng keå laø An Nam hay boïn phæ ngoaïi di, laø boïn phæ noäi ñòa caûi trang laøm ngöôøi nöôùc ngoaøi, moät khi baét ñöôïc laäp töùc xöû töû, khoâng caàn phaûi laøm vaên baûn tra aùn.” Baûn Vaân Nam, tr. 270 [daãn CTTL, q. 1.492, tôø 7]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 402. ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tôø 7. TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tr. 946. Khaûo chuù (1) Khoâi Luaân, töôùng quaân phuû Phuùc Chaâu, tænh Phuùc Kieán. (2) Huyeän Chieáu An thuoäc phuû Chöông Chaâu, nôi giaùp giôùi phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng. Nay laø huyeän Chieáu An, thaønh phoá Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán.
58 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 [08] Ngaøy Nhaâm Tuaát, thaùng 11, naêm Gia Khaùnh nguyeân nieân [19/12/1796] Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh(1) taâu ‘Ñieàu tra veà vieäc cöôùp bieån tuï taäp, cuøng vieäc taøu beø cuûa chuùng aån troán taïi laõnh thoå An Nam, quaû thöïc coù vieäc nöôùc naøy che giaáu boïn giaëc phæ. Luùc naøy neáu gôûi vaên thö cho hoï, laø giuùp cho boïn giaëc phæ bieát tin, tìm caùch bí maät troán traùnh’. YÙ kieán raát phaûi. Tröôùc maét taïm khoâng caàn gôûi vaên thö hieåu thò nöôùc naøy. Neáu quan vieân ñieàu tra trình baùo, Caùt Khaùnh cuõng ñöøng toû thaùi ñoä, cöù thu xeáp oån thoûa, baét teân ñaàu soû cuûa giaëc ñeå tuyeät goác”.(2) Baûn Vaân Nam, tr. 272 [daãn NTTL, q. 11, tôø 15-16]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tôø 15-16. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tr. 173-174. Khaûo chuù Caùt Khaùnh, hoï Giaùc La, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1796-1802 (Theo Thanh söû caûo, q. 199, (1) “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.290-7.299). Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (2) kyû XIX, Sñd, tr. 255. [09] Ngaøy Canh Tuaát, 9 thaùng Gieâng, naêm Gia Khaùnh thöù 2 [5/2/1797] Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh daâng tôø taâu veà vieäc thaåm tra quaân cöôùp bieån, trong coù noùi ‘Ñi ñieàu tra vuøng ñaát Giang Bình,(1) coù nhöõng ngöôøi Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, An Nam ôû chung xen vôùi nhau, neáu caàn thoâng baùo cho An Nam bieát, thì ñeán luùc laïi vieát coâng vaên gôûûi ñi v.v...’ Suy nghó kyõ thaáy vieäc naøy coù choã khoù. Neáu nhö Quoác vöông quaû thaät khoâng bieát tình hình, thì töï nhieân neân gôûûi coâng vaên ñi ñeå tìm baét. Nay theo lôøi khai cuûa boïn Di phæ La AÙ Tam, Taøu OÂ An Nam(2) coù 12 Toång binh, hôn 100 hieäu thuyeàn, vaø caên cöù vaøo giaáy tôø baét ñöôïc coù aán trieän, thì boïn cöôùp Taøu OÂ ñeàu nhaän hieäu phong cuûa Quoác vöông, vieäc ra bieån cöôùp boùc Quoác vöông khoâng theå khoâng bieát. Vaäy neáu baûo phoái hôïp baét giaëc cöôùp, laøm sao boïn hoï chòu nghe lôøi? Vaû laïi daân noäi ñòa ra ngoaøi bieån laøm giaëc, quan khoâng caám ñöôïc, huoáng hoà laø daân ngoaïi di! Neáu An Nam vieän lyù do ñeå choáng cheá che giaáu, thì laáy gì bieän baïch vôùi hoï? Laïi coù ñaùng gì vì vieäc naøy maø gaây haán, roài mang quaân ñaùnh nöôùc hoï ö? Boïn Caùt Khaùnh chæ neân phaùt leänh cho thuoäc haï raùp nhau baét taïi maët bieån 3 tænh Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, Trieát Giang. Neáu gaëp boïn Di phæ töø bieån khôi ñi thuyeàn vaøo, thì khoâng luaän quan chöùc naøo cuûa An Nam cuõng ñeàu nghieâm trò ngay. Laïi noùi theâm: Töø nay trôû veà sau baét ñöôïc giaëc cöôùp An Nam, thaåm tra minh baïch roài laäp töùc cho xöû töû, khoâng caàn phaûi giaûi veà kinh, ñeå bôùt ñöôïc söï phieàn phöùc traïm dòch phaûi giaûi toáng. Nay ñem duï truyeàn ñeå hay bieát”.(3) Baûn Vaân Nam, tr. 273 [daãn NTTL, q. 13, tôø 6-7]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tôø 6-7. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tr. 192-193. Khaûo chuù (1) Giang Bình 江坪, ñaát ôû vònh bieån, ñôøi Thanh gaàn huyeän Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng. Nay laø thò traán Giang Bình thuoäc Phoøng Thaønh caùc toäc töï trò huyeän, Quaûng Taây. Nôi sinh soáng cuûa daân toäc Kinh (Vieät Nam).
59 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (2) Caùch goïi Taøu OÂ An Nam cuûa söû quan nhaø Thanh cho thaáy coù söï khieân cöôõng, neù traùnh con daân baát haûo, boïn naøy voán laø ngöôøi nöôùc Thanh, hoaït ñoäng cöôùp boùc lieân quoác gia, khi ôû vuøng bieån Quaûng Ñoâng Trung Hoa, khi sang vuøng bieån Ñoâng Vieät Nam. Boïn giaëc bieån La AÙ Tam vaø Taøu OÂ hoaït ñoäng raát dai daúng, taøi lieäu ghi cheùp cuõng nhieàu vaø phöùc taïp. [Giaû thuyeát cuûa toâi] Taøu OÂ coù leõ goïi giaëc Taøu (thuyeàn) hoï OÂ töùc OÂ Thaïch Nhò, teân La AÙ Tam raát coù theå laø Lyù A Thaát hoaëc ñaøn anh cuûa Lyù A Thaát, nhoùm cöôùp bieån naøy cuõng coù cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc. Keát cuïc cuûa boïn giaëc bieån naøy thaáy cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö sau: “Thaùng 5, naêm 1810 gaëp giaëc bieån Teà Ngoâi laø boïn OÂ Thaïch Nhò, Ñoâng Haûi Baùt, Lyù A Thaát bò Toång ñoác Löôõng Quaûng nöôùc Thanh ñuoåi rieát, phaûi troán ra maët bieån thuoäc boán phuû Cao, Lieâm, Quyønh, Loâi. Khaâm Chaâu gôûi giaáy cho Baéc thaønh heïn ñem quaân ra ngaên chaën. Thaønh thaàn [quan ôû Baéc thaønh] ñem vieäc taâu leân. Vua baûo Toáng Phöôùc Löông raèng: “Boïn giaëc bieån laån luùt ôû baõi Baïch Long, chæ laø soáng taïm bôï thoâi. Nay ngöôøi Thanh ñuoåi baét, ta neân cuøng hôïp söùc ñeå deïp cho yeân maët bieån. Nhaân sai Vaên Haïnh ñem binh thuyeàn thaúng tôùi Vaïn Ninh. Thaønh thaàn laáy theâm binh thuyeàn leä theo sai khieán. Laïi thaáy Vaïn Ninh tieáp lieàn Khaâm Chaâu, neân coù ngöôøi vaên hoïc ñeå laøm thö töø ñi laïi, sai Ngoâ Khaûn laøm luïc söï ñeå giuùp coâng vieäc töø chöông trong quaân. Hôn moät thaùng, boïn OÂ Thaïch Nhò ñeàu bò quaân Thanh baét heát. Lyù A Thaát vaø beø luõ hôn hai chuïc ngöôøi cuõng ñeán quaân ta ñaàu haøng. Beøn sai thaønh thaàn ñöa boïn giaëc baét ñöôïc aáy sang Khaâm Chaâu. Vaên Haïnh ruùt quaân veà ñoùng ôû ñoàn thuûy Noâng Giang. Trieäu Ngoâ Khaûn veà Kinh sung Haøn Laâm Vieän”. (Canh Ngoï, Gia Long naêm thöù 9, Thanh Gia Khaùnh naêm thöù 15). Löu yù theâm veà teân goïi cuûa caùc thaønh vieân ñaûng cöôùp naøy thaáy coù bieåu loä thöù baäc, cuï theå laø: anh Hai OÂ Thaïch [OÂ Thaïch Nhò/ 烏石二], anh Ba La AÙ [La AÙ Tam/羅亞三], anh Baûy Lyù A [Lyù A Thaát/李阿七], anh Taùm Ñoâng Haûi [Ñoâng Haûi Baùt/東海八]. * Boå chuù: Saùch Baûn trieàu baïn nghòch lieät truyeän 本朝叛逆列傳 cuûa Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu [蔗山喬瑩懋] coù cheùp moät ñoaïn veà boïn giaëc bieån OÂ Thaïch Nhò vaø Teà Ngoâi vaøo naêm 1803 nhö sau: “癸亥嘉隆二年, 海匪烏石二寇犯廣安省, 欽差掌奇阮廷得迎擊敗之, 斬獲甚衆. 九月,齊桅海匪入廣安擾掠,北圻總鎮中軍阮文誠分派幷兵討平之. Naêm Quyù Hôïi, Gia Long thöù 2 (1803), giaëc bieån laø OÂ Thaïch Nhò xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân, quan Khaâm sai Chöôûng cô Nguyeãn Ñình Ñaéc ñoùn ñaùnh baïi chuùng, cheùm vaø baét ñöôïc raát ñoâng. Thaùng 9 [cuøng naêm], boïn cöôùp bieån Teà Ngoâi quaáy nhieãu tænh Quaûng Yeân, quan Toång traán Baéc Kyø Trung quaân Nguyeãn Vaên Thaønh phaân phaùi binh lính deïp yeân.” [Taùi boå chuù: trong baûn dòch cuûa Traàn Khaûi Vaên (Vieän Khaûo coå Saøi Goøn, 1963, tr. 8-9) coù choã khoâng chính xaùc do chaám caâu sai, nhö “hai teân giaëc beå laø OÂ vaø Thaïch xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân”]. Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (3) kyû XIX, Sñd, tr.255-256. [10] Ngaøy Giaùp Thaân, 29 thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 4 [27/10/1799] Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Ngöôøi Di taïi Noâng Naïi laø boïn Nguyeãn Tieán Ñònh giao tranh vôùi quaân An Nam [Taây Sôn], bò gioù baõo troâi daït vaøo vuøng bieån Quaûng Ñoâng, khaån xin caáp löông gaïo vaø traû veà nöôùc cuõ v.v...’ Ñöông nhieân phaûi an uûi chaêm soùc qua loa. Nhöng hieän nay Nguyeãn Quang Toaûn ñang phuïng nhaän lòch naêm môùi, nöôùc naøy vaø boïn Di kia laø hai phe cöøu ñòch, neáu troïng ñaõi, trong tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn sai ngöôøi ñeán hoûi, thì boïn ngöôi bieát laáy lôøi gì ñeå ñaùp laïi? Huoáng chi traãm vöøa môùi ñaûm ñang vieäc nöôùc, boïn ngöôøi Di kia khoâng khoûi coù yù caàu mong, vôùi yù ñoà laät laïi vuï vieäc. Vieäc hoï Leâ, hoï Nguyeãn ai sai ai ñuùng luùc naøy khoâng caàn baøn luaän, chæ bieát raèng hoï Nguyeãn quy phuïc thieân trieàu ñaõ maáy naêm, coøn vuøng ñaát Noâng Naïi thì nghe raèng boïn cöôùp bieån thöôøng troán traùnh taïi ñoù, vaäy chuùng khoâng phaûi laø keû toát. Neáu caùc ngöôi khoâng nghieâm leänh baét chuùng ñaùp thuyeàn trôû veà, roài ngöôøi cuûa Noâng Naïi laïi ñeán xin trôï giuùp, söï vieäc caøng trôû neân raéc roái phieàn phöùc theâm. Nhöng cuõng khoâng theå troùi boïn Nguyeãn
60 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Tieán Ñònh giaûi giao cho An Nam, maø chæ neân ban caáp chaêm soùc qua loa, roài cho veà.(1) Caùt Khaùnh laïi ñònh gôûi nhöõng ngöôøi naøy theo thöông thuyeàn trôû veà, neáu bò An Nam trinh saùt bieát ñöôïc, mang tieáng laø giuùp cho keû ñòch cuûa hoï, thì haù coù phaûi laø ñaïo voã veà cheá ngöï ñoái vôùi phieân bang xa xoâi? Caùt Khaùnh vaø Luïc Höõu Nhaân haõy xeùt kyõ! Caùc Ñoác phuû phaûi tuaân chæ thu xeáp oån thoûa, ñöøng khinh suaát ñeå ñeán noãi gaây haán taïi bieân giôùi. Haõy caån thaän! Ñem leänh naøy baùo cho bieát”.(2) Baûn Vaân Nam, tr. 276 [daãn NTTL, q. 52, tôø 31-32]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tôø 31-32. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tr. 674. Khaûo chuù Söï kieän naøy cuõng ñöôïc ghi nhaän trong Ñaïi Nam thöïc luïc: “Boïn cai ñoäi Nguyeãn Höõu Ñònh töø (1) nöôùc Thanh trôû veà. Tröôùc kia quaân ta thaéng traän khaûi hoaøn, boïn Ñònh ñi thuyeàn bieån gaëp baõo xieâu daït vaøo phaàn bieån Quaûng Ñoâng, Toång ñoác Löôõng Quaûng Giaùc La Caùt Khaùnh haäu caáp tieàn gaïo quaàn aùo roài cho veà.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 11). Teân Nguyeãn Höõu Ñònh trong vaên baûn Thanh thöïc luïc cheùp sai laø Nguyeãn Tieán Ñònh. Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII- ñaàu (2) theá kyû XIX, Sñd, tr. 257. [11] Ngaøy AÁt Maõo, 12 thaùng 10, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [17/11/1801] Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Moät ngöôøi daân taïi huyeän Thuaän Ñöùc,(1) teân laø Trieäu Ñaïi Nhaäm(2) bò gioù baõo troâi daït ñeán Noâng Naïi, Quoác tröôûng nöôùc naøy laø Nguyeãn Phuùc AÙnh sai ngöôøi ñöa tôùi Phuù Xuaân giuùp söûa chöõa laïi thuyeàn, caáp löông thöïc, coù mang tôø baåm cuûa Quoác tröôûng, trong coù noùi: Naêm ngoaùi nöôùc naøy coù vieân quan bò tai naïn gioù baõo, ñöôïc thieân trieàu chaån caáp, nay daâng tôø baåm ñeå toû loøng caûm kích v.v...’ YÙ cuûa Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh ñeä baåm chaúng qua muoán chöùng toû theâm loøng cung thuaän, hoaëc coù theå xin thieân trieàu gia aân trôï giuùp. Nhöng Noâng Naïi vaø An Nam [Taây Sôn] hieän nay tranh ñoaït chöa chaám döùt, Caùt Khaùnh ñaõ taâu raèng khoâng thieân vò phe naøo, yù ñoù raát ñuùng. Laàn naøy ñaùp lôøi vieân Quoác tröôûng chæ neân duï nhö sau: ‘Naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan nöôùc ngöôi bò tai naïn, thuoäc leä thöôøng cuûa thieân trieàu voã veà chaêm soùc caùc nöôùc ngoaïi di, neân khoâng daâng tôø taâu leân ñaïi hoaøng ñeá duyeät. Nay ngöôøi daân trong nöôùc bò naïn troâi daït ñeán nöôùc ngöôi, ñöôïc giuùp ñôõ trôû veà Vieät [Quaûng] Ñoâng, laïi mang theo tôø baåm, baûn boä ñöôøng bieát roõ taám loøng caûm taï cuûa nöôùc ngöôi. Nhöng vieäc naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan nöôùc ngöôi, ñaõ khoâng taâu trình leân ñaïi hoaøng ñeá, neân lôøi baåm laàn naøy cuõng khoâng tieän giuùp taáu trình thay’. Neáu nhö cöù tieáp tuïc gôûûi vaên thö hoaëc xin binh trôï giuùp, thì haõy baùc vôùi lyù do khoâng thieân vò beân naøo. Gaàn ñaây Caùt Khaùnh caên cöù vaøo lôøi taâu cuûa Khaûi Coân,(3) tröôùc sau ñeàu noùi raèng sau khi thaønh Phuù Xuaân cuûa An Nam bò Noâng Naïi chieám, roài An Nam thu phuïc laïi. Nay lôøi khai cuûa Trieäu Ñaïi Nhaäm noùi vaøo thaùng 7 ôû trong thaønh Phuù Xuaân, dieän kieán Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh. Nhö vaäy phaûi chaêng teân daân töø Phuù Xuaân trôû veà Löôõng Quaûng tröôùc khi An Nam laáy ñöôïc thaønh Phuù Xuaân, hay sau khi An Nam thu phuïc xong laïi bò Noâng Naïi chieám laïi? Caùt Khaùnh haõy ñieàu tra roõ, tieän dòp phuùc taáu.(4)
61 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 An Nam vôùi Noâng Naïi giao tranh, ñoái vôùi noäi ñòa khoâng lieân can, boïn Caùt Khaùnh haõy giöõ bình tónh, khoâng caàn hoûi han quaù nhieàu. Töông lai neáu nhö An Nam bò Noâng Naïi thoân tính maát heát toaøn laõnh thoå, Quoác vöông Nguyeãn Quang Toaûn goõ cöûa aûi thænh meänh, ñeán luùc naøy Caùt Khaùnh neân taâu roõ ñeå xin chæ thò. Hoaëc neáu Noâng Naïi thoân tính An Nam xong ñeán Löôõng Quaûng baåm ñaày ñuû söï vieäc, luùc baáy giôø cuõng taâu ñaày ñuû roài ñôïi chieáu chæ ñeå xöû lyù”.(5) Baûn Vaân Nam, tr. 277 [daãn NTTL, q. 88, tôø 17-18]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tôø 17-18. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tr. 168. Khaûo chuù (1) Huyeän Thuaän Ñöùc ñôøi Thanh thuoäc phuû Quaûng Chaâu, nay laø khu Thuaän Ñöùc, thaønh phoá Quaûng Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng. Trieäu Ñaïi Nhaäm 趙大任, töùc laø ngöôøi trong Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Trieäu Ñaïi Só, vì kieâng (2) huùy vua Töï Ñöùc neân Nhaäm 任 cheùp laø Só 仕. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vieäc naøy sau söï kieän khoâi phuïc kinh ñoâ Phuù Xuaân: “Thaùng 7 [1801]... sai Trieäu Ñaïi Só ñi Quaûng Ñoâng. Ñaïi Só laø ngöôøi nöôùc Thanh sang buoân, bò quaân giaëc bieån Teà Ngoâi cöôùp baét, quaân ta ñaùnh phaù giaëc bieån neân baét ñöôïc. Vua thaáy kinh ñoâ cuõ ñaõ khoâi phuïc ñöôïc, beøn ñem tình hình trong nöôùc gôûi thö cho Toång ñoác Löôõng Quaûng. Ñaïi Só xin ñi, beøn sai ñi.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 14). Ngoaøi ra, Ñaïi Nam thöïc luïc coøn cheùp vieäc khoaûng giöõa naêm sau [sau tieát Ñoan döông naêm 1802] Nhaäm/Só trôû laïi Phuù Xuaân: “Ngöôøi nöôùc Thanh laø Trieäu Ñaïi Só töø Quaûng Ñoâng veà. Vua hoûi söï theå nöôùc Thanh, roài sai Binh Boä haäu caáp löông cho.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 17). Boå chuù, trong baûn dòch Ñaïi Nam thöïc luïc [Nguyeãn Ngoïc Tænh dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính], döôùi teân Trieäu Ñaïi Só coù lôøi chuù: “Coù leõ laø Nhaäm 任, vì huùy Töï Ñöùc neân vieát Nhaäm 任 thaønh Só 仕”. (3) Töùc Taï Khaûi Coân, töï Lam Sôn, ngöôøi huyeän Nam Khang tænh Giang Taây, ñoã Tieán só naêm Caøn Long thöù 26 (1761). Naêm Gia Khaùnh thöù 4 (1799) nhaäm Tuaàn phuû Quaûng Taây. Chuû bieân Quaûng Taây thoâng chí, maát naêm 1802 taïi nhieäm sôû. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp ngaøy Maäu Daàn, muøng 3 thaùng 5 naêm Taân Daäu (1801), ñaïi quaân (4) Nguyeãn AÙnh khoâi phuïc kinh thaønh Phuù Xuaân, sau ñoù oån ñònh vöông vò. Nguyeãn Quang Toaûn chaïy ra baéc, Traàn Quang Dieäu vaø Voõ Vaên Duõng coá giöõ vuøng Bình Ñònh ñeán thaùng 3 naêm 1802, quaân Taây Sôn caû hai phía baéc, nam ñeàu chöa taán coâng trôû laïi kinh thaønh Phuù Xuaân. Nguoàn tin do Taï Khaûi Coân thu thaäp khoâng chính xaùc. Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (5) kyû XIX, Sñd, tr. 258-259. [12] Ngaøy Ñinh Hôïi, 14 thaùng 11, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [19/12/1801] Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh taâu, teân cöôùp bieån Traàn Thieâm Baûo mang caû gia quyeán noäi phuïc, vaø trình naïp saéc aán cuûa An Nam caáp cho. Theo tôø taâu noùi: ‘Traàn Thieâm Baûo nhaân ñaùnh caù gaëp baõo, vaøo naêm Caøn Long thöù 48 [1783] bò Nguyeãn Quang Bình baét, phong chöùc Toång binh v.v...’(1) Coù theå thaáy trong nhieàu naêm haûi taëc quaáy phaù ñeàu do An Nam chöùa chaáp gaây ra. Luùc Nguyeãn Quang Bình coøn soáng, baét ngöôøi cuûa noäi ñòa, gia phong nguïy töôùc hieäu, roài tung ra bieån cöôùp phaù. Nguyeãn Quang Bình ñích thaân chòu ôn naëng cuûa hoaøng khaûo,(2) laøm vieäc taùng taän löông taâm, thöïc khoâng ñaùng laø con ngöôøi. Nay duyeät laïi tôø nguïy chieáu cuûa Quoác vöông naøy coù caâu “Thò thieân haï nhö nhaát gia, töù haûi nhö nhaát nhaân” (Coi thieân haï nhö moät nhaø, boán bieån nhö moät ngöôøi), caøng thuoäc loaïi eách ngoài ñaùy gieáng. Nghó veà söï cuoàng voïng naøy, ñaùng mang quaân haøi toäi thaûo phaït; hieàm nöôùc naøy hieän ñang giao tranh vôùi Noâng Naïi, neân khoâng thöøa luùc nguy caáp saùt phaït theâm. Xeùt veà thieân lyù, nöôùc naøy seõ maát trong sôùm toái, caøng khoâng caàn duøng
62 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 vaên caùo ñeå daïy doã, cuõng khoâng caàn thoâng baùo cho bieát. Taát caû saéc aán [cuûa boïn chuùng caáp] leänh cho thieâu huûy. Toång ñoác neân nghieâm leänh cho caùc voõ quan, tuaàn tieãu ngoaøi bieån, gaëp boïn haûi taëc An Nam, laäp töùc truy naõ tröøng trò. Boïn ñaàu thuù Traàn Thieâm Baûo, cuøng quyeán thuoäc boïn cöôùp, y theo lôøi xin cuûa Toång ñoác, phaân bieät boá trí aên ôû taïi phuû Nam Huøng(3) töông ñoái caùch xa bieån. Thænh thoaûng baát ngôø kieåm tra, khoâng ñeå chuùng trôû laïi bieån gaây söï. Ñem leänh naøy baùo cho hay bieát”.(4) Baûn Vaân Nam, tr. 279 [daãn NTTL, q. 90, tôø 31-33]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tôø 31-33. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tr. 199-200. Khaûo chuù Lôøi khai cuûa Traàn Thieâm Baûo khoâng haún ñuùng, Ñaïi Nam lieät truyeän coù cheùp vieäc nhö lôøi Baûo (1) khai nhöng laïi xaûy ra vaøo naêm 1791, nhö sau: “Khi aáy, giaëc bieån Taøu OÂ ôû Löôõng Quaûng bò boïn quan nöôùc Thanh ñuoåi baét, theá baùch phaûi chaïy ñeán quy phuïc. Hueä thu nhaän nhöõng keû ñaàu muïc cho laøm Toång binh. Laïi dung naïp boïn giaëc Thieân Ñòa hoäi, nhaân luùc sô hôû, leùn luùt ra vaøo, ñöôøng bieån vì theá khoâng thoâng. Khoån thaàn nöôùc Thanh cuõng sôï laø maïnh khoâng hoûi ñeán gì caû.” (Chính bieân, Sô taäp, q. 30, Truyeän Nguïy Taây, baûn dòch, Nxb Thuaän Hoùa, 2006, taäp 2, tr. 595). Naêm 1783 laïi coù moät vuï lieân quan ñeán giaëc bieån ngöôøi Thanh cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc, nhö sau: “Thaùng 4 naêm Quyù Maõo (1783). [Vua ñang ôû ñaûo Phuù Quoác]. Sai Toân Thaát Coác ñieàu baùt thuûy binh, cuøng vôùi Ñieàu khieån ñaïo quaân Hoøa nghóa laø Traàn Ñónh trôû veà cöûa bieån Caàn Giôø, doø xeùt tình theá cuûa giaëc. Ñónh voán khinh Coác, vieäc quaân phaàn nhieàu khoâng theo leänh. Coác gieát ñi. Ñoà ñaûng cuûa Ñónh laø Toång binh Traàn Höng vaø Laâm Huùc (ñeàu ngöôøi Thanh) beøn giöõ Haø Tieân ñeå laøm phaûn. Nguyeãn Kim Phaåm vaøo Haø Tieân thu quaân, Thaùi tröôûng coâng chuùa laø Ngoïc Ñaûo (con gaùi thöù baûy cuûa Theá Toâng, gaû cho Tröông Phuùc Nhaïc laø Cai cô thuyeàn Nghi Giang) cuõng ñeán ñeå truø bieän quaân nhu. Boïn Höng uùp gieát Kim Phaåm, coâng chuùa cuõng bò haïi. Vua nghe tin giaän laém, thaân ñem binh thuyeàn ñeán ñaùnh. Höng vaø Huùc ñeàu vôõ chaïy.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 2). Vieäc naøy Lòch trieàu taïp kyû cuõng coù cheùp, vaø vieát laø Traàn Höng bò gieát, Laâm Huùc chaïy thoaùt (baûn dòch, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1995, tr. 519). Trôû laïi vaên baûn Thanh thöïc luïc, ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù 56 [4/7/1791] cho thaáy ñaùm cöôùp naøy coù nhieàu baêng ñaûng: “Taát caû goàm moät teân ñaàu soû Haø Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao, Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm, Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn khaùc do Toân Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi”. Traàn Thieâm Baûo coù theå laø Traàn AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, cuõng coù khi laø Traàn Höng, hoaëc laø moät trong soá nhöõng Toång binh do Nguyeãn Hueä thu naïp phong chöùc. (2) Hoaøng khaûo, vua cha ñaõ maát, chæ vua Caøn Long. (3) Phuû Nam Huøng ñôøi Thanh thuoäc Thieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, nay laø thò traán Nam Huøng thuoäc thaønh phoá Thieàu Quan, tænh Quaûng Ñoâng. Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (4) kyû XIX, Sñd, tr. 259-260. [13] Ngaøy Giaùp Thìn, muøng 6 thaùng 8, naêm Gia Khaùnh thöù 7 [2/9/1802] Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu veà tình hình Noâng Naïi sai söù daâng bieåu tieán coáng, vaø troùi giaûi giao 3 teân toäi phaïm laø boïn Maïc Quan Phuø(1) ñeán Quaûng Ñoâng xöû töû. Ñaõ xem kyõ tôø taâu. Ñaàu ñuoâi lieân quan ñeán vieäc tröôùc ñaây boïn Nguyeãn Quang Bình khaån khoaûn taïi cöûa aûi caàu xin noäi phuï, heát söùc cung thuaän, Hoaøng khaûo ta xeùt roõ loøng thaønh, beøn cho phong ñaát. Nguyeãn Quang Bình caûm kích
63 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 aân vinh, ñích thaân ñeán trieàu ñình trieàu kieán. Hoaøng khaûo ta taêng theâm aân, nhieàu laàn ban thöôûng. Nguyeân do Nguyeãn Quang Bình bieát khaéc kyû kính sôï, môùi ñöôïc ñoùn nhaän söï ñaõi ngoä. Ñeán luùc Nguyeãn Quang Toaûn keá thöøa ñaát Nam Giao, laïi ñöôïc ban saéc meänh, ñeå noái ñôøi giöõ chöùc. Roài maáy naêm gaàn ñaây phaùt hieän trong soá caùc thuyeàn cöôùp phaù taïi vuøng bieån Phuùc Kieán, Löôõng Quaûng, thænh thoaûng coù boïn haûi taëc toùc daøi, nghe raèng nöôùc naøy [nhaø Taây Sôn] tung ra bieån cöôùp. Traãm chöa voäi tin, nghó raèng boïn toùc daøi coù theå laø nhöõng ngöôøi ngheøo taïi An Nam gia nhaäp vaøo ñaûng cöôùp, neân ñaõ giaùng chæ ra leänh cho nöôùc naøy truy naõ, nhöng chöa baét daâng ñöôïc moät teân naøo! Nay Nguyeãn Phuùc AÙnh cho troùi giaûi giao boïn Maïc Quan Phuø 3 teân, tra hoûi laáy lôøi khai ñeàu noùi boïn chuùng laø troäm cöôùp noäi ñòa [Trung Quoác], bò nöôùc naøy chieâu duï, phong cho caùc nguïy chöùc nhö Ñoâng Haûi vöông,(2) Toång binh(3) v.v... vaø ra leänh ñeán bieån noäi ñòa cöôùp phaù khaùch thöông. Nguyeãn Quang Toaûn khoâng nhöõng khoâng chòu tuaân chæ truy naõ boïn cöôùp, maø coøn dung naïp chuùng, ban chöùc töôùc, cöôùp phaù vuøng bieån, boäi nghóa vong aân ñeán nhö vaäy laø cuøng! Coøn nhö saéc thö aán tín do thieân trieàu ban cho, danh khí toái quan troïng, phaûi heát söùc kính caån giöõ gìn, maát coøn cuøng vôùi nöôùc. Côù sao Nguyeãn Quang Toaûn khoâng bieát thaän troïng, khi Nguyeãn Phuùc AÙnh taán coâng thaønh Phuù Xuaân naêm ngoaùi, beøn boû saéc aán chaïy troán, toäi khoâng theå traùnh ñöôïc. Ñeán nhö söù thaàn laàn naøy cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, thì Caùt Khaùnh neân duï nhö sau: ‘Nhöõng tình tieát maø Quoác tröôûng ngöôi cung kính trình baøy trong bieåu vaên ñaõ ñöôïc trình taáu, mong ñaïi hoaøng ñeá ngoù xuoáng thaáy ñöôïc loøng thaønh cung thuaän cuûa nöôùc ngöôi, ñeå ban thöôûng nhieàu. Tröôùc ñaây Nguyeãn Quang Bình xöng thaàn thôø thieân trieàu, ñöôïc tieân hoaøng ñeá ban saéc meänh, ñaëc caùch gia aân. Roài con y, Nguyeãn Quang Toaûn, daùm dung döôõng boïn toäi phaïm noäi ñòa, thoâng ñoàng cöôùp phaù, taùng taän boäi aân, thöïc leõ trôøi khoâng dung, neân cô nghieäp maát nhanh khoâng kòp quay goùt. Nay boû nöôùc chaïy troán, ngay caû saéc aán thieân trieàu ban cho cuõng khoâng giöõ ñöôïc, vaäy Nguyeãn Quang Toaûn khoâng nhöõng rieâng phuï loøng nhaân töø roäng löôïng cuûa tieân ñaïi hoaøng ñeá, maø cuõng laø ñöùa con baát hieáu cuûa Nguyeãn Quang Bình, toäi loãi raát naëng. Quoác tröôûng ngöôi cho mang saéc aán giao naïp, troùi daâng boïn ñaïo taëc, bieát saâu ñaïo nghóa thôø nöôùc lôùn, laïi tieán daâng bieåu chöông, thaáy ñuû loøng chí thaønh. Nhöng thieân trieàu moãi laàn thaáy thuyeàn beø caùc nöôùc bò naïn, ñeàu coi nhö nhau, trôï caáp ñöa veà, khoâng vì lyù do ñoù maø phaûi naïp coáng. Vaû laïi Quoác tröôûng ngöôi vieäc nöôùc cuõng chöa oån ñònh, khoâng hoaøn bò ñeå ñöôïc phong laøm phieân thaàn, xeùt theo theå cheá coøn chöa ñaùng theo leä nhaän trieàu coáng. Nay cho caùc ngöôi trôû veà, baùo laïi cho Quoác tröôûng ngöôi hay bieát’. Duï roõ raøng nhö vaäy môùi ñuùng caùch. Saéc aán giao naïp, cho Caùt Khaùnh taïm thu nhaän. Laïi noùi theâm: Tröôùc ñaây theo lôøi taâu cuûa Thanh An Thaùi, Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn Chuûng(4) baét, Nguyeãn Chuûng coù phaûi laø Nguyeãn Phuùc AÙnh hay khoâng, cuõng khoâng theå caên cöù vaøo lôøi noùi suoâng ñöôïc. Trong tôø taâu ngaøy hoâm nay Caùt Khaùnh taâu raèng söù thaàn Noâng Naïi khôûi haønh tröôùc luùc Nguyeãn Quang Toaûn bò baét, neân chöa nhaän ñöôïc tin naøy. Tröôùc ñaây coù duï boïn Caùt Khaùnh neáu nhö Nguyeãn Quang Toaûn mang thuoäc
64 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 haï ñeán ñaàu thuaän, thì cho an trí oån thoûa. Nay toäi traïng y roõ raøng, thöïc khoâng ñaùng tieác. Neáu y ñeán goõ cöûa aûi xin dung naïp, Caùt Khaùnh haõy cho xem saéc aán Nguyeãn Phuùc AÙnh giao naïp, cuøng lôøi khai cuûa boïn cöôùp Maïc Quan Phuø, sau khi traùch maéng xong, truyeàn chæ caùch boû töôùc vöông, roài ñem giam caám, ñôïi chieáu chæ ñònh ñoaït. Tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn Phuùc AÙnh baét; neáu Nguyeãn Phuùc AÙnh khoâng daùm töï quyeát ñònh, ñem y giaûi giao ñeán cöûa aûi Traán Nam, thì cuõng ñoái xöû gioáng nhö treân. Coøn 3 phaïm nhaân, boïn Maïc Quan Phuø, chieáu theo luaät ñaïi nghòch maø xöû lyù;(5) neáu nhö gia thuoäc phaïm nhaân coù söï lieân can, cuõng cho tra xeùt moät löôït. Luùc naøy Caùt Khaùnh neân tuaân theo chæ duï tröôùc, ñeán cöûa aûi Traán Nam ñieàu binh phoøng thuû, giöõ cho yeân oån. Ñôïi luùc Nguyeãn Phuùc AÙnh chieám ñöôïc toaøn laõnh thoå An Nam, sai söù ñeán caàu phong, hoaëc bieát roõ thöïc taïi veà Nguyeãn Quang Toaûn thì haõy taáu leân roài ñôïi chieáu chæ. Ñem nhöõng ñieàu naøy truyeàn duï cho bieát”.(6) Baûn Vaân Nam, tr. 280 [daãn NTTL, q. 102, tôø 8-11]. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tôø 8-11. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tr. 361-362. Khaûo chuù Boïn Maïc Quan Phuø bò thuûy quaân cuûa Nguyeãn AÙnh baét hoài thaùng 4 naêm 1801, Ñaïi Nam thöïc (1) luïc cheùp: “Thuyeàn ñaûng giaëc laø boïn giaëc bieån Teà Ngoâi bò gioù daït ñeán ngoaøi bieån Thò Naïi. Sai hai veä Noäi Tröïc vaø Tuùc Tröïc ñuoåi theo, baét ñöôïc Ñoâng Haûi vöông nguïy laø Maïc Quan Phuø, Thoáng binh laø Löông Vaên Canh vaø Phaøn Vaên Taøi cuøng beø ñaûng raát nhieàu.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 13). Chöùc vuï naøy ñuùng nhö ghi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc (coi treân). (2) Chöùc Toång binh, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Thoáng binh. Moät trong caùc Toång binh bò aùp giaûi (3) trong ñôït naøy laø Phaøn Vaên Taøi, ñaõ töøng bò Toáng Phöôùc Löông ñaùnh ñuoåi hoài thaùng 6 naêm 1799, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp: “Quaûn veä Phaán Döïc laø Toáng Phöôùc Löông ñaùnh phaù ñöôïc Thoáng binh giaëc bieån Teà Ngoâi laø Phaøn Vaên Taøi ôû cöûa bieån Kim Boàng, ñuoåi ñeán Phuù Yeân laïi ñaùnh ñöôïc. Tröôùc laø Taây Sôn chieâu naïp boïn ñaàu soû giaëc bieån, trao cho chöùc Thoáng binh, muoán lôïi duïng caùi ngheà thuûy chieán cuûa hoï ñeå choáng quaân ta, ñeán ñaây bò quaân ta ñaùnh thua, theá giaëc theâm nhuït.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 10). (4) Vua Gia Long teân huùy laø Chuûng, beân traùi chöõ Hoøa [禾], beân phaûi chöõ Truøng/Troïng [重]. (5) Dieãn bieán cuoäc quan heä ngoaïi giao giöõa Nguyeãn AÙnh vôùi nhaø Thanh laàn ñaàu naøy ñöôïc cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö sau: “[thaùng 6 naêm 1802] Laáy Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Thöôïng thö Boä Hoä (Chính khanh ôû Luïc Boä chöa coù danh hieäu laø Thöôïng thö, nhaân coù meänh ñi söù neân môùi ñaëc gia chöùc aáy), sung Chaùnh söù sang nöôùc Thanh, Ngoâ Nhaân Tónh laøm Höõu tham tri Boä Binh, Hoaøng Ngoïc Uaån laøm Höõu tham tri Boä Hình sung chöùc Phoù söù, ñem quoác thö vaø phaåm vaät, laïi ñem caû aán saùch ñaõ baét ñöôïc do ngöôøi Thanh phong cho giaëc Taây Sôn, cuøng boïn giaëc bieån Teà Ngoâi laø Maïc Quan Phuø, Löông Vaên Canh, Phaøn Vaên Taøi, ñi hai thuyeàn Baïch Yeán vaø Huyeàn Haïc, vöôït bieån ñeán cöûa Hoå Moân tænh Quaûng Ñoâng ñeå noäp. Toång ñoác Giaùc La Caùt Khaùnh ñem vieäc aáy chuyeån ñaït. Vua Thanh voán gheùt giaëc Taây Sôn voâ ñaïo, laïi chieâu naïp boïn Maïc Quan Phuø cho cöôùp boùc ôû ngoaøi bieån, ñaõ laâu ngaên trôû ñöôøng bieån, ñeán nay ñöôïc tin baùo, raát vui loøng. Haï leänh cho Quaûng Ñoâng nhaän laáy boïn Quan Phuø, Vaên Canh, Vaên Taøi ñem gieát, maø löu boïn Hoaøi Ñöùc ôû laïi tænh thaønh, cung caáp raát haäu.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 17). Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá (6) kyû XIX, Sñd, tr. 260-262. [14] Ngaøy Maäu Thaân, thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 8 [31/10/1803] Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Oa Thaäp Boá(1) taâu vaïch toäi Ñeà ñoác Toân Toaøn Möu, Toång binh Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng ñoác suaát binh thuyeàn suoát maáy
65 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 thaùng treân bieån luøng baét boïn cöôùp maø khoâng baét ñöôïc moät teân giaëc. Toân Toaøn Möu, Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng luøng baét yeáu ñuoái, ñeàu giao heát cho boä xöû lyù. Coøn boïn giaëc cöôùp ôû mieàn bieån tænh aáy do tröôùc ñaây phía An Nam dung döôõng ñeå chia cuûa troäm cöôùp ñöôïc, boïn phæ sau khi chia cuûa gian thì chaïy veà Giang Bình ñeå baùn. Baây giôø An Nam ñaõ heát loøng cung thuaän, boïn troäm cöôùp khoâng theå chaïy qua ñoù ñöôïc, neân taát caû tang vaät ñeàu ñem leân bôø [ven bieån] noäi ñòa ñeå baùn. Nay Oa Thaäp Boá phaûi phaùt leänh cho quan chöùc thuoäc quyeàn [ñoùng] nôi caùc cöûa aûi cöûa khaåu phaûi tuaàn tra nghieâm maät, nhö ñeå boïn cöôùp bieån ñem cuûa gian leân bôø tieâu thuï thì caùc vieân chöùc vaên voõ cuøng caùc caáp thuoäc vieân ñeàu bò haïch toäi nghieâm khaéc. Vaãn thoâng baùo cho caùc Ñeà ñoác, Toång binh heát söùc truy baét, laøm saïch maët bieån, chuoäc laïi loãi laàm tröôùc ñaây. Coøn nhö vaãn leà meà trì treä, seõ kheùp vaøo toäi naëng khoâng tha.” Baûn Vaân Nam, tr. 286 [daãn NTTL, q. 121, tôø 2]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299. ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 2. TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 614. Khaûo chuù Oa Thaäp Boá, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1803-1804 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu (1) caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.300-7.302). [15] Ngaøy AÁt Maõo, thaùng 7, naêm Ñaïo Quang thöù 7 [2/9/1827] Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng(1) Taân(2) taâu: “Trong thaùng 4 naêm nay, nghe tin ôû nöôùc Vieät Nam(3) coù boïn Di phæ Ba Vinh(4) cöôùp boùc taïi nhieàu nôi döôùi nöôùc vaø treân ñaát lieàn cuûa nöôùc aáy. [Huyeän] Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø ngoaøi khôi maët bieån Quaûng Ñoâng phaàn lôùn tieáp giaùp ñaát ñai Vieät Nam, sôï [boïn cöôùp aáy] seõ xaâm nhaäp bieân giôùi, hieän ñang ra leänh cho caùc Ñeà ñoác thuûy quaân, luïc quaân sai ngöôøi canh phoøng ñaùnh traû neáu boïn chuùng xaâm phaïm. Hieän nghe tin nöôùc aáy ñaõ baét ñöôïc teân caàm ñaàu boïn phæ, vaãn leänh cho ñoäi binh thuyeàn Long Moân löu laïi phoøng giöõ, chôø khi naøo toaøn coõi Vieät Nam yeân oån môùi leänh cho quay veà.” Nhaän ñöôïc chæ: “Theo tình hình phaûi nghieâm maät phoøng thuû, treân boä döôùi nöôùc ñeàu phaûi coi troïng, khoâng ñöôïc lô laø, phaûi luoân nhaéc nhôû boïn thuoäc vieân vaên voõ laøm vieäc caån thaän, khoâng vì ham laäp coâng maø gaây söï raéc roái nôi bieân caûnh. Phaûi caån thaän ñaáy” Baûn Vaân Nam, tr. 294-295 [daãn TTTL, q. 121, tôø 22]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299. ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 22. TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 1.036. Khaûo chuù (1) Hoàng 鸿 [鴻], baûn TLTB vieát/goõ nhaàm laø Sôû 所, teân nhaân vaät naøy laø Lyù Hoàng Taân 李鴻賓. Lyù Hoàng Taân, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1826-1832 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu (2) caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.336-7.345). Veà teân goïi Vieät Nam, xeùt thaáy caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc töø naêm 1804 trôû veà sau duøng 2 (3) caùch goïi, hoaëc An Nam hoaëc Vieät Nam ñeå chæ Vieät Nam ngaøy nay. (4) Ba Vinh 巴榮, caùch goïi/vieát teân Baù Vaønh [Phan Baù Vaønh/潘伯鑅]. Baù Vaønh laø thuû laõnh ñaûng giaëc cöôùp ôû Nam Ñònh, noåi leân hoài thaùng 2 naêm Minh Maïng thöù 7 (1826), bò quan quaân nhaø Nguyeãn gieát vaøo thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 8 (1827).
66 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 [16] Ngaøy Taân Daäu, thaùng 5, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [1829] Laïi duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Hoàng Taân taâu, ñoaøn quan laïi nöôùc Vieät Nam ñöa nhöõng ngöôøi Quaûng Ñoâng bò soùng gioù troâi daït trôû veà tænh, nhaân ñoù cuõng chôû haøng hoùa sang Quaûng Ñoâng baùn vaø xin ñöôïc ñaët nôi quan heä buoân baùn. Laàn naøy nhaân vì daân noäi ñòa soáng soùt trong gioù baõo troâi daït ñeán ñòa phaän nöôùc aáy, Quoác vöông Vieät Nam ñaõ chu caáp quaàn aùo löông thöïc vaø chi phí ñöa veà Quaûng Ñoâng, loøng cung thuaän thöïc ñaùng khen. Moïi haøng hoùa ñaõ ñem tôùi vaø saép xuaát khaåu ñem tôùi, ñeàu ñöôïc ban ôn cho mieãn noäp thueá. Rieâng veà vieäc Quoác vöông nöôùc aáy xin theo ñöôøng bieån ñeán Quaûng Ñoâng môû mang vieäc mua baùn, theo leä ñöông nhieân phaûi baùc boû, nhöng phaûi giaûi thích cho thoûa ñaùng. Meänh boïn Lyù Hoàng Taân truyeàn duï cho Quoác vöông nöôùc aáy [ñaïi yù laø] ‘theo lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông veà vieäc theo ñöôøng bieån sang Quaûng Ñoâng mua baùn, [chuùng toâi] ñaõ taâu leân ñaïi hoaøng ñeá, töø laâu nay Quoác vöông vaãn ôû haøng phieân bang nhaän phong, heát loøng cung thuaän, nöôùc cuûa ngaøi tieáp lieàn Löôõng Quaûng, cuøng vôùi daân buoân baùn noäi ñòa coù nôi mua baùn theo ñöôøng boä, haøng hoùa löu thoâng cuõng ñaày ñuû, khoâng nhö maáy nöôùc caùch trôû truøng döông maø phaûi theo ñöôøng bieån ñeå vaän chuyeån haøng hoùa. Nhö caùc nöôùc ngoaïi di caàu xin theo ñöôøng bieån vaøo caùc nôi haûi khaåu noäi ñòa mua baùn, ñeàu nghieâm caám khoâng cho. Baây giôø neáu thuaän theo lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông, e thöông thuyeàn caùc nöôùc ngoaïi di theo ñoù maø traø troän vaøo, roài sinh söï phöùc taïp, luùc ñoù lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông chöa thaáy ñem ñeán tieän lôïi, maø thaønh ra khoâng phaûi [cho noäi ñòa] trong vieäc ñoái xöû. Vì vaäy [ñaïi hoaøng ñeá] leänh cho vaãn cöù giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo ñöôøng boä ôû caùc nôi cöûa quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu, tænh Quaûng Taây, khoâng phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc. Ñaây laø söï ban aân ngoaïi leä cuûa ñaïi hoaøng ñeá, baøy toû söï quan taâm rieâng, Quoác vöông haõy hieåu roõ yù toát ñoù maø kính caån tuaân theo.’ Tuyeân duï roõ raøng nhö vaäy, cho thaáy trong söï haïn cheá coù söï quan taâm. Boïn Toång ñoác ngöôi nhaän chæ duï naøy, phaûi theo ñoù lo lieäu coâng vieäc cho oån thoûa. Cuøng cho Lyù Hoàng Taân, Lö Khoân(1) vaø Dieân Long(2) bieát chæ duï naøy.” Baûn Vaân Nam, tr. 295 [daãn TTTL, q. 156, tôø 39-41]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366. ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tôø 39-41. TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tr. 408-409. Khaûo chuù (1) Lö Khoân, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng 1828-1830. (2) Dieân Long, coøn chöa roõ. [17] Ngaøy Kyû Maõo, thaùng 8, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [15/9/1829] Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng Taân taâu: “Veà caùc vieäc nöôùc Vieät Nam sai boïn quan laø Nguyeãn Vaên Chöông thænh caàu ñöôïc theo ñöôøng bieån sang ñaët chôï mua baùn, ñaõ tuaân theo chæ duï, gôûi vaên thö cho Quoác vöông Vieät Nam, [baûo raèng] vaãn giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo ñöôøng boä qua caùc cöûa quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu, tænh Quaûng Taây, khoâng phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc, cuõng ñaõ nieâm phong vaên thö ñöa cho boïn quan laïi ñem veà trình [Quoác vöông nöôùc aáy]. Hoaøng thöôïng ñaõ nghe taáu.
67 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Baûn Vaân Nam, tr. 296 [daãn TTTL, q. 159, tôø 21]. Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366. ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tôø 21. TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tr. 457. [18] Ngaøy Nhaâm Daàn, thaùng 11, naêm Ñaïo Quang thöù 12 [20/1/1833] Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Ngaøy hoâm nay Lö Khoân(1) taâu veà vieäc chaën baét haûi khaáu, noùi laø ‘ñaõ xem xeùt caùc hoà sô cuõ, thaáy vì tieáp giaùp vôùi vuøng bieân Vieät Nam neân daân noäi ñòa thöôøng vöôït bieân caûnh maø ñaùnh baét [haûi saûn]. Quoác vöông nöôùc aáy thöôøng gôûi coâng vaên ñeà nghò ñieàu tra, Toång ñoác [nhieäm kyø] tröôùc cuõng ñaõ nhieàu laàn gôûi coâng vaên cuøng nöôùc aáy hôïp taùc xöû lyù’. Lyù Hoàng Taân ñaõ giöõ chöùc Toång ñoác Löôõng Quaûng nhieàu naêm, nhöõng vuï vieäc quan heä vôùi ngoaïi phieân aáy, sao khoâng thaáy taâu roõ vieäc hôïp taùc xöû lyù? Giao cho caùc ñaïi thaàn ôû Quaân Cô Xöù phoái hôïp vôùi Boä Hình thaåm vaán Lyù Hoàng Taân, baûo phaûi thuaät laïi roõ raøng ñaày ñuû caùc vieäc tröôùc, ghi cheùp lôøi cung khai roài taâu leân”. Nhaän ñöôïc lôøi taâu “Ñaõ laøm vieäc vôùi Lyù Hoàng Taân, khai raèng ‘Tröôùc ñaây coù nhaän coâng vaên cuûa Quoác vöông nöôùc aáy yeâu caàu nghieâm caám vieäc thuyeàn ñaùnh caù vöôït bieân caûnh, chöa chæ roõ thuyeàn naøo gaây ra vieäc gì caû. Ngay luùc aáy ñaõ ra leänh nghieâm caám, cuøng luùc cuõng gôûi vaên thö cho Quoác vöông aáy bieát. Xem xeùt hoà sô cuõ veà vieäc giao thieäp giöõa tænh Quaûng Ñoâng vaø Vieät Nam, ngoaïi tröø caùc vieäc trieàu coáng, giao thöông vaø xaâm phaïm bieân giôùi phaûi trình taáu cuï theå, coøn caùc vieäc thoâng thöôøng ñaõ coù leä chæ gôûi coâng vaên maø thoâi, vì vaäy chöa taâu leân.’ Nay ghi cheùp caån thaän lôøi khai trình leân.” Ñaõ nghe taáu. Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Lö Khoân taâu raèng vuøng bieån khôi hai phuû Lieâm Chaâu, Quyønh Chaâu tieáp lieàn vôùi Vieät Nam, thuyeàn cöôùp tuï taäp [nôi aáy] roài taûn ra cöôùp boùc, hieän ñaõ ra leänh ngaên ñuoåi, baét ñöôïc nhieàu teân phæ, maët bieån yeân tónh phaàn naøo. Theo lôøi taâu, Tri phuû Lieâm Chaâu Tröông Duïc Xuaân baåm baùo laø doø xeùt bieát ñöôïc ôû Vieät Nam nôi cöûa Hoàng Loa Sa treân vuøng bieån Baïch Long Vó coù hôn 30 thuyeàn phæ vôùi khoaûng vaøi traêm teân phæ hoaït ñoäng cöôùp boùc. Vieät Nam hieän ñang cho thuyeàn chieán luøng baét,(2) [nhö vaäy] khoù maø caûn ñöôïc chuùng chaïy loït vaøo noäi ñòa, Toång ñoác ñaõ nhanh choùng thoâng baùo cho Thuûy sö ñeà ñoác Lyù Taêng Giai cuøng vôùi caùc ñaïo, phuû phoái hôïp truy baét. Tieáp ñoù, theo Tri chaâu Hoà Saùn Ñình - ñang thay maët xöû lyù coâng vieäc huyeän Khaâm Chaâu vaø Thoâng phaùn chaâu Tö Laëc Thaåm Bænh Vaên baùo caùo, ‘ñaõ gaëp boïn cöôùp ôû maët bieån Truùc Sôn,(3) beøn toå chöùc löïc löôïng thuûy quaân ñang thao luyeän phoái hôïp daân ñi bieån gioûi vaø caùc thuyeàn ñaùnh caù, thuyeàn thuûy quaân vaây baét ñöôïc boïn Nguyeãn AÙ Quaûn goàm ba teân, gieát ñöôïc boán teân’. Tri huyeän Hôïp Phoá OÂng Trung Haøn baùo caùo ‘ñaõ chieâu moä nhöõng thuyeàn ñaùnh caù gioûi khoûe ôû caùc höông ñeå choïn sung laøm vieäc coâng, tuaàn tieãu ñeán vuøng bieån khôi meânh moâng phía nam, gaëp boïn cöôùp chaën baét. Boïn cöôùp baén suùng choáng traû, luùc aáy gaëp thuyeàn Thuûy sö Long Moân vaø thuyeàn cuûa quaân doanh phuû Lieâm Chaâu, thuyeàn tuaàn tra cuûa huyeän Khaâm Chaâu cuõng vöøa ñeán, ñaùnh cheát teân Tröông AÙ Töù rôùt chìm, saùu teân cheát ñuoái, baét ñöôïc boïn Lyù AÙ Ñöùc goàm naêm teân, thu caùc thöù suùng, ñao, côø hieäu’. Huyeän aáy [Hôïp Phoá] hoïp baøn cuøng caùc Giaùp tröôûng(4) kyø cöïu caùc nôi ven bieån, thaùm saùt ñöôïc nôi aån naùu
68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 cuûa boïn phæ, thaáy laø choã trô troïi ngoaøi khôi ñaûo Vi Chaâu,(5) môùi phoái hôïp cuøng Du kích Khu Thaønh Ñaït ôû doanh Lieâm Chaâu, cho ñaët suùng phaùo taïi caùc cöûa bieån quanh Baùt Töï Sôn, töø xa baén ra ñeå laáy thanh theá, khieán cho boïn phæ khoâng daùm leân bôø. Roài laïi sai thuyeàn ñaùnh caù ñang laøm coâng vuï ñeán gaàn phía traùi Vi Chaâu, giaû vôø ñaùnh caù ñeå duï baét chuùng. Thaáy [thuyeàn ñaùnh caù] vaây löôùi ñöôïc toâm lôùn, thuyeàn cöôùp giöông côø giaøn suùng, ñònh cöôùp nhanh nhö cöôùp thuyeàn buoân. Quan quaân boán maët raùp ñeán baét, gieát ba teân phæ, laïi ñaùnh bò thöông cheát chìm naêm teân, baét boïn töôùng phæ Löông AÙ Höõu, thu ñöôïc thuyeàn phæ cuøng suùng phaùo khí giôùi caùc loaïi. Laïi baét ñöôïc boïn Lam AÙ Vaõn goàm saùu teân ôû moät thuyeàn khaùc, gaëp saùu naïn daân bò cöôùp baét, hoûi thì bieát theâm ñöôïc boïn Ñaïi ñaàu muïc Döông Töïu Phuù, Caùi Haûi Laõo. Caùi Haûi Laõo laø ngöôøi nöôùc Vieät Nam. Laïi theo lôøi taâu cuûa Lyù Taêng Giai raèng ‘boïn Phoù töôùng Lyù Hieàn ñi tuaàn ñeán Ñaïi Maïo chaâu(6) ôû vuøng bieån khôi Tam AÙ thuoäc Nhai Chaâu,(7) laø nôi tieáp giaùp bieån Di Vieät Nam, thaáy ba thuyeàn cöôùp, moãi thuyeàn coù moät hai ngaøn ngöôøi,(8) laäp töùc ñuoåi baét. Boïn Kyù uûy(9) Traàn Hoàng AÂn bò thöông, caùc thuyeàn binh dòch xaán tôùi tröôùc baén suùng phaùo, ñaùnh chìm moät thuyeàn cöôùp, moät teân thuûy thuû phæ bò thöông choáng cöï bò ñaùnh cheát, soá bò cheát chìm khoâng keå xieát, baét soáng boïn Chu AÙ Nhò goàm 12 teân. Boïn cöôùp aáy hieän tuï taäp vaø giöõ ñoà cöôùp ñöôïc taïi ñaûo Giaùp Chaâu Sôn,(10) thuoäc vuøng bieån Di [Vieät Nam], nôi aáy khoâng xa Truùc Sôn thuoäc hieäp Long Moân, Quyeàn Traán thuû ñaõ baùo nhanh cho binh thuyeàn Long Moân baøn möu do thaùm. Nghe ñöôïc caùc tin laø ‘coù hôn 30 thuyeàn phæ thöôøng neo ñaäu taïi caùc nôi Maõ Chaâu,(11) Laõo Thöû Sôn(12) vaø Giaùp Chaâu,(13) thöøa luùc hoaït ñoäng. Nay chuùng bò caùc nôi ôû phuû Lieâm Chaâu baét gieát nhieàu teân, neân ñaõ sôï khoâng daùm vaøo noäi ñòa. Nay ñang tìm thueâ thuyeàn Hoàng Ngö ôû chaâu Ñam,(14) phoái hôïp lính vaø daân ñinh ñi nhanh ra bieån luøng baét boïn chuùng v.v... Moïi vieäc ñang ñöôïc thu xeáp’. Coøn vuøng maët bieån tieáp giaùp giöõa Hoa vaø Di thì meânh moâng khoù ñònh, phaûi xaùc ñònh tình hình thaät roõ raøng thì keá hoaïch môùi veïn toaøn ñöôïc. Thuyeàn cöôùp hoaït ñoäng treân bieån, ñöông nhieân laø phaûi luøng suïc truy baét, saøo huyeät chuùng ñoùng treân ñaát Di, phaûi ngaàm baùo cho nöôùc aáy ñieàu ñoäng quan quaân cuøng nhieàu thuyeàn chieán, chuaån bò saün binh löïc huøng haäu, öôùc heïn hoäi binh ñaùnh deïp, khieán cho chuùng ñaàu ñuoâi ñeàu bò khoáng cheá, toång löïc dieät tröø, cho bình yeân maët bieån. Toång ñoác phaûi laäp töùc söùc cho Lyù Taêng Giai ñieàu ñoäng caùc ñaïo, phuû chia ñöôøng chaën baét. Moät maët gôûi thö goïi Quoác vöông nöôùc aáy [Vieät Nam] ñoàng taâm hieäp löïc dieät tröø cho saïch boïn phæ, vieäc naøy coù lôïi cho noäi ñòa, maø nöôùc aáy cuõng khoûi naïn cöôùp boùc. Lö Khoân voán ñaõ hieåu vieäc töø tröôùc, soaïn vaên thö aét bieát duøng lôøi leõ kheùo leùo noùi roõ söï thöïc, cho Quoác vöông nöôùc aáy tin phuïc maø hôïp söùc vaây baét, laøm nhanh choùng kín ñaùo. Thöông thuyeàn ra vaøo caùc nôi haûi khaåu phaûi kieåm tra ñaêng kyù chaët cheõ, khoâng ñeå tieáp teá ñaïn döôïc, thoùc gaïo cho boïn phæ. Quan binh thöông vong, xem xeùt roõ raøng roài theo leä lo lieäu. Soá baïc naêm ngaøn löôïng caàn thieát, chuaån caáp cho chi duøng ñaày ñuû. Nhöõng chuyeän boïn daân gian giaûo lôïi duïng nôi bieân caûnh töông tieáp, vöôït bieân hoaït ñoäng, luùc vaây caùnh chöa maïnh, maø coù bieän phaùp taäp naõ thì ñaâu ñeán noãi lan traøn nhö ngaøy nay. Taát caû moïi vieäc do Lyù Hoàng Taân, phuï aân [cuûa traãm] laøm khoâng troøn chöùc traùch, ñeå vieäc laâu ngaøy khoâng xeùt, daãn ñeán noãi naøy, ñaùng