Báo Cáo Phát Triển Con Người 2010 TỔNG QUAN Của cải thực sự của các quốc gia: Đường đi tới phát triển con người

Chia sẻ: Sczc Zczc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

87
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Quá trình này cùng với việc loại bỏ các rào cản hành chính đối với các dòng lưu thông vốn và hàng hóa, cơ sở hạ tầng và giao thông vận tải được cải thiện cũng như sự truyền bá thông tin qua các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng lưới xã hội đã giúp liên kết người lao động nông thôn với những cơ hội của thị trường lao động ở khu vực đô thị. Việc ban hành luật Đất đai năm 1993 đã trao quyền chuyển nhượng, trao đổi, thế chấp, cho thuê và thừa kế...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo Cáo Phát Triển Con Người 2010 TỔNG QUAN Của cải thực sự của các quốc gia: Đường đi tới phát triển con người

TỔNG QUAN Báo Cáo Phát Triển Con Người 2010 Của cải thực sự của các quốc gia: Đường đi tới phát triển con người Báo cáo lần thứ 20
©Bản quyền thuộc Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc năm 2010 Biên tập và sản xuất: Communications Development Inc., Washington, D.C. Thiết kế: Bounford.com
Tổng quan Báo cáo Phát triển Con người 2010 Kỷ niệm 20 năm báo cáo phát triển con người Của cải thực sự của các quốc gia: Đường đi, Thành tựu và Thách thức Xuất bản bởi Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP)
Lời nÓi ĐẦu Năm 1990, UNDP đã xuất bản Báo cáo Phát triển Con người lần đầu tiên, trong đó có đưa ra Chỉ số Phát triển Con người (HDI) mới được xây dựng. Luận điểm của HDI - một chỉ số được coi là mang tính cấp tiến vào thời điểm đó - là hết sức đơn giản: không nên đo lường sự phát triển của mỗi quốc gia chỉ bằng thu nhập của quốc gia đó, như điều vẫn thường được làm trong thực tiễn, mà còn cần đo lường bằng tuổi thọ trung bình và tỉ lệ biết chữ - là những khía cạnh mà hầu hết các quốc gia thường có sẵn số liệu. Chỉ số HDI vào thời điểm đó còn có một số điểm bất cập, như các tác giả Báo cáo đã thẳng thắn thừa nhận, trong đó có việc quá phụ thuộc vào các mức trung bình cả nước khiến cho không thể thể hiện được những chênh lệch trong phân bổ, và chưa có “một cách đo lường định lượng về tự do con người”. Tuy nhiên chỉ số này đã phát triển thành công luận điểm có tính trung tâm của Báo cáo, được nêu lên một cách cô đọng trong câu mở đầu: “Con người là của cải thực sự của mỗi quốc gia.” Hai mươi năm sau, tính chất phù hợp và nổi trội về mặt khái niệm của mẫu hình ban đầu về phát triển con người đó là vấn đề không thể tranh cãi. Ngày nay, một điều hầu như đã được công nhận trên toàn thế giới là thành công của mỗi quốc gia hay an sinh của mỗi cá nhân không thể chỉ được đánh giá bằng tiền. Đương nhiên thu nhập có vai trò quan trọng: không có các nguồn lực thì việc đạt được bất cứ tiến bộ nào cũng sẽ gặp khó khăn. Tuy nhiên chúng ta cũng cần đo lường xem người dân có thể sống lâu và sống khỏe mạnh hay không, có cơ hội được học hành hay không, và có được tự do sử dụng kiến thức và tài năng của mình để làm nên vận mệnh của chính mình hay không. Đó chính là tầm nhìn ban đầu và cho đến nay vẫn là thành tựu to lớn của các tác giả Báo cáo Phát triển Nhân quyền, Mahbub ul-Haq người Pakistan và người bạn thân thiết, cũng là đồng sự của ông, Amartya Sen người Ấn Độ, cùng với các nhân vật bậc thầy trong tư duy về phát triển khác. Những khái niệm mà họ đề ra đã dẫn đường cho không chỉ 20 năm phát hành các Báo cáo Phát triển Con người mà còn là trên 600 Báo cáo Phát triển Con người Quốc gia – tất cả đều được nghiên cứu, soạn thảo và phát hành ở mỗi quốc gia tương ứng – cũng như rất nhiều báo cáo khu vực được thực hiện với sự hỗ trợ của các văn phòng khu vực của UNDP. Có lẽ điều quan trọng nhất là cách tiếp cận phát triển con người đã có ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ một thế hệ các nhà hoạch định chính sách và chuyên gia phát triển trên khắp thế giới – trong đó có hàng ngàn cán bộ UNDP và các cơ quan khác trong hệ thống LHQ. Cột mốc 20 năm ngày ra đời Báo cáo Phát triển Con người này cho chúng ta một cơ hội rà soát, đánh giá các thành tựu đã đạt được cũng như các thách thức còn tồn tại trong phát triển con người một cách có hệ thống ở cả cấp độ toàn cầu và quốc gia – một việc làm chưa được thực hiện kể từ Báo cáo đầu tiên – và phân tích các tác động về mặt chính sách cũng như những nội dung có thể được đưa vào công tác nghiên cứu trong tương lai. Có một điểm quan trọng chứa đựng tính thuyết phục và rất rõ ràng: các quốc gia có thể làm rất nhiều điều để cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân ngay cả trong những điều kiện bất lợi. Nhiều quốc gia đã đạt được những thành tựu to lớn trong y tế và giáo dục mặc dù thu nhập chỉ tăng trưởng ở mức độ rất khiêm tốn, trong khi một số quốc gia khác có mức tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ trong các thập kỷ vừa qua đã không thể đạt được những tiến bộ ấn tượng tương tự ở các khía cạnh tuổi thọ trung bình, học hành và mức sống nói chung. Những iv Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
sự cải thiện không phải tự nhiên mà có – cần phải có ý chí chính trị, có các lãnh đạo can đảm và sự tiếp tục cam kết của cộng đồng quốc tế. Các số liệu về giai đoạn 40 năm qua cũng cho thấy một sự đa dạng rất lớn trong các đường đi để tiến tới thực hiện phát triển con người: không có một mô hình duy nhất hay một công thức khuôn mẫu nào cho thành công. Báo cáo này chỉ ra những tiến bộ đáng kể của hầu hết các quốc gia ở hầu hết các lĩnh vực, trong đó những nước nghèo nhất thường cho thấy những tiến bộ lớn nhất. Mặc dù có thể đây không phải là một điều đáng ngạc nhiên đối với những người làm công tác thống kê, nhưng có một thực tế khác xa với giả định của 4 thập kỷ trước, đó là hầu hết các quốc gia thu nhập thấp có thể đạt được những bước tiến mạnh mẽ như số liệu thống kê hiện nay thể hiện trong các lĩnh vực y tế, giáo dục và (ở mức độ khiêm tốn hơn) thu nhập. Như chúng ta đều biết rất rõ, không phải mọi xu hướng đều là tích cực. Có một thực tế đáng buồn là một số quốc gia đã bước thụt lùi trong các thành tựu HDI tổng thể kể từ thời điểm phát hành Báo cáo năm 1990. Các quốc gia này cho chúng ta một bài học về hậu quả có tính tàn phá của mâu thuẫn, của đại dịch AIDS và những sai lầm trong quản lý kinh tế và chính trị. Hầu hết các quốc gia đó đều đã trải qua nhiều hơn một các yếu tố trên, có khi là tất cả. Tôi đặc biệt hoan nghênh việc Báo cáo năm nay phát huy truyền thông đổi mới trong đo lường sự phát triển con người. Ba cách đo lường mới – phản ánh sự bất bình đẳng đa chiều, bất bình đẳng giới và nghèo khổ cùng cực – được giới thiệu trong Báo cáo năm nay. Chỉ số HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng, chỉ số bất bình đẳng giới và chỉ số nghèo đa chiều, được xây dựng dựa trên những đổi mới trong lĩnh vực này và những tiến bộ trong lý thuyết và số liệu, được áp dụng cho hầu hết các quốc gia trên thế giới và cho chúng ta những hiểu biết sâu sắc mới, quan trọng. Các công cụ đo lường mới này càng củng cố giá trị của tầm nhìn ban đầu về phát triển con người. Nhìn về phía trước, các Báo cáo trong tương lai sẽ phải bao trùm được những vấn đề thậm chí còn khó hơn, trong đó có lĩnh vực đảm bảo tính bền vững ngày càng trở nên quan trọng, cũng như vấn đề bất bình đẳng và các ý niệm có phạm vi rộng lớn hơn về nâng cao vị thế. Rất nhiều trong số những thách thức về mặt phân tích và số liệu đã được xác định trong Báo cáo năm 1990 vẫn tiếp tục là vấn đề khó khăn đối với chúng ta ngày hôm nay. UNDP có thể tự hào về những hỗ trợ dành cho Báo cáo có tính đổi mới và độc lập về mặt tri thức này trong vòng 2 thập kỷ qua, nhưng các Báo cáo Phát triển Con người chưa bao giờ là sản phẩm riêng của UNDP. Các báo cáo được xây dựng dựa rất nhiều trên các kiến thức và kinh nghiệm sâu sắc của các cơ quan khác thuộc LHQ, chính phủ các quốc gia và hàng trăm học giả trên khắp thế giới, và chúng tôi luôn luôn biết ơn những sự hợp tác đó. Như Báo cáo của năm nay đã thể hiện một cách thuyết phục, chúng ta có thể và nên tiếp tục được định hướng bởi những giá trị và phát hiện trong Báo cáo Phát triển Con người cho giai đoạn 20 năm sắp tới – và xa hơn thế nữa. Helen Clark Tổng Giám đốc Chương trình Phát triển Liên hợp quốc Những phân tích và khuyến nghị chính sách của Báo cáo này không nhất thiết phản ánh quan điểm của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc hay Ban giám đốc Chương trình. Báo cáo là một ấn phẩm độc lập do UNDP tổ chức thực hiện. Phần nghiên cứu và soạn thảo Báo cáo là những nỗ lực chung của ban soạn thảo Báo cáo Phát triển Con người và một nhóm cố vấn cấp cao, đứng đầu là Jeni Klugman, Giám đốc Văn phòng Báo cáo Phát triển Con người. Lời nói đầu v
giỚi thiỆu amartya Sen Năm 1990, hiểu biết của công chúng về vấn đề phát triển đã được đẩy mạnh với sự ra đời của Báo cáo Phát triển Con người lần đầu tiên. Được chủ trì biên soạn bởi Mahbub ul Haq, một người có tầm nhìn xa trông rộng, Báo cáo này đã có tác động to lớn đến cách nhìn nhận về tiến bộ xã hội của các nhà hoạch định chính sách, của các cán bộ công quyền và giới thông tấn báo chí, cũng như các nhà kinh tế và các nhà khoa học xã hội khác. Thay vì chỉ tập trung vào một vài chỉ số về tăng trưởng kinh tế có tính truyền thống (như tổng sản phẩm quốc dân bình quân đầu người), những phân tích về “phát triển con người” đề xuất việc xem xét một cách có hệ thống kho thông tin về cuộc sống của người dân trong mỗi xã hội và những quyền tự do đáng kể mà họ được hưởng. Vào thời điểm Mahbub ul Haq trở thành nhà lãnh đạo tiên phong của cách tiếp cận phát triển con người, một số người đã thể hiện sự không đồng tình, đòi hỏi phải có một cách tiếp cận có phạm vi rộng hơn so với các cách đo lường kinh tế chuẩn mực được đưa ra, và đề xuất những thay đổi có tính xây dựng. Với tư duy rất sâu sắc, Mahbub đã nhận thấy khả năng tận dụng các sáng kiến này, hướng đến việc xây dựng một cách nhìn rộng lớn có tính thực tiễn và bao gồm nhiều khía cạnh ngay lập tức. Các Báo cáo Phát triển Con người chứa đựng rất nhiều thông tin và phân tích đa dạng liên quan đến các khía cạnh khác nhau của cuộc sống nhân loại. Tuy nhiên, khó khăn của việc thay thế một con số đơn giản như GNP bởi một loạt các bảng biểu (và rất nhiều phân tích có liên quan) là ở chỗ các bảng biểu và phân tích đó không có được tính thuận tiện cho sử dụng như GNP. Vì vậy một chỉ số đơn giản là Chỉ số Phát triển Con người (HDI) đã được thiết lập như một đối thủ của GNP và chỉ tập trung vào 3 yếu tố tuổi thọ, giáo dục cơ bản và thu nhập tối thiểu. Không có gì đáng ngạc nhiên khi HDI – một chỉ số được đề cập đến rất nhiều trong các cuộc thảo luận công – có một vẻ “thô kệch” ít nhiều giống với GNP. Cách gọi này không phải là một sự mô tả “ác ý”. Là một người đã từng có vinh dự cùng làm việc với Mahbub trong việc xây dựng chỉ số HDI, tôi xin được khẳng định rằng HDI đã làm đúng những gì nó được mong đợi: đóng vai trò là một thước đo đơn giản giống như GNP, nhưng khác với GNP, HDI không lãng quên tất cả mọi thứ khác ngoài thu nhập và hàng hóa. Tuy nhiên, chúng ta không nên nhầm lẫn giữa tầm mức to lớn của cách tiếp cận phát triển con người với các giới hạn nhỏ bé của HDI – điều này đôi khi vẫn xảy ra. Thế giới vẫn tiếp tục đi lên kể từ năm 1990. Đã có nhiều thành tựu đạt được (ví dụ trong xóa mù chữ), nhưng cách tiếp cận phát triển con người vẫn tiếp tục tập trung vào những điều chưa làm được – những điều đòi hỏi phải có sự lưu tâm nhiều nhất trong thế giới đương đại – từ nghèo đói, thiếu thốn đến bất bình đẳng và mất an ninh. Những bảng biểu mới vẫn tiếp tục xuất hiện trong các Báo cáo Phát triển Con người được công bố hàng vi Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
năm, và những chỉ số mới đã được thiết lập nhằm bổ sung cho chỉ số HDI và làm phong phú thêm cho đánh giá của chúng ta. Trên thực tế, những thách thức mới mà chúng ta phải đối mặt cũng đã tăng cường – ví dụ, các thách thức xung quanh việc bảo tồn môi trường và đảm bảo tính bền vững của an sinh cho mọi người cũng như những quyền tự do trọng yếu. Cách tiếp cận phát triển con người đủ linh hoạt để có thể ghi nhận những triển vọng tương lai của cuộc sống nhân loại trên trái đất, trong đó có những triển vọng về các khía cạnh mà chúng ta coi trọng trên thế giới này, dù có liên quan đến an sinh của chúng ta hay không (ví dụ, chúng ta có thể cam kết duy trì sự sống còn của các chủng loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng dù điều đó không liên quan trực tiếp đến an sinh của chúng ta). Nếu nhồi nhét quá nhiều vấn đề cần cân nhắc vào chỉ một chỉ số như HDI thì sẽ là một sai lầm rất lớn, nhưng cách tiếp cận phát triển con người đã đủ phức tạp để khơi gợi những mối quan tâm và cân nhắc về các viễn cảnh tương lai (trong đó có các dự đoán về mức chỉ số HDI trong tương lai) mà không cần nỗ lực đưa thêm nhiều nội dung vào một thước đo tổng thể. Hai mươi năm sau sự kiện công bố Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên, có rất nhiều thành tựu đạt được cần được chúng ta chào mừng. Nhưng chúng ta cũng cần phải tỉnh táo tìm ra các cách cải thiện việc đánh giá những yếu tố bất lợi vẫn còn tồn tại và nhận ra – và ứng phó – với những mối đe dọa mới đối với an sinh và tự do của loài người. Sự cam kết tiếp tục đó thực ra chính là một phần của tầm nhìn rộng lớn của Mahbub ul Haq. Yêu cầu cần có sự cam kết đó vẫn chưa mất đi theo thời gian. giới thiệu vii
CỦA CẢI THỰC SỰ CỦA CÁC QUỐC GIA: ĐƯỜNG ĐI, THÀNH TỰU VÀ THÁCH THỨC TỔNG QUAN “Con người chính là của cải của mỗi quốc gia”. Bằng lời nói này, Báo cáo Phát triển Con người năm 1990 đã khởi xướng một cách tiếp cận mới trong nhìn nhận về vấn đề phát triển. Sự phát triển cần hướng tới mục tiêu tạo dựng một môi trường trong đó người dân được tạo điều kiện sống lâu, khỏe mạnh và sáng tạo – điều này ngày nay có thể là một điều hiển nhiên. Tuy nhiên, từ trước đến nay không phải lúc nào cũng như vậy. Một mục tiêu có tính trung tâm của Báo cáo Phát triển Con người trong 20 năm vừa qua là nhấn mạnh rằng phát triển trước hết và cơ bản là xoay quanh con người. Báo cáo năm nay một lần nữa khẳng định với quốc gia khác – cũng như những mô hình những đóng góp của cách tiếp cận phát triển sản xuất và tiêu dùng ngày càng được chứng con người – một cách tiếp cận rất phù hợp cho minh là không đảm bảo tính bền vững. Tiến việc lý giải thế giới đang thay đổi mỗi ngày của bộ đạt được còn chưa đồng đều, và người dân chúng ta, đồng thời tìm ra các cách để cải thiện ở một số khu vực – như Nam Phi và Liên Xô đời sống cho người dân. Trên thực tế, phát cũ – đã trải qua những giai đoạn thoái lui, đặc triển con người là một khái niệm liên tục thay biệt là trong lĩnh vực y tế. Những nguy cơ mới đổi, chứ không phải là một tập hợp các quy phát sinh đòi hỏi phải có các chính sách công tắc bất di bất dịch, và khi thế giới thay đổi, các đổi mới để đương đầu với các nguy cơ và giải công cụ phân tích và khái niệm cũng thay đổi quyết tình trạng bất bình đẳng, đồng thời khai theo. Vì vậy, Báo cáo này cũng đề cập đến cách thác các lực lượng thị trường năng động vì lợi điều chỉnh phương pháp tiếp cận phát triển ích của tất cả mọi người. con người nhằm giải quyết các thách thức của Để giải quyết những vấn đề nêu trên cần thiên niên kỷ mới. phải có các công cụ mới. Trong Báo cáo này, Trong 20 năm qua, đã có những tiến bộ to lớn chúng tôi giới thiệu 3 chỉ mới bổ sung vào hệ trong nhiều khía cạnh của phát triển con người. thống các chỉ số của Báo cáo Phát triển Con Đa số người dân ngày nay đều khỏe mạnh hơn, người – Chỉ số Phát triển Con người có điều sống lâu hơn, được giáo dục tốt hơn và có thể chỉnh khía cạnh bất bình đẳng, Chỉ số Bất tiếp cận nhiều hơn với các hàng hóa và dịch vụ. bình đẳng Giới, và Chỉ số Nghèo Đa chiều Ngay cả ở những quốc gia đang phải đối mặt với (xem định nghĩa các thuật ngữ cơ bản sử dụng các điều kiện kinh tế bất lợi, sức khỏe và giáo trong Báo cáo này ở Bảng 1). Các chỉ số tiên dục cho người dân đã được cải thiện rất nhiều. tiến này được lồng ghép những tiến bộ mới đây Tiến bộ không chỉ đạt được trong việc cải thiện trong lý thuyết và đo lường, khuyến khích việc sức khỏe, giáo dục và tăng thu nhập, mà còn ở đưa bất bình đẳng và nghèo đói trở thành các việc nâng cao quyền lực của người dân trong vấn đề trung tâm trong khuôn khổ phát triển việc lựa chọn người lãnh đạo, tác động đến các con người. Chúng tôi giới thiệu các chỉ số có quyết định và chia sẻ kiến thức. tính thử nghiệm này với ý định khơi gợi tranh Tuy nhiên không phải mọi khía cạnh của luận một cách hợp lý trong công chúng, vượt vấn đề đều khả quan như vậy. Trong hai thập khỏi cách đặt trọng tâm vào tổng thể vẫn được kỷ vừa qua, bất bình đẳng đã gia tăng – cả áp dụng từ trước đến nay. trong nội bộ mỗi quốc gia và giữa quốc gia này tổng quan 1
1 hỘP các thuật ngữ cơ bản được sử dụng trong Báo cáo này Các nhóm nước có chỉ số HDI rất cao, cao, trung bình, thấp. Việc phân trong xã hội. Chỉ số này sẽ thấp hơn HDI tổng thể nếu có sự bất bình đẳng loại các quốc gia được thực hiện dựa trên vị trí trong bảng phân bổ HDI. trong phân bổ y tế, giáo dục và thu nhập, Trong điều kiện bình đẳng hoàn Một quốc gia sẽ thuộc nhóm có chỉ số HDI rất cao nếu chỉ số HDI của hảo, HDI và IHDI sẽ bằng nhau; sự chênh lệch giữa 2 chỉ số này càng lớn nước đó thuộc số ¼ cao nhất, thuộc nhóm cao nếu HDI ở trong khoảng thì bất bình đẳng càng lớn. 51–75, thuộc nhóm trung bình nếu HDI ở trong khoảng 26–50, và thuộc Chỉ số bất bình đẳng giới (GII). Một cách đo thể hiện những thất thoát nhóm thấp nếu HDI thuộc số ¼ thấp nhất. Các Báo cáo Phát triển Con trong các thành tựu đạt được do bất bình đẳng giới ở các khía cạnh sức người trong giai đoạn đầu sử dụng các mức giới hạn tuyệt đối chứ không khỏe sinh sản, nâng cao vị thế và sự tham gia trong lực lượng lao động. phải tương đối. Các giá trị thay đổi từ 0 (hoàn toàn bình đẳng) đến 1 (hoàn toàn không Phát triển/ đang phát triển. Việc phân loại quốc gia được thực hiện dựa bình đẳng). trên vị trí trong bảng phân bổ HDI (xem dưới đây). Những quốc gia thuộc Chỉ số Nghèo đa chiều (MPI). Một cách đo những sự thiếu thốn nghiêm nhóm có chỉ số HDI rất cao được gọi là các quốc gia phát triển, và những trọng ở các khía cạnh y tế, giáo dục và mức sống, kết hợp số lượng người quốc gia không thuộc nhóm này được gọi là các quốc gia đang phát triển. nghèo túng và mức độ nghèo túng của họ. Thuật ngữ này chỉ được sử dụng vì mục đích đảm bảo sự thuận tiện, nhằm làm nổi bật các quốc gia đã đạt được mức chỉ số HDI cao nhất. HDI kết hợp. HDI được tính toán sử dụng công thức mới được mô tả trong Báo cáo đầy đủ và 3 khía cạnh vẫn được sử dụng từ trước đến nay, Chỉ số Phát triển Con người (HDI). Một cách đo lường phối hợp các đo lường ở các mặt tuổi thọ trung bình, tỉ lệ biết chữ, tỉ lệ nhập học tổng và thành tựu ở 3 khía cạnh cơ bản của phát triển con người – sống lâu và GDP bình quân đầu người. Khi có nhiều số liệu đáng tin cậy hơn thì cách mạnh khỏe, tiếp cận với tri thức, và một mức sống tốt. Để thuận tiện cho tính toán HDI này sẽ phù hợp hơn cho việc phân tích các xu thế dài hạn. việc so sánh, giá trị trung bình của các thành tựu trong 3 khía cạnh này được đặt trong thang bậc đo từ 0 đến 1, trong đó chỉ số càng cao thì càng Các quốc gia đứng đầu/ đứng cuối. Các quốc gia đã đạt được tiến bộ tốt, và các chỉ số này được tổng quát hóa bằng các phương tiện hình học nhiều nhất hay ít nhất trong việc cải thiện chỉ số HDI, được đo lường bằng (xem bảng 1.2 chương 1). mức chênh lệch so với tiêu chí chung. HDI có điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng (IHDI). Một cách đo lường mức độ trung bình của phát triển con người trong một xã hội, trong đó có xem xét vấn đề bất bình đẳng. Chỉ số này là HDI trung bình của một người Ghi chú: Xem Báo cáo đầy đủ và Ghi chú kỹ thuật 1–4 để biết chi tiết về các chỉ số mới. Các thách thức của ngày hôm nay cũng đòi năng lực của cá nhân các quốc gia và đòi hỏi hỏi phải có một tầm nhìn chính sách mới. Mặc phải có các thể chế toàn cầu chịu trách nhiệm dù không có biện pháp hữu hiệu thần kỳ hay một cách dân chủ. Bên cạnh đó cũng có những liều thuốc tiên nào cho phát triển con người vấn đề đặt ra cho công tác nghiên cứu, ví dụ nhưng rõ ràng cần cân nhắc một số vấn đề liên như phân tích sâu hơn mối liên hệ lỏng lẻo đến quan đến chính sách. Thứ nhất, chúng ta không mức đáng ngạc nhiên giữa tăng trưởng kinh thể mặc định rằng sự phát triển trong tương lai tế và những cải thiện trong y tế và giáo dục, sẽ giống với những tiến bộ trong quá khứ: xét ở và xem xét kỹ lưỡng tính đa chiều của các mục nhiều khía cạnh, những cơ hội của ngày hôm tiêu phát triển tác động như thế nào đến tư duy nay và của ngày mai là to lớn hơn nhiều. Thứ về phát triển. hai, các trải nghiệm khác nhau và bối cảnh cụ thể không cho phép xây dựng những chính sách Kỷ niệm 20 năm báo cáo có tính bao trùm mà hướng đến những nguyên phát triển con người tắc và hướng dẫn khái quát hơn. Thứ ba, các thách thức mới chủ đạo cần được giải quyết – Cách đây 20 năm, thế giới vừa trải qua một nhất là vấn đề biến đổi khí hậu. thập kỷ nợ nần, biến động và khổ hạnh, với rất Rất nhiều thách thức đang chờ đợi chúng ta nhiều biến động chính trị xảy ra. Với giọng điệu phía trước. Một số thách thức có liên quan đến hùng hồn và tinh thần nhân văn, Báo cáo Phát chính sách: các chính sách phát triển cần được triển Con người đầu tiên đã kêu gọi áp dụng dựa trên bối cảnh địa phương và các nguyên tắc một cách tiếp cận khác đối với kinh tế học và bao trùm đúng đắn; rất nhiều vấn đề vượt khỏi phát triển, trong đó người dân được đặt ở vị 2 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
trí trung tâm. Cách tiếp cận này đã được củng như bình đẳng, bền vững và tôn trọng nhân cố thông qua một cách nhìn mới đối với phát quyền là các nguyên tắc có tính chủ đạo. triển, được hình thành từ lòng đam mê và tầm Một yếu tố hiển nhiên trong phát triển con nhìn của Mahbub ul Haq, tác giả chính của các người từ trước đến nay là cách tiếp cận luôn Báo cáo Phát triển Con người đầu tiên, và các thay đổi chứ không tĩnh tại. Ở đây chúng tôi công trình có tính khai phá của Amartya Sen. khẳng định lần nữa định nghĩa về phát triển Trong Báo cáo Phát triển Con người lần thứ con người nhất quán với thực tiễn phát triển 20 này, chúng tôi một lần nữa khẳng định tính cũng như với những lý thuyết, nghiên cứu chất phù hợp lâu dài của cách tiếp cận phát mang tính học thuật về phát triển và năng lực Một đóng góp lớn triển con người. Chúng tôi sẽ chứng minh cách con người: của Báo cáo này là tiếp cận phát triển con người đã đi trước thời đại như thế nào – những khái niệm, cách đo Phát triển con người là việc mở rộng việc đánh giá có hệ lường và chính sách của cách tiếp cận này đem quyền tự do của con người được sống thống các xu hướng đến những hiểu biết sâu sắc quan trọng về các lâu, sống mạnh khỏe và sáng tạo; tiến trong các hợp phần mẫu hình tiến bộ ra sao, và nó có thể giúp chỉ tới đạt được những mục đích khác chủ đạo của phát ra đường lối phát triển lấy con người làm trung trong cuộc sống mà họ có lý do để coi triển con người tâm như thế nào. trọng; và tham gia tích cực vào việc trong 40 năm qua. Báo cáo Phát triển Con người năm 1990 bắt hình thành nên một sự phát triển bình đầu bằng một định nghĩa rõ ràng về phát triển đẳng và bền vững trên một hành tinh Chúng tôi nhận thấy con người. Đó là một quá trình “mở rộng sự lựa chung. Con người vừa là đối tượng đã có những tiến bộ chọn cho con người”, nhấn mạnh quyền được hưởng lợi vừa là tác nhân thúc đẩy phát to lớn, nhưng không khỏe mạnh, được học hành và được hưởng một triển con người, dù với tư cách cá nhân phải tất cả mọi khía mức sống tốt. Nhưng Báo cáo cũng nhấn mạnh hay tư cách một nhóm người. cạnh đều tích cực rằng phát triển và an sinh của con người vượt xa những khía cạnh kể trên và bao gồm nhiều Việc tái khẳng định này nhấn mạnh yếu nội dung hơn, trong đó có quyền tự do chính tố cốt lõi của phát triển con người – sự đảm trị, nhân quyền, và theo như Adam Smith, bảo tính bền vững, bình đẳng và nâng cao vị “khả năng tự do đi lại mà không cảm thấy hổ thế, cũng như tính linh hoạt vốn có của nó. thẹn”. Sự hoan nghênh nhiệt thành của chính Bởi vì những thành tựu đạt được có thể rất phủ các nước, của xã hội dân sự, các nhà nghiên mong manh và có nguy cơ bị thoái trào, và bởi cứu và giới thông tấn báo chí đã cho thấy sự vì các thế hệ tương lai cần được đối xử công ủng hộ sâu sắc cách tiếp cận đổi mới này trong bằng, cần có những nỗ lực đặc biệt nhằm đảm phát triển cộng đồng và hơn thế nữa. bảo phát triển con người được duy trì mãi mãi – nghĩa là có tính bền vững. Phát triển con Một sự tái khẳng định người cũng có nghĩa là giải quyết các vấn đề bất bình đẳng có cơ cấu – nghĩa là cần phải Mặc dù Báo cáo Phát triển Con người lần thứ bình đẳng. Và phát triển con người còn có nhất rất thận trọng trong việc trình bày một nghĩa là tạo điều kiện cho con người thực hiện cách nhìn khác đi về phát triển con người, sự lựa chọn cá nhân đồng thời tham gia vào, nhưng cùng với thời gian, cụm từ mô tả “mở hình thành nên và hưởng lợi từ các quá trình ở rộng sự lựa chọn cho con người” đã được sử cấp hộ gia đình, cộng đồng và quốc gia – nghĩa dụng rộng rãi. Đây là một cách mô tả có tính là họ được nâng cao vị thế. chất cơ bản – nhưng chưa đầy đủ. Phát triển Phát triển con người đòi hỏi nhất định phải con người là việc duy trì các kết quả tích cực có sự cân nhắc kỹ lưỡng và tranh luận, đưa đạt được một cách liên tục, đều đặn và đấu các mục tiêu của phát triển ra thảo luận cởi tranh chống lại những quá trình làm bần cùng mở, công khai. Con người, dù là cá nhân hay hóa con người hay làm bàn đạp cho sự áp bức nhóm, hình thành nên những quá trình này. và bất công có cơ cấu. Vì vậy, nhiều nguyên tắc Khuôn khổ phát triển con người áp dụng cho tất cả các quốc gia trên thế giới, dù là giàu hay tổng quan 3
1 tiến bộ tổng thể, chênh lệch đáng kể: các xu thế về chỉ số Phát triển nghèo, và áp dụng cho tất cả mọi người. Đó là hÌnh con người trên thế giới, 1970–2010 một khuôn khổ có tính gợi mở, đủ vững mạnh và có sức ảnh hưởng lâu dài để có thể đưa ra một mẫu hình cho thế kỷ mới. HDI 1.0 Sự đi lên của đời sống: một sự phát triển không đồng đều Một đóng góp lớn của Báo cáo này là việc đánh an Jap giá có hệ thống các xu hướng trong các hợp phần chủ đạo của phát triển con người trong 40 năm qua . Việc đánh giá này - một mục ia rab tiêu quan trọng của Báo cáo được viết nhân kỷ iA ssi an ud 0.8 Ru Om Sa niệm 20 năm ra đời bản Báo cáo Phát triển Con a người đầu tiên – là phân tích toàn diện nhất ate ndon hina trong các Báo cáo Phát triển Con người cho đến nay và đem lại những hiểu biết sâu sắc. C la a ma esi Ở một số khía cạnh cơ bản, thế giới ngày nay I tốt đẹp hơn nhiều so với năm 1990 – hay 1970. Gu Trong 20 năm qua, nhiều người trên khắp thế giới đã được trải nghiệm những sự cải thiện to 0.6 lớn trong các khía cạnh chủ đạo của cuộc sống. Nhìn chung, họ đã khỏe mạnh hơn, được giáo dục tốt hơn, giàu có hơn và có nhiều quyền lực hơn trong việc bổ nhiệm lãnh đạo của mình pal Ne và buộc họ phải chịu trách nhiệm. Ví dụ, hãy xem xét những sự gia tăng trong thước đo tóm tắt sự phát triển của chúng tôi – Chỉ số Phát m bia Za triển Con người (HDI), trong đó có kết hợp 0.4 các thông tin về tuổi thọ, việc học hành và thu nhập vào một thước đo có tính tổng hợp đơn giản (hình 1). Chỉ số HDI trung bình của cả thế giới đã tăng 18% kể từ năm 1990 (và 41% n go Co kể từ năm 1970), thể hiện những cải thiện to DR lớn trên phạm vi tổng thể ở các khía cạnh tuổi thọ, tỉ lệ nhập học, tỉ lệ biết chữ và thu nhập. Tuy nhiên có những sự chênh lệch đáng kể trong mức độ cải thiện, cũng như những cải e bw 0.2 ba Zim thiện đó nhiều khi không được duy trì bền vững. Chúng tôi sẽ quay trở lại vấn đề này trong các phần sau. Hầu hết mọi quốc gia đều được hưởng lợi từ những tiến bộ này. Trong số 135 quốc gia được chọn làm mẫu cho giai đoạn 1970–2010, với 92% dân số toàn thế giới, chỉ có 3 quốc gia là 0 Cộng hòa Dân chủ Công-gô, Zambia và Zim- babue có chỉ số HDI hiện nay thấp hơn năm 70 75 80 85 90 95 00 05 10 19 19 19 19 19 19 20 20 20 Lưu ý: Các kết quả này là của 135 quốc gia làm mẫu dựa trên việc áp dụng chỉ số HDI được mô tả trong Báo cáo đầy 1970 (hình 1). đủ. Các quốc gia có nhiều cải thiện nhất là Oman, Trung Quốc, Nepal, Indonesia và Ả rập Xê-ut; các quốc gia có ít cải thiện nhất là CHDC Công-gô, Zambia và Zimbabue. Nguồn: Các tính toán HDRO (Tổng quan Báo cáo Phát triển Con người) từ cơ sở dữ liệu HDRO. Các dữ liệu được lấy từ phần phân tích xu thế—xem chương 2 để có thêm thông tin chi tiết. 4 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Nhìn chung, các nước nghèo đang theo kịp những tiến bộ nhanh nhất trong phát triển con người được thực các nước giàu về chỉ số HDI. Điểm tương đồng 1 hiện theo các cách khác nhau: các quốc gia có nhiều tiến bộ nhất BẢ ng trong chỉ số hDi, hDi phi thu nhập và gDP, 1970–2010 này vẽ nên một bức tranh lạc quan hơn cách nhìn chỉ giới hạn ở các xu hướng thu nhập, nơi Cải thiện về lại bắt đầu có sự khác biệt giữa các quốc gia. Thứ hạng HDI HDI phi thu nhập Thu nhập Nhưng không phải mọi quốc gia đều đạt được 1 Oman Oman Trung Quốc những tiến bộ nhanh chóng, và sự chênh lệch 2 Trung Quốc Nepal Botswana 3 Nepal Ả rập Xê út Hàn Quốc giữa các nước lớn đến mức kinh ngạc. Những 4 Indonesia Lybi Hồng Kông, Trung Quốc quốc gia đạt sự tiến bộ chậm nhất là những 5 Ả rập Xê út Angeri Malaysia nước ở khu vực Châu Phi cận Sahara bị hoành 6 CHDCND Lào Tunisia Indonesia hành bởi đại dịch HIV và các nước thuộc khối 7 Tunisia Iran Malta Liên bang Xô Viết cũ, nơi tỉ lệ tử vong ở người 8 Hàn Quốc Ethiopia Việt Nam lớn đang gia tăng. 9 Angeri Hàn Quốc Mauritius Các quốc gia đạt được tiến triển nhiều 10 Morocco Indonesia Ấn Độ nhất trong việc cải thiện chỉ số HDI bao gồm Ghi chú: Những cải thiện về HDI và HDI phi thu nhập được đo lường bằng những khác biệt so với mức chung – đo lường một những nước có mức tăng trưởng “diệu kỳ” về quốc gia đạt được tiến bộ như thế nào so với các quốc gia khác có cùng một điểm khởi đầu (xem Báo cáo đầy đủ). Những cải thiện trong thu nhập được đo lường bằng tỉ lệ tăng trưởng GDP bình quân đầu người hàng năm. thu nhập như Trung Quốc, Indonesia và Hàn Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO. Quốc. Nhưng bên cạnh đó cũng có những nước khác – như Nepal, Oman và Tunisia - là những nước mà tiến bộ trong các khía cạnh phi thu nhập của phát triển con người cũng đáng Như vậy, cách nhìn nhận rộng hơn về phát kể như khía cạnh thu nhập (bảng 1). Điều triển con người đưa ra một cách đánh giá sự đáng ngạc nhiên là trong danh sách 10 quốc gia thành công rất khác so với một số cách đánh nổi bật nhất có một số quốc gia thường không giá khác, ví dụ của Ủy ban Spence về Tăng được coi là những nước có thành tựu nổi bật. trưởng và Phát triển. Cách nhìn nhận này cho Ethiopia đứng ở vị trí 11, và 3 quốc gia khu vực thấy rằng những tiến bộ trong y tế và giáo dục Châu Phi cận Sahara khác (Botswana, Benin có thể tạo đà cho thành công trong phát triển và Burkina Faso) thuộc số 25 quốc gia đạt được con người – trên thực tế, trong số 10 quốc gia nhiều tiến bộ nhất. có thành tựu nổi bật nhất thì có 7 quốc gia 2 hÌnh Sự đa dạng trong đường đi: những tiến bộ về chỉ số hDi từ điểm khởi đầu tương tự năm 1970 Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO. tổng quan 5
được đưa vào danh sách này nhờ những thành triển vẫn tiếp tục tồn tại: một nhóm nhỏ các tựu to lớn trong y tế và giáo dục, trong một số quốc gia vẫn giữ vị trí đứng đầu toàn thế giới trường hợp thậm chí sự tăng trưởng đó không về phân bổ thu nhập, và chỉ một số rất ít các có gì nổi bật. quốc gia khởi đầu là nước nghèo đã tham gia Không phải tất cả mọi quốc gia đều đạt được vào nhóm các nước thu nhập cao. sự tiến bộ nhanh chóng, và sự khác biệt giữa Tóm lại, chúng ta đã thấy có những tiến bộ các nước là rất đáng ngạc nhiên. Trong 40 năm to lớn đạt được, nhưng những thay đổi trong qua, chỉ số HDI ở ¼ số quốc gia đang phát vài thập kỷ vừa qua không phải là hoàn toàn triển tăng dưới 20%, ¼ khác tăng trên 65%. tích cực. Một số quốc gia đã trải qua những sự Những sự khác biệt này phần nào thể hiện thụt lùi nghiêm trọng – đặc biệt là trong lĩnh những điểm khởi đầu khác nhau – tính trung vực y tế - đôi khi chỉ trong vòng vài năm đã xóa bình thì những quốc gia kém phát triển hơn đi mất những thành tựu của hàng chục năm. đạt được tiến bộ nhanh hơn trong các lĩnh vực Tăng trưởng kinh tế diễn ra cực kỳ không y tế và giáo dục so với các quốc gia phát triển đồng đều – cả ở những quốc gia đạt được tăng hơn. Nhưng một nửa những khác biệt trong trưởng nhanh chóng và ở các nhóm đạt được tiến bộ về chỉ số HDI chưa được giải thích qua lợi ích từ tiến bộ của quốc gia mình. Và những chỉ số HDI sơ bộ, và những nước có điểm khởi khoảng cách trong phát triển con người trên đầu tương tự lại có những tiến triển rất khác khắp thế giới, mặc dù đang được thu hẹp lại, nhau. Điều này cho thấy các yếu tố thuộc về vẫn còn rất lớn. từng quốc gia như các chính sách, thể chế và địa lý là hết sức quan trọng (hình 2). hiểu các hình mẫu và tác nhân Đã có rất nhiều tiến bộ đạt được trong lĩnh của phát triển con người vực y tế, nhưng hiện nay sự tiến triển này đang bị chậm lại. Sự chậm lại trong tốc độ tiến triển Những tiến bộ của toàn thế giới đạt được đồng ở mức tổng quát một phần lớn là do những sự thời với những sự khác biệt giữa các quốc gia. thụt lùi rất đáng kể ở 19 quốc gia. Ở 9 trong số Điều này cho thấy các nguồn lực của toàn thế các quốc gia này – 6 thuộc khu vực Châu Phi giới đã khiến cho tiến bộ trở thành một điều cận Sahara và 3 thuộc Liên Xô cũ – tuổi thọ khả thi cho các quốc gia ở mọi trình độ phát trung bình đã giảm xuống dưới mức của năm triển, nhưng sự khác biệt là ở chỗ các quốc gia 1970. Nguyên nhân của sự sụt giảm này là do tận dụng các cơ hội có được như thế nào. dịch HIV và tỉ lệ tử vong ờ người lớn gia tăng ở Một trong những phát hiện đáng ngạc nhiên các quốc gia đang trong thời kỳ quá độ. nhất của công tác nghiên cứu về phát triển con Những tiến bộ trong lĩnh vực giáo dục là rất người trong những năm vừa qua, được khẳng to lớn và phổ biến, thể hiện không chỉ những định trong Báo cáo này, là sự thiếu vắng mối cải thiện về mặt số lượng mà còn là sự bình liên hệ tỉ lệ thuận giữa tăng trưởng kinh tế và đẳng trong tiếp cận với giáo dục giữa trẻ em những cải thiện về y tế và giáo dục (hình 3). nam và trẻ em nữ. Ở một chừng mực đáng kể, Nghiên cứu của chúng tôi thể hiện rằng mối tiến bộ này thể hiện sự tham gia lớn hơn của liên hệ này đặc biệt yếu ở những mức độ HDI Nhà nước, thường được đặc trưng bởi việc đưa thấp và trung bình. Có thể nhận thấy điều này nhiều trẻ em đến trường hơn là phổ biến một qua những thay đổi trong mức độ con người nền giáo dục chất lượng cao. trở nên khỏe mạnh hơn và được học hành Những tiến bộ về thu nhập có nhiều sự khác tốt hơn. Mối quan hệ tỉ lệ xét về mức độ của biệt hơn. Mặc dù đã đạt được những tiến bộ ở ngày hôm nay, trái ngược với sự thiếu vắng mối mức độ tổng thể nhưng không có điểm chung quan hệ tỉ lệ về sự thay đổi theo thời gian, phản giữa các quốc gia về thu nhập – trái ngược với ánh những hình mẫu vẫn tồn tại từ trước đến y tế và giáo dục – bởi vì tính trung bình các nay, đó là chỉ những quốc gia giàu lên mới có nước giàu hơn vẫn tăng trưởng nhanh hơn các khả năng trang trải chi phí cho những thành nước nghèo trong vòng 40 năm qua. Sự phân tựu rất tốn kém trong y tế và giáo dục. Nhưng định giữa các quốc gia phát triển và đang phát những tiến bộ và thay đổi về mặt kỹ thuật 6 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
3 Mối quan hệ lỏng lẻo giữa những thay đổi trong y tế và giáo dục với tăng trưởng kinh tế, hÌnh 1970–2010 HDI change Nonincome HDI change 0.010 0.010 0.005 0.005 Các kết quả nghiên cứu 0.000 0.000 của chúng tôi xác nhận 2 luận điểm trung tâm –0.005 –0.005 của Báo cáo Phát triển Con người từ trước –0.010 –0.010 đến nay, đó là phát .05 0 5 0 .05 0 5 0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 –0 –0 Income growth Income growth triển con người khác Ghi chú: Dựa trên phân tích về mức độ khác biệt so với mức phổ thông (xem Báo cáo đầy đủ), thu nhập ở đây là GDP bình quân đầu người. Những dòng với tăng trưởng kinh tế, kẻ đậm thể hiện mối quan hệ rất lớn về mặt số liệu thống kê. và có thể đạt được Nguồn: các tính toán HDRO sử dụng dữ liệu từ cơ sở dữ liệu HDRO. những thành tựu to lớn trong phát triển con trong các cơ cấu xã hội ngày nay cho phép cả tượng mất việc làm đi theo đó là những tin xấu người ngay cả khi những nước nghèo hơn đạt được những thành cho mọi người trên khắp thế giới. Thu nhập không có tăng trưởng tựu đáng kể. cũng là nguồn thu thuế và các nguồn thu khác nhanh chóng Những dòng chảy của kiến thức và sự hiểu mà chính phủ các nước cần có để có thể cung biết chưa từng có giữa các quốc gia trong thời cấp các dịch vụ và thực hiện các chương trình gian gần đây – từ các công nghệ y tế đến các mô tái phân phối. Như vậy, tăng thu nhập trên hình lý tưởng về chính trị và các thực tiễn sản diện rộng vẫn là một vấn đề ưu tiên quan trọng xuất cho năng suất cao – đều có tính biến đổi. trong chính sách của các nước. Nhiều sáng kiến đã cho phép các quốc gia cải Các kết quả nghiên cứu của chúng tôi cũng thiện y tế và giáo dục với chi phí rất thấp – điều không phủ nhận tầm quan trọng của thu nhập này giải thích tại sao mối liên hệ giữa các khía cao hơn đối với việc tăng cường khả năng tiếp cạnh thu nhập và phi thu nhập của phát triển cận của người nghèo với các dịch vụ xã hội - con người đã yếu dần đi theo thời gian. một mối quan hệ được khẳng định qua nhiều Thu nhập và tăng trưởng vẫn là những yếu minh chứng kinh tế vi mô. Mối quan hệ tỉ lệ tố thiết yếu. Nếu kết luận khác đi thì có nghĩa thuận mạnh mẽ giữa địa vị kinh tế - xã hội và là không công nhận tầm quan trọng của thu sức khỏe thường thể hiện ưu thế tương đối của nhập trong việc mở rộng các quyền tự do của những người giàu hơn trong việc tiếp cận với con người. Thu nhập có vai trò trọng yếu trong các dịch vụ y tế. Nhưng những phân tích trong việc quyết định khả năng con người sử dụng Báo cáo này nêu lên một vấn đề còn nghi ngờ là các nguồn lực cần thiết để tiếp cận được với liệu tăng trưởng thu nhập trong phạm vi toàn lương thực, nơi ở và quần áo, và đem lại nhiều bộ nền kinh tế có đủ để thúc đẩy tiến bộ trong sự lựa chọn hơn – ví dụ như làm những việc y tế và giáo dục ở các quốc gia có chỉ số HDI có ý nghĩa và có giá trị thực chất hơn, hay thấp và trung bình hay không. Và đây là một dành nhiều thời gian hơn cho những người tin tốt, ít nhất ở khía cạnh tăng trưởng đôi khi thân yêu. Tăng trưởng trong thu nhập có thể không được duy trì. cho thấy các cơ hội có việc làm tốt đang được Với những số liệu và phân tích mới, các kết mở rộng – mặc dù không phải lúc nào cũng là quả nghiên cứu của chúng tôi cũng xác nhận như vậy – và những sự thu hẹp kinh tế và hiện 2 luận điểm trung tâm của Báo cáo Phát triển tổng quan 7
Con người từ trước đến nay, đó là phát triển vững. Nói cách khác, nền kinh tế thị trường là con người khác với tăng trưởng kinh tế, và có yếu tố cần thiết, nhưng vẫn là chưa đủ. thể đạt được những thành tựu to lớn trong Những nhận định trên đây đưa chúng ta trở phát triển con người ngay cả khi không có lại với một bình luận tuyệt vời của Karl Polanyi tăng trưởng nhanh chóng . Các Báo cáo Phát từ cách đây 60 năm về những tưởng tượng về triển Con người thời gian đầu chỉ ra rằng bang một thị trường tự điều phối – đó là các thị Kerala thuộc Ấn Độ và các quốc gia như Costa trường có thể tồn tại ngay cả khi không có Rica, Cuba và Sri Lanka đã đạt được mức độ chính trị và thể chế. Nói chung, các thị trường phát triển con người cao hơn các quốc gia khác đều không giỏi đảm bảo việc cung cấp các lợi có cùng mức thu nhập. Những thành tựu này ích công, như an ninh, sự ổn định, y tế và giáo có thể đạt được là do tăng trưởng đã tách khỏi dục. Ví dụ, các công ty sử dụng nhiều nhân các quá trình quyết định sự tiến bộ trong các công để sản xuất hàng hóa rẻ hoặc các công ty khía cạnh phi tiền tệ của phát triển con người. khai thác tài nguyên thiên nhiên có thể không muốn có một lực lượng lao động có trình độ tầm quan trọng của thể chế hơn và có thể ít quan tâm đến sức khỏe của công nhân nếu như luôn có sẵn một nguồn lao Những chính sách và cải cách tương thích với động dồi dào. Nếu không có những hành động sự tiến bộ trong các bối cảnh thể chế khác nhau bổ sung kịp thời của xã hội và nhà nước thì các là rất khác nhau, và phụ thuộc vào những hạn thị trường có thể yếu kém ở khía cạnh đảm chế về cơ cấu và chính trị. Những nỗ lực nhằm bảo bền vững môi trường, tạo điều kiện cho sự đưa các giải pháp thể chế và chính sách của một xuống cấp môi trường, thậm chí là các thiên tại quốc gia này sang áp dụng ở một quốc gia khác như lũ bùn ở Java hay tràn dầu ở Vịnh Mexico. có các điều kiện khác biệt thường là thất bại. Tuy nhiên, việc điều phối thị trường đòi hỏi Và các chính sách thường cần cân nhắc bối phải có một nhà nước có năng lực cũng như sự cảnh thể chế chủ đạo để có thể đem lại sự thay cam kết chính trị, và năng lực nhà nước thườngÌ n h h đổi. Ví dụ, công cuộc tự do hóa kinh tế ở Ấn là còn thiếu. Chính phủ một số quốc gia đang Độ nhằm mục đích nới lỏng một môi trường phát triển đã cố gắng làm y hệt như cách làm kinh doanh bị hạn chế quá mức và bị chi phối của một nước phát triển hiện đại trong khi họ bởi gia đình qua việc giảm các quy định và không có đủ nguồn lực hay năng lực để làm nâng cao tính cạnh tranh. Nói một cách ngắn như vậy. Ví dụ, khi một số quốc gia Châu Mỹ gọn, mặc dù các thể chế là yếu tố quyết định La tinh cố gắng xây dựng một chính sách công có tính then chốt đối với phát triển con người, nghiệp có mục tiêu thì các cơ chế thay thế cho nhưng các thể chế đó có mối quan hệ như thế nhập khẩu của họ đã mất đi sự vững mạnh. nào với bối cảnh của nó là một vấn đề cần được Trái lại, một bài học quan trọng cho những nghiên cứu, xem xét kỹ lưỡng. thành công của các quốc gia khu vực Đông Một khía cạnh quan trọng là các mối quan hệ Á là một Nhà nước có năng lực, làm việc có giữa thị trường và nhà nước được tổ chức như trọng tâm có thể giúp đẩy mạnh phát triển và thế nào. Chính phủ các nước, bằng cách này tăng trưởng kinh tế. Những việc làm phù hợp hay cách khác, đã ghi nhận mối quan hệ căng và có thể thực hiện được chính là những việc thẳng giữa yêu cầu các thị trường phải tạo được làm phù hợp cho từng bối cảnh cụ thể. Vượt thu nhập và phải có tính năng động với yêu cầu ra ngoài phạm vi Nhà nước, các tác nhân thuộc giải quyết các thất bại về thị trường. Các thị khối xã hội dân sự đã cho thấy tiềm năng hạn trường có thể là yếu tố cần thiết đối với tính chế những sự đi quá giới hạn của thị trường và năng động bền vững của nền kinh tế, nhưng Nhà nước, mặc dù việc Chính phủ các nước nỗ các thị trường không tự động đem lại tiến bộ lực kiểm soát sự bất đồng quan điểm có thể hạn trong các khía cạnh khác của phát triển con chế hoạt động của khối xã hội dân sự. người. Sự phát triển quá coi trọng tăng trưởng Các động lực có thể trở nên đúng đắn khi các kinh tế nhanh chóng thường ít khi có tính bền quốc gia quá độ sang cả các thể chế thị trường hòa nhập và các thể chế chính trị hòa nhập. 8 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
Nhưng điều này rất khó khăn và ít khi xảy ra. Ngay cả khi các quốc gia đạt được tiến bộ Chế độ tư bản do một số ít người đứng đầu trong chỉ số HDI thì điều đó không phải lúc thường tự tuyên bố băng hà, hoặc là do nó làm nào cũng có nghĩa là họ đạt được những tiến đình trệ guồng quay đổi mới – như trường hợp bộ ở các khía cạnh rộng lớn hơn. Một quốc gia thất bại của các cơ chế thay thế nhập khẩu của có thể có chỉ số HDI cao trong khi vẫn thiếu Châu Mỹ Latinh và vùng Ca-ri-bê – hoặc là do bền vững, thiếu dân chủ và thiếu sự bình đẳng, những tiến bộ về vật chất làm tăng cường các cũng giống như một quốc gia có thể có chỉ số mong muốn của người dân và thu hẹp sự thâu HDI thấp nhưng vẫn tương đối bền vững, dân tóm quyền lực của nhóm người nói trên, như chủ và bình đẳng. Những mẫu hình này đặt ra các ví dụ của Brazil, Indonesia và Hàn Quốc từ các thách thức quan trọng đối với cách chúng những năm 1990. ta nhìn nhận về phát triển con người, cách đo lường phát triển con người và các chính sách những điều tốt đẹp không phải nhằm cải thiện các kết quả và quá trình theo lúc nào cũng đến cùng lúc thời gian. Không có một mẫu hình rõ ràng nào cho việc Phát triển con người không chỉ là các vấn đề y liên hệ chỉ số HDI với các khía cạnh khác của tế, giáo dục và thu nhập, mà còn là sự tham gia phát triển con người như nâng cao vị thế và tích cực của người dân trong việc hình thành tính bền vững (hình 4). Một trường hợp ngoại nên sự phát triển, sự bình đẳng và tính bền lệ là vấn đề bất bình đẳng, yếu tố này có quan vững – những khía cạnh thực chất của quyền hệ trái ngược với giá trị chỉ số HDI, nhưng tự do mà con người có được để sống một cuộc ngay cả mối quan hệ đó cũng cho thấy những sống mà họ có lý do để coi trọng. Hiện chưa có khác biệt rất lớn. Sự thiếu mối liên hệ này có nhiều sự nhất trí về những yêu cầu cần có để thể được nhận thấy ở một số lượng lớn các đạt được tiến bộ trong những lĩnh vực này, và quốc gia có giá trị HDI cao nhưng lại yếu kém các thước đo cũng còn đang thiếu. Tuy nhiên ở các khía cạnh khác: khoảng ¼ các quốc gia có việc thiếu cách đo lường định lượng không chỉ số HDI cao nhưng tính bền vững thấp; và phải là lý do để chúng ta sao nhãng hay bỏ qua chúng ta có thể nhìn thấy một bức tranh tương các khía cạnh kể trên. 4 Mối liên hệ giữa chỉ số Phát triển con người và các khía cạnh rộng lớn hơn của phát triển con người: nâng cao vị thế, bất Figu r E bình đẳng và tính bền vững, 2010 Measure of political freedom Inequality in human development (% loss) Adjusted net savings (% of GNI) 12 50 100 23% 42% 38% 11% 21% 31% 9 40 6 50 3 30 0 0 –3 20 –6 –50 10 –9 21% 14% 7% 44% 22% 25% –12 0 –100 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 HDI HDI HDI Ghi chú: Số liệu cho năm 2010 hoặc năm gần đây nhất có được số liệu. Các dòng kẻ là các phương tiện phân chia. Các giá trị phần trăm là tỉ lệ phần trăm của các quốc gia mẫu trong mỗi phần đã được chia. Xem Báo cáo đầy đủ để có thông tin chi tiết về các cách đo lường quyền tự do chính trị, sự bền vững môi trường và bất bình đẳng. Nguồn: các tính toán HDRO sử dụng số liệu từ Các chỉ số Phát triển Thế giới 2010, Washington, D.C.: Ngân hàng Thế giới và M. Marshall và K. Jaggers, 2010, “Dự án Chính thể số IV, các đặc điểm và sự quá độ của cơ chế chính trị, 1800–2008,” Chương trình mạng lưới tổng hợp cho nghiên cứu mâu thuẫn xã hội (INSCR), College Park, Md.: Trung tâm phát triển quốc tế và quản lý mâu thuẫn (CIDCM), Đại học Maryland. tổng quan 9
tự như vậy, mặc dù ít sắc nét hơn, về các quyền giới trong một thời gian dài, những cải thiện tự do chính trị. lớn gần đây ở khu vực đã dẫn đến việc chi tiêu Các xu hướng cho phép nâng cao vị thế của ngân sách công và các chính sách xã hội có người dân bao gồm những mức tăng mạnh nhiều tiến bộ hơn. trong tỉ lệ biết chữ và giáo dục ở nhiều nơi Giai đoạn những năm gần đây cũng đã cho trên thế giới, qua đó tăng cường khả năng thấy tính chất mong manh của một số trong của người dân đưa ra những sự lựa chọn có các thành tựu mà chúng ta đã đạt được – có cân nhắc và buộc Chính phủ phải chịu trách lẽ minh hoạ tốt nhất cho vấn đề này là cuộc Chúng tôi giới thiệu 3 nhiệm. Phạm vi và biểu hiện của nâng cao vị khủng hoảng tài chính lớn nhất trong vòng vài thế đã được mở rộng, thông qua cả công nghệ thập kỷ, khiến cho 34 triệu người mất việc làm chỉ số mới nhằm thể và thể chế. Đặc biệt, sự phát triển nhanh và 64 triệu người khác bị rơi xuống dưới mức hiện những khía cạnh chóng của ngành điện thoại di động và truyền chuẩn nghèo về thu nhập là 1,25 đô la Mỹ/ quan trọng của sự phân hình vệ tinh cùng với khả năng truy cập Inter- ngày. Nguy cơ xảy ra suy thoái kép vẫn còn tồn bổ an sinh là bất bình net ngày càng tăng đã giúp tăng cường đáng tại, và có thể phải mất nhiều năm mới có thể đẳng, bình đẳng giới và kể nguồn thông tin và khả năng nói lên quan hồi phục hoàn toàn. nghèo đói, các chỉ số điểm của người dân. Nhưng có lẽ thách thức lớn nhất đối với việc Số lượng các quốc gia có nền dân chủ chính duy trì tiến bộ trong phát triển con người là này cũng thể hiện các thức đã tăng từ dưới 1/3 năm 1970 lên một ở tính không bền vững của các mẫu hình sản phương pháp tiến bộ nửa vào giữa thập kỷ 90 và 3/5 trong năm xuất và tiêu thụ. Để cho phát triển con người và việc tiếp cận được 2008. Nhiều hình thức tổ chức chính trị kết trở nên thực sự bền vững thì cần quan tâm với nhiều số liệu hơn. hợp đã ra đời. Mặc dù còn có nhiều khác biệt nhiều hơn nữa đến mối liên hệ chặt chẽ giữa giữa các nơi liên quan đến những thay đổi thực tăng trưởng kinh tế và khí thải hiệu ứng nhà sự và hoạt động chính trị lành mạnh, và nhiều kính. Một số quốc gia phát triển đã bắt đầu nền dân chủ chính thức còn yếu kém và mong giảm nhẹ các tác động tồi tệ nhất qua công tác manh, nhưng quá trình hoạch định chính sách tái chế và đầu tư vào hệ thống giao thông công đã cân nhắc nhiều hơn đến các quan điểm và cộng và cơ sở hạ tầng. Nhưng hầu hết các quốc mối quan tâm của người dân. Các quá trình gia đang phát triển lại bị hạn chế bởi chi phí dân chủ ở địa phương đang dần trở nên sâu sắc cao và không có đủ năng lượng sạch. hơn. Những đấu tranh chính trị đã dẫn đến những thay đổi to lớn ở nhiều quốc gia, tăng các cách đo lường cho một cường đáng kể sự đại diện của những nhóm thực tại đang biến đổi người từ trước đến nay vẫn bị gạt ra ngoài lề, bao gồm phụ nữ, người nghèo, người thổ dân Đẩy mạnh công tác đo lường phát triển vẫn bản xứ, người tị nạn, và các nhóm khuynh luôn là một việc làm có vai trò nền tảng trong hướng tình dục thiểu số. cách tiếp cận phát triển con người. Tuy nhiên Tuy nhiên các con số trung bình có thể đo lường không phải chỉ để đo lường. Chỉ số khiến cho người ta ít chú ý đến vấn đề bất HDI đã cho phép hình thành nên những tư bình đẳng. Kể từ năm 1980, bất bình đẳng về duy đổi mới về tiến bộ qua việc thể hiện một ý thu nhập đã gia tăng ở nhiều quốc gia. Cứ mỗi tưởng đơn giản nhưng mạnh mẽ, đó là sự phát quốc gia có sự cải thiện trong vấn đề bất bình triển bao gồm nhiều khía cạnh hơn là chỉ vấn đẳng thu nhập trong vòng 30 năm qua thì có đề thu nhập. Trong những năm qua các Báo trên 2 quốc gia có tình hình xấu đi, đáng lưu ý cáo Phát triển Con người đã giới thiệu các cách nhất là các quốc gia thuộc Liên Xô cũ. Hầu hết đo lường mới nhằm đánh giá sự tiến bộ trong các quốc gia ở khu vực Đông Á và Thái Bình công tác giảm nghèo và nâng cao vị thế cho phụ Dương cũng có mức bất bình đẳng thu nhập nữ. Tuy nhiên sự thiếu hụt những số liệu đáng lớn hơn so với một vài thập kỷ trước đây. Châu tin cậy đã và đáng là một hạn chế rất lớn. Mỹ Latinh và khu vực Ca-ri-bê là một ngoại Năm nay chúng tôi giới thiệu 3 chỉ số mới lệ đáng kể gần đây: vốn là khu vực có khoảng nhằm thể hiện những khía cạnh quan trọng cách thu nhập và tài sản sở hữu lớn nhất thế của sự phân bổ an sinh là bất bình đẳng, bình 10 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan
5 những thất thoát trong chỉ số Phát triển con người và các hợp phần của chỉ số do bất hÌnh bình đẳng, theo khu vực Arab Sta tes Ea and the st Asia Paciﬁc Euro 19% Central pe and Latin A merica Asia and Caribbe the an 39% South A 43% sia Sub-Sa h 27% Africa aran Develo 15% countrie ped s 33% 34% 57% 0 54% 22% 24% 67% 17% 5 24% 15% 28% 50% 10 32% 18% 15 34% 20 25 45% 30 Living standards Loss du Education e to ineq uality (% 35 ) Health Ghi chú: Các con số bên trong mỗi cột là tỉ lệ phần trăm của tổng mức thất thoát do bất bình đẳng có nguyên nhân liên quan đến từng khía cạnh của chỉ số HDI. Nguồn: các tính toán HDRO từ cơ sở dữ liệu HDRO. đẳng giới và nghèo đói. Các chỉ số này thể hiện (và sự chênh lệch giữa chỉ số này và HID càng các phương pháp tiến bộ và việc tiếp cận được lớn) thì bất bình đẳng trong xã hội đó càng với nhiều số liệu hơn. Chúng tôi cũng trình lớn. Chúng tôi đã áp dụng cách đo lường này ở bày ở đây một chỉ số HDI đã được cải thiện, 139 quốc gia. Một số kết quả bao gồm: vẫn với 3 khía cạnh như cũ, nhưng trong đó • Mức thất thoát trung bình của HDI do sự có tính đến những ý kiến đóng góp có giá trị và bất bình đẳng là khoảng 22% - nghĩa là sau sử dụng các công cụ thích hợp hơn để đánh giá khi điều chỉnh ở khía cạnh bất bình đẳng, tiến bộ trong tương lai. HDI toàn cầu trong năm 2010 là 0,62 sẽ giảm xuống còn 0,49, giảm từ nhóm HDI Điều chỉnh Chỉ số Phát triển con người ở khía cao xuống nhóm trung bình. Mức thất cạnh bất bình đẳng. Phản ánh vấn đề bất bình thoát này dao động từ 6% (Cộng hòa Séc) đẳng trong từng khía cạnh của chỉ số HDI là đến 45% (Mozambique), trong đó 4/5 các một mục tiêu đã được đề ra ngay từ Báo cáo quốc gia thất thoát hơn 10%, và gần 2/5 các Phát triển Con người năm 1990. Báo cáo năm quốc gia thất thoát hơn 25%. nay giới thiệu chỉ số HDI có điều chỉnh khía • Những quốc gia đạt được ít tiến bộ hơn cạnh bất bình đẳng (IADI), một cách đo trong phát triển con người thường có sự bất lường mức độ phát triển con người trong xã bình đẳng lớn hơn ở nhiều khía cạnh hơn hội trong đó có cân nhắc vấn đề bất bình đẳng. – do đó cũng có nhiều thất thoát hơn trong Trong điều kiện bình đẳng hoàn hảo, HDI và phát triển con người. Namibia thất thoát IHDI sẽ bằng nhau. Khi có sự bất bình đẳng 44%, Cộng hòa Trung Phi 42% và Haiti trong phân bổ y tế, giáo dục và thu nhập, HDI 41% trong phát triển con người do bất bình của một người trung bình trong một xã hội sẽ đẳng đa chiều. có giá trị ít hơn tổng mức HDI; giá trị HDI có • Người dân khu vực Châu phi cận sa mạc điều chỉnh khía cạnh bất bình đẳng càng cao Sahara có những thất thoát lớn nhất về chỉ số tổng quan 11
HDI do sự bất bình đẳng rất lớn xảy ra ở tất cũng thể hiện số lượng người nghèo (phải chịu cả 3 khía cạnh. Ở những khu vực khác, csac đựng một số lượng sự thiếu thốn nhất định) mức thất thoát thường là nguyên nhân trực và số lượng những sự thiếu thốn mà các hộ gia tiếp của bất bình đẳng ở một khía cạnh duy đình thường phải chịu đựng. Chỉ số này có thể nhất – ví dụ như y tế ở Nam Phi (hình 5). được phân chia theo khu vực, dân tộc và các cách phân chia khác, cũng như theo các khía Một cách đo lường mới đối với vấn đề bất bình cạnh, làm cho nó trở thành một công cụ phù đẳng giới. Những khó khăn mà phụ nữ và trẻ hợp cho các nhà hoạch định chính sách. Một Những cách đo lường em gái phải đối mặt là một nguyên nhân lớn số kết quả nghiên cứu: mới nêu trên đem lại gây nên tình trạng bất bình đẳng. Phụ nữ và • Khoảng 1,75 tỉ người ở 104 quốc gia có nhiều kết quả và cách trẻ em gái thường xuyên bị phân biệt đối xử tiến hành nghiên cứu sử dụng chỉ số MPI nhìn nhận mới mẻ trong các lĩnh vực y tế, giáo dục và thị trường –chiếm 1/3 tổng dân số của các nước đó – lao động, gây nên những tác động tiêu cực đối sống trong nghèo đói đa chiều, với ít nhất khác, có thể dẫn dắt với quyền tự do của họ. Chúng tôi giới thiệu 1/3 các chỉ số phụ thể hiện sự thiếu thốn các tranh luận cũng ở đây một cách đo lường mới những bất bình nghiêm trọng về y tế, giáo dục hay mức sống. như công tác xây dựng đẳng này, được xây dựng trên cùng một khuôn Con số này vượt xa con số ước tính 1,44 tỉ chính sách phát triển khổ với HDI và IHDI – nhằm thể hiện rõ hơn người ở 104 quốc gia nói trên sống dưới những khác biệt trong phân bổ các thành tựu 1,25 đô la Mỹ/ngày (mặc dù vẫn thấp hơn đạt được giữa phụ nữ và nam giới. Chỉ số bất số lượng người sống dưới 2 đô la/ngày. Các bình đẳng giới cho thấy: mẫu hình của sự thiếu thốn cũng khác với • Tình trạng bất bình đẳng giới rất khác nghèo đói về mặt thu nhập ở một số khía nhau giữa các quốc gia – những thất thoát cạnh quan trọng. trong thành tựu đạt được do bất bình đẳng • Khu vực Châu Phi cận sa mạc Sahara có tỉ giới (không so sánh trực tiếp được với tổng lệ nghèo đa chiều cao nhất. Tỉ lệ này dao mức thất thoát do bất bình đẳng do sử dụng động từ mức rất thấp là 3% ở Nam Phi đến những biến số khác nhau) dao động từ 17% mức rất cao là 93% ở Niger; và tỉ lệ thiếu đến 85%. Hà Lan là nước đứng đầu danh thốn trung bình dao động từ khoảng 45% sách các quốc gia bình đẳng giới nhất, theo (ở Gabon, Lesotho và Swaziland) đến 69% sau là Đan Mạch, Thụy Điển và Thụy Sĩ. (ở Niger). Tuy nhiên một nửa số người • Những quốc gia có sự phân bổ thành tựu nghèo đa chiều trên thế giới lại sống ở khu phát triển con người không đồng đều cũng vực Nam Á (51%, hay 844 triệu người), và là những nước có bất bình đẳng cao giữa hơn ¼ sống ở Châu Phi (28%, hay 458 triệu phụ nữ và nam giới, và các quốc gia có bất người). bình đẳng giới cao cũng là những nước có sự phân bổ thành tựu phát triển con người * * * không đồng đều. Trong số những quốc gia còn yếu kém ở cả hai khía cạnh này có Cộng Những cách đo lường mới nêu trên đem lại hòa Trung Phi, Haiti và Mozambique. nhiều kết quả và cách nhìn nhận mới mẻ khác, có thể dẫn dắt các tranh luận cũng Cách đo lường nghèo đói đa chiều. Cũng giống như công tác xây dựng chính sách phát triển. như phát triển, nghèo đói là một vấn đề đa Những thất thoát lớn trong chỉ số HDI do chiều – nhưng thực tế này vẫn thường bị bỏ bất bình đẳng cho thấy xã hội sẽ có thể đạt qua trong các số liệu thống kê. Báo cáo năm được nhiều lợi ích từ việc tập trung nỗ lực nay giới thiệu Chỉ số nghèo đa chiều (MPI), vào các cải cách nhằm cải thiện sự bình đẳng. bổ sung cho các cách đo lường dựa trên tiền Và một Chỉ số nghèo đa chiều ở mức cao bên tệ qua việc xem xét nhiều sự thiếu thốn mà cạnh tỉ lệ nghèo về thu nhập ở mức thấp cho con người có thể phải chịu đựng và sự chồng thấy có thể đạt được nhiều lợi ích từ việc cải chéo giữa chúng. Chỉ số này xác định những sự thiện công tác cung cấp các dịch vụ cơ bản thiếu thốn ở cả 3 khía cạnh của chỉ số HDI và cho người dân. Các cách đo lường này mở ra 12 Báo cáo Phát triển con người 2010 - tổng quan