Báo cáo tổng kết đề tài độc lập cấp nhà nước: Nghiên cứu quy trình chiết tách ent-kauran ditecpenoit có tác dụng chống ung thư và chống viêm từ cây khổ sâm Bắc Bộ

Chia sẻ: Minh Nguyet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:185

Thêm vào BST

Báo xấu

125
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là xây dựng quy trình chiết tách ent-kauran ditecpenoit có tác dụng chống ung thư và chống viêm từ cây khổ sâm Bắc Bộ; thử độ an toàn của hoạt chất chiết tách được; chứng minh tác dụng chống ung thư và chống viêm thực nghiệm của hoạt chất chiết tách được. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết đề tài độc lập cấp nhà nước: Nghiên cứu quy trình chiết tách ent-kauran ditecpenoit có tác dụng chống ung thư và chống viêm từ cây khổ sâm Bắc Bộ

®¹i häc quèc gia hµ néi tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m b¾c bé M· sè §T§L-2005/05 Chñ nhiÖm ®Ò tµi: gs, tskh. phan tèng s¬n 6761 24/3/2008 hµ néi - 2007
Lêi më ®Çu C©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae) mäc hoang vµ ®−îc trång kh¾p n¬i ë c¸c tØnh phÝa B¾c n−íc ta. C©y dÔ trång vµ sau mét thêi gian ng¾n ®· cã thÓ thu h¸i lÊy nguyªn liÖu. C©y khæ s©m B¾c Bé ®−îc dïng phæ biÕn trong y häc d©n gian cña ViÖt Nam. L¸ c©y khæ s©m B¾c Bé dïng ch÷a ung nhät, lë loÐt, viªm mòi, ®au bông, tiªu hãa kÐm, lþ, vµ viªm loÐt d¹ dµy - t¸ trµng. KÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y ®· ph¸t hiÖn sù cã mÆt cña nhiÒu ent-kauran ditecpenoit trong c©y khæ s©m B¾c Bé, trong sè ®ã cã nhiÒu hîp chÊt míi vµ cã nh÷ng ho¹t tÝnh sinh häc rÊt ®¸ng quan t©m, nh− ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ung th−, t¸c dông øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m· NF-кB, t¸c dông øc chÕ enzym nitric oxide synthase (iNOS). Ho¹t chÊt ent- kauran ditecpenoit chñ yÕu cña l¸ c©y khæ s©m B¾c Bé lµ ent-7β-hydroxy-15- oxokaur-16-en-18-yl axetat (1). §Ò tµi nghiªn cøu Khoa häc vµ Ph¸t triÓn C«ng nghÖ ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc “Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae)”, M· sè: §T§L-2005/05, cã c¸c môc tiªu: - X©y dùng quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé; - Thö ®é an toµn cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc; - Chøng minh t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm thùc nghiÖm cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc. C¸c néi dung nghiªn cøu ®−îc x¸c ®Þnh cho §Ò tµi §T§L-2005/05 lµ:
1. X©y dùng quy tr×nh æn ®Þnh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm ë quy m« Phßng thÝ nghiÖm; 2. Ph©n lËp ho¹t chÊt 1 vµ ChÕ phÈm CT-2005 giµu ho¹t chÊt 1 cã t¸c dông diÖt tÕ bµo ung th− dïng lµm chuÈn ®èi chøng trong kiÓm nghiÖm; 3. Thö ®é an toµn cña ChÕ phÈm CT-2005; 4. Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng u trùc tiÕp cña ChÕ phÈm CT-2005 trªn mét sè dßng tÕ bµo ung th− ng−êi nu«i cÊy in vitro; 5. Nghiªn cøu t¸c dông cña ChÕ phÈm CT-2005 ®Õn h¹n chÕ sù ph¸t triÓn ung th− sarcoma 180 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm; 6. Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña ChÕ phÈm CT-2005 ë sóc vËt thùc nghiÖm. Ch−¬ng 1 2
TæNG QUAN 1.1 C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn tõ thùc vËt trong liÖu ph¸p chèng bÖnh ung th− vµ chèng viªm Theo thèng kª, bÖnh ung th− hiÖn lµ nguyªn nh©n chÝnh thø hai g©y tö vong ë c¸c n−íc ph¸t triÓn. ë Mü mçi n¨m cã kho¶ng 500.000 ng−êi chÕt do ung th− [1]. ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn bÖnh ung th− còng ®ang trë thµnh phæ biÕn. Theo ®¸nh gi¸ cña DiÔn ®µn Y tÕ ch©u ¸ ®−îc tæ chøc t¹i Singapore trung tuÇn th¸ng 4 n¨m 2007 th× ë ch©u lôc nµy c¨n bÖnh ung th− t¨ng vät trong Ýt n¨m gÇn ®©y; riªng n¨m 2002, 3,5 triÖu ca ung th− ®· ®−îc ph¸t hiÖn t¹i c¸c n−íc ch©u ¸ [2]. Theo −íc tÝnh cña C¬ quan nghiªn cøu ung th− quèc tÕ th× ë ViÖt Nam n¨m 1990 cã 52.700 ca ung th− míi vµ 37.000 ng−êi chÕt do c¨n bÖnh nµy [3]. §· cã nhiÒu tiÕn bé trong viÖc chÈn ®o¸n sím vµ ®iÒu trÞ ung th−. Vµo ®Çu thÕ kû hai m−¬i, Ýt bÖnh nh©n ung th− sèng sãt ®−îc. Vµo nh÷ng n¨m 1930 d−íi mét trong n¨m bÖnh nh©n ung th− cßn sèng n¨m n¨m sau khi chÈn ®o¸n ra bÖnh. Vµo nh÷ng n¨m 1940, con sè nµy ®· ®¹t mét trong bèn, vµo nh÷ng n¨m 1960 mét trong ba, vµ vµo kho¶ng 1990 lµ gÇn 50% [1]. MÆc dÇu ®· cã nhiÒu liÖu ph¸p míi ®−îc ph¸t triÓn, phÉu thuËt, bøc x¹ liÖu ph¸p (x¹ trÞ) vµ hãa liÖu ph¸p ®−îc dïng riªng biÖt hoÆc trong sù phèi hîp vÉn lµ c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ung th− cã hiÖu qu¶ [1]. C¸c bÖnh viªm vµ tù miÔn, bao gåm c¶ viªm khíp d¹ng thÊp, c¸c bÖnh viªm ruét, ®a x¬ cøng, bÖnh v¶y nÕn vµ suyÔn, ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn thuèc ch÷a bÖnh nh÷ng th¸ch thøc to lín. Nh÷ng bÖnh nµy hiÖn ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid (NSAIDs), c¸c corticosteroit vµ methotrexat, c¸c thuèc nµy cã t¸c dông h¹n chÕ vµ/hoÆc kh«ng ®ñ an toµn [4]. Mét cuéc ch¹y ®ua ®ang diÔn ra nh»m t¹o ra c¸c thÕ hÖ míi c¸c 3
thuèc chèng viªm cã hiÖu qu¶ cao, an toµn vµ ®em l¹i nhiÒu lîi nhuËn, vµ bæ sung hoÆc thay thÕ c¸c liÖu ph¸p hiÖn ®−îc ¸p dông. C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn lu«n cã vai trß chÝnh trong viÖc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi [5-11]. Gi¸ trÞ cña nhiÒu hîp chÊt thiªn nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc kh«ng chØ ë c«ng dông trùc tiÕp cña chóng lµm thuèc ch÷a bÖnh, mµ cßn v× chóng cã thÓ dïng lµm c¸c nguyªn mÉu hoÆc c¸c cÊu tróc dÉn ®−êng cho sù ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi. Thùc vËt bËc cao lu«n lµ mét träng t©m ®Æc biÖt quan träng trong nghiªn cøu c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc do sù ®a d¹ng sinh häc - vµ v× thÕ sù ®a d¹ng ho¸ häc - cña chóng. Còng nh− trong lÜnh vùc thuèc chèng HIV, nhiÒu thuèc chèng bÖnh ung th− hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong liÖu ph¸p hãa häc hoÆc ®−îc thu nhËn mét c¸ch trùc tiÕp tõ c¸c s¶n phÈm thiªn nhiªn hoÆc lµ c¸c chÊt ®−îc tæng hîp dùa trªn c¸c mÉu hîp chÊt thiªn nhiªn [1, 7, 8, 12-19]. C¸c t¸c nh©n chèng ung th− b¾t nguån tõ thiªn nhiªn (thùc vËt, vi sinh vËt, sinh vËt biÓn) còng ®ang cho ta c¬ héi to lín ®Ó ®¸nh gi¸ kh«ng nh÷ng c¸c líp hîp chÊt hãa häc chèng ung th− hoµn toµn míi, mµ l¹i cßn c¸c c¬ chÕ t¸c dông míi. NhiÒu hîp chÊt cã nguån gèc thùc vËt hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ ung th−. Mét trong c¸c thÝ dô ®¸ng kÓ nhÊt lµ nhãm c¸c Vinca ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y dõa c¹n (Catharanthus roseus). Trong sè bèn ancaloit cña c©y dõa c¹n thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng bÖnh b¹ch cÇu trªn chuét chØ cã vincristin vµ vinblastin ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ ung th− trªn ng−êi. C¸c hîp chÊt nµy ®· chøng tá cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ c¸c bÖnh b¹ch cÇu, c¸c u b¹ch huyÕt, vµ mét sè carcinoma. C¸c Vinca ancaloit ph¸ vì c©n b»ng tubulin/microtubule, do liªn kÕt víi c¸c Vinca ancaloit mµ c¸c dime tubulin kh«ng thÓ tËp hîp ®Ó t¹o OH thµnh c¸c microtubule. N N H N H H3COOC 4 H3CO N OCOCH3 R HO COOCH3
Vincristin: R = CHO Vinblastin: R = CH3 Mét thÝ dô kh¸c vÒ mét t¸c nh©n cã ho¹t tÝnh cao cã nguån gèc thùc vËt lµ etoposide (VP-16), chÊt nµy ®· ®−a l¹i tû lÖ ch÷a khái cao trong ®iÒu trÞ ung th− tinh hoµn khi dïng phèi hîp víi bleomycin (còng lµ mét s¶n phÈm thiªn nhiªn) vµ cisplatin; etoposide còng cã ho¹t tÝnh ®¸ng kÓ chèng l¹i carcinoma phæi tÕ bµo nhá. Etoposide lµ mét dÉn xuÊt b¸n tæng hîp cña podophyllotoxin, mét chÊt øc chÕ gi¸n ph©n do liªn kÕt thuËn nghÞch víi tubulin vµ øc chÕ viÖc l¾p r¸p microtubule. Podophyllotoxin lµ mét thµnh phÇn cña c©y Podophyllum pelatum, P. emodi, vµ P. pleianthum. Etoposide øc chÕ enzym hÕt søc quan träng DNA topoisomerase II vµ, sau ®ã, lµm t¨ng sù ph©n c¾t DNA. H O H 3C O OH O HO O HO O O O O O O O O H3CO OCH3 H3CO OCH3 OCH3 OH Podophyllotoxin Etoposide (VP-16) ChÊt ancaloit tù nhiªn camptothecin ®−îc ph©n lËp tõ c©y Camptotheca acuminata cña Trung Quèc lµ mét hîp chÊt kh¸c ®· ®−îc liªn tôc biÕn c¶i cÊu tróc nh»m ph¸t triÓn c¸c t¸c nh©n h÷u Ých h¬n cho liÖu ph¸p hãa häc. Camptothecin ®−îc dïng ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ung th− d¹ dµy, trùc trµng, ruét kÕt, 5
vµ bµng quang, tuy nhiªn nã khã kiÕm ®−îc tõ thiªn nhiªn vµ kÐm tan trong n−íc. C¸c chÊt thiªn nhiªn camptothecin vµ 10-hydroxy-camptothecin còng nh− c¸c dÉn xuÊt tæng hîp cña camptothecin (9-aminocamptothecin, topotecan, vµ irinotecan (CPT-11)) lµ c¸c t¸c nh©n chèng khèi u m¹nh vµ øc chÕ DNA topoisomerase I. C¸c hîp chÊt topotecan vµ irinotecan ®Òu lµ c¸c muèi amin-hydroclorua; topotecan tan trong n−íc nhiÒu gÊp 100 lÇn so víi camptothecin vµ ®−îc dïng ®Ó ch÷a ung th− buång trøng t¸i ph¸t; vµ irinotecan chuyÓn hãa thµnh chÊt phenolic cã t¸c dông øc chÕ topoisomerase I in vivo m¹nh h¬n, thËm chÝ gÊp 200-1.000 lÇn. Irinotecan còng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng khèi u m¹nh ®èi víi ung th− buång trøng. C¶ topotecan lÉn irinotecan ®Òu cã t¸c dông m¹nh chèng ung th− ruét kÕt-th¼ng. R2 R1 N O N O HO O Camptothecin: R1 = R2 = H 10-Hydroxycamptothecin: R1 = OH; R2 = H 9-Aminocamptothecin: R1 = H; R2 = NH2 6
CH2N(CH3)2HCl . HCl HO N N O N O N O O N N O O HO HO O O Topotecan Irinotecan C¸c taxoit taxol® (paclitaxel), lóc ®Çu ®−îc ph©n lËp tõ vá c©y th«ng ®á T©y Th¸i b×nh d−¬ng (Taxus brevifolia), vµ taxotere® (docetaxel), mét chÊt t−¬ng tù ®−îc b¸n tæng hîp tõ 10-deacetyl-baccatin III nhËn ®−îc tõ l¸ c©y Taxus baccata thÓ hiÖn ho¹t tÝnh m¹nh trªn l©m sµng ®èi víi ung th− vó vµ ung th− buång trøng. Paclitaxel cã mét ph−¬ng thøc t¸c dông ®éc ®¸o, nã øc chÕ gi¸n ph©n b»ng c¸ch ®Èy m¹nh sù l¾p r¸p c¸c microtubule. Nh− vËy c¸c Vinca ancaloit vµ c¸c taxoit cã thÓ ®−îc coi nh− lµ c¸c thuèc t¸c dông trªn cïng mét ®Ých, tøc lµ bé m¸y gi¸n ph©n, nh−ng cã c¸c c¬ chÕ t¸c dông kh¸c nhau vµ bæ sung nhau: c¸c Vinca ancaloit øc chÕ sù polyme hãa tubulin thµnh c¸c microtubule, trong khi c¸c taxoit øc chÕ ph¶n øng ng−îc l¹i, ®ã lµ sù depolyme hãa c¸c microtubule thµnh tubulin hßa tan. Hai hä thuèc chèng gi¸n ph©n nµy cã c¸c tÝnh chÊt l©m sµng rÊt cã gi¸ trÞ vµ kh¸c nhau. 7
R1O O R2 O CH3 OH H CH3 O CH3 OH HO H H OCOC6H5 O OCOCH3 Taxol: R1 = COCH3, R2 = HNCOC6H5 Taxotere: R1 = H, R2 = HNCOOC(CH3)3 H3COCO O H3C CH3 OH CH3 HO CH3 HO H H OCOC6H5 O OCOCH3 10-Deacetyl-baccatin III Flavopiridol lµ mét trong c¸c t¸c nh©n b¾t nguån tõ thùc vËt lý thó nhÊt hiÖn ®ang trong b−íc ph¸t triÓn, nã lµ chÊt øc chÕ kinase phô thuéc cyclin ®Çu tiªn ®i vµo nghiªn cøu l©m sµng. Flavopiridol lµ mét flavon tæng hîp cã nguån gèc tõ chÊt ancaloit thùc vËt rohitukine, ancaloit nµy ®Çu tiªn ®−îc ph©n lËp tõ l¸ vµ th©n c©y Amoora rohituka vµ sau nµy tõ c©y Dysoxylum binectariferum. C¬ chÕ t¸c dông cña flavopiridol bao hµm viÖc c¶n trë sù photphoryl hãa c¸c kinase phô thuéc cyclin, ng¨n trë sù ho¹t hãa chóng vµ ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n khèi u 1 (G1) hoÆc 2 (G2). C¸c cuéc thö l©m sµng giai ®o¹n I ®· ®¹t ®−îc c¸c tû lÖ ®¸p øng ®¸ng khÝch lÖ ®èi víi nhiÒu lo¹i u ¸c tÝnh r¾n vµ u huyÕt ¸c tÝnh. C¸c kÕt qu¶ ®ã ®· dÉn ®Õn sù b¾t ®Çu c¸c cuéc thö l©m sµng giai ®o¹n II víi c¸c bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh carcinoma ruét kÕt- 8
th¼ng, tuyÕn tiÒn liÖt, tÕ bµo thËn vµ phæi tÕ bµo kh«ng nhá, còng nh− u lymph« kh«ng Hodgkin vµ bÖnh b¹ch cÇu lymph« m¹n tÝnh. OH O O CH3 HO O C CH3 O HO O CH3 O CH3 OH O S HO C CH3 S O R N H N CH3 O Rohitukine Homoharringtonine (absolute configuration) Mét sè t¸c nh©n cã nguån gèc thùc vËt kh¸c hiÖn còng ®ang ®−îc nghiªn cøu. ThÝ dô, homoharringtonine, mét ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y Cephalotaxus harringtonia cña Trung Quèc, thÓ hiÖn tÝnh hiÖu qu¶ chèng nhiÒu bÖnh b¹ch cÇu kh¸c nhau. C¬ chÕ t¸c dông chñ yÕu cña homoharringtonine lµ øc chÕ sù tæng hîp protein, ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn cña chu tr×nh tÕ bµo. 4-Ipomeanol lµ mét dÉn xuÊt furan ®éc ®èi víi phæi ®−îc ph©n lËp tõ cñ khoai lang (Ipomoeca batatas) bÞ nÊm Fusarium solani hoÆc Ceratocystis fimbriata lµm h− h¹i vµ ®ang ®−îc ®¸nh gi¸ trªn l©m sµng vÒ t¸c dông chèng ung th− ®Æc hiÖu ®èi víi bÖnh ung th− phæi. Hîp chÊt nµy chuyÓn hãa thµnh c¸c s¶n phÈm chuyÓn hãa liªn kÕt víi DNA nhê sù ho¹t hãa chuyÓn hãa bëi c¸c enzym cytochrome P450 cã mÆt trong c¸c tÕ bµo phæi. β-Lapachone ((tõ gç lâi cña c©y tÕch, Tectona grandis) lµ mét chÊt øc chÕ DNA topoisomerase I g©y ra sù chËm trÔ cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n G1 hoÆc S (tæng hîp) tr−íc khi g©y ra sù chÕt cña tÕ bµo do ch−¬ng tr×nh hãa hoÆc do ho¹i tö trong nhiÒu lo¹i tÕ bµo carcinoma ë ng−êi, bao gåm buång trøng, ruét kÕt, phæi, tuyÕn tiÒn liÖt vµ vó. Mét t¸c nh©n míi n÷a còng ®ang ®−îc thö l©m sµng lµ combretastatin A4 phosphate (CA4-P). Combretastatin A4 lµ mét hîp chÊt thiªn nhiªn ®−îc ph©n 9
lËp tõ c©y Combretum caffrum cña Nam Phi. ChÊt nµy lµ mét dÉn xuÊt cis- stilben liªn kÕt ®−îc vµo cïng mét vÞ trÝ liªn kÕt cña tubulin nh− colchicine, colchicine lµ mét chÊt øc chÕ sù trïng hîp tubulin ®· ®−îc biÕt ®Õn. C¸c nghiªn cøu réng r·i trªn c¸c khèi u ®−îc cÊy d−íi da vµ ë ®óng vÞ trÝ ë chuét cßn cho thÊy combretastatin A4 cã thÓ ng¾t sù cung cÊp m¸u cho c¸c khèi u, lµm “chÕt ®ãi” khèi u ®ang ph¸t triÓn, mµ vÉn duy tr× dßng m¸u ch¶y b×nh th−êng ë c¸c m« b×nh th−êng ë bªn c¹nh. O H3CO O CH3 O H3CO O CH3 OCH3 P ONa O ONa O HO OCH3 O Ipomeanol Combretastatin A4-phosphate (CA4-P) β-Lapachone §ang ®−îc thö l©m sµng cßn cã mét sè ho¹t chÊt kh¸c ®−îc ph©n lËp tõ c¸c loµi c©y mäc ë Trung Quèc, nh− lycobetaine, mét phenanthridinium ancaloit bËc bèn ®−îc ph©n lËp tõ mét sè loµi c©y thuéc hä Amaryllidaceae, thÝ dô tõ Lycoris radiata, ®−îc xem lµ cã t¸c dông ®iÒu trÞ ung th− cæ, buång trøng vµ d¹ dµy; vµ indirubin lµ mét thµnh phÇn phô cã cÊu tróc bisindol víi mét liªn kÕt 3,2′ trong c©y Indigo naturalis, idirubin thÓ hiÖn hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cao trªn l©m sµng ë c¸c bÖnh nh©n bÞ bÖnh b¹ch cÇu tñy bµo m¹n tÝnh. - O O O N H N N O + H O Lycobetain Indirubin 10
Liªn quan ®Õn t¸c dông chèng vµ dù phßng ung th− còng nh− t¸c dông chèng viªm, gÇn ®©y ng−êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn nhãm c¸c ent-kauran ditecpenoit (thuéc ph©n líp ditecpen, C20; víi cÊu tróc lËp thÓ ent so víi cÊu tróc gèc kauran) [20-33, vµ 15]. C¸c ent-kauran ditecpenoit ®−îc t×m thÊy ë nhiÒu loµi c©y thuèc ®−îc dïng ®iÒu trÞ chèng viªm vµ khèi u trong y häc d©n gian cña nhiÒu n−íc ch©u ¸, nh− tõ chi Isodon (cßn gäi lµ Rabdosia). NhiÒu ent-kauran ditecpenoit thÓ hiÖn ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi nhiÒu dßng tÕ bµo ung th− ng−êi [21-27], øc chÕ sù t¹o m¹ch [28], øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m· NF-кB [29]; vµ nhiÒu ho¹t tÝnh kh¸c nh− kh¸ng vi sinh vËt, chèng sèt rÐt, chèng sù kÕt tô tiÓu cÇu, chèng co th¾t [30-33]. §Æc biÖt tõ c©y Rabdosia rubescens (Hemsl.) Hara cña Trung Quèc ng−êi ta ®· ph©n lËp ®−îc c¸c ent-kauran ditecpenoit oridinin vµ ponicidin, c¸c ditecpenoit nµy ®· ®−îc ph¸t hiÖn lµ c¸c ho¹t chÊt ®éc h¹i tÕ bµo chñ yÕu cña c¸c loµi Rabdosia [15]; chóng còng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng t¹o m¹ch m¹nh [28]. Oridonin thÓ hiÖn t¸c dông ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi carcinoma cæ tr−íng Ehrlich vµ bÖnh b¹ch cÇu L1210 ë chuét sau khi tiªm trong mµng bông (i.p.) C¸c tû lÖ g©y chÕt tÕ bµo cña oridonin (15 mg/kg i.p.) ë ngµy 5 vµ ngµy 8 ë c¸c tÕ bµo L1210 lÇn l−ît lµ 73% vµ 39%. OH OH H CH2 O CH2 OH O O O O OH OH H3C H H3C H CH3 OH CH3 OH Oridonin Ponicidin Trong thö l©m sµng, 115 bÖnh nh©n bÞ bÖnh carcinoma thùc qu¶n kh«ng phÉu thuËt ®−îc ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n thuÇn (nhãm A) hoÆc b»ng liÖu ph¸p hãa häc céng R. rubescens (nhãm B). ë nhãm A, 10 11
trong sè 31 bÖnh nh©n (32,3%) ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n thuÇn ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 2 ®¸p øng bé phËn (sù tho¸i triÓn cña khèi u lín h¬n 50%) vµ 8 ®¸p øng tèi thiÓu. ë nhãm B, 59 trong sè 84 bÖnh nh©n (70,2%) ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 10 ®¸p øng hoµn toµn (khèi u tho¸i triÓn 100%), 16 ®¸p øng bé phËn vµ 33 ®¸p øng tèi thiÓu. Tû lÖ sèng sãt mét n¨m cña nhãm A lµ 13,6%, cña nhãm B lµ 41,3%. Trong mét cuéc thö l©m sµng kh¸c, 650 bÖnh nh©n m¾c bÖnh carcinoma thùc qu¶n ë møc võa vµ møc nÆng ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng sù phèi hîp liÖu ph¸p hãa häc vµ R. rubescens hoÆc R. rubescens céng c¸c thuèc cæ truyÒn kh¸c nhau cña Trung Quèc ®· ®−îc cÊp b»ng s¸ng chÕ. Bèn m−¬i bÖnh nh©n ®· sèng sãt trªn 5 n¨m (tû lÖ sèng sãt trªn 5 n¨m lµ 6,15%); 32 trªn 6 n¨m; 23 trªn 10 n¨m, vµ 5 trªn 15 n¨m. Còng ®· cã th«ng b¸o lµ oridonin vµ ponicidin ®· ®−îc thö l©m sµng víi bÖnh nh©n ung th− thùc qu¶n [15]. Thuèc chèng viªm vµ gi¶m ®au cã nguån gèc thùc vËt ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu vµ sö dông réng r·i nhÊt lµ aspirin [13], chÊt nµy ®−îc coi lµ nguyªn mÉu cña c¸c t¸c nh©n gi¶m ®au vµ chèng viªm nhÑ. C¸c thuèc chèng viªm non-steroid vÉn ®−îc ®¸nh gi¸ so s¸nh víi aspirin. Nh÷ng cè g¾ng nh»m biÕn c¶i hãa häc ph©n tö aspirin ®· dÉn ®Õn sù tæng hîp vµ ®¸nh gi¸ ho¹t tÝnh chèng viªm cña hµng tr¨m chÊt míi. MÆt kh¸c viÖc t×m kiÕm c¸c thuèc chèng viªm míi tõ thùc vËt vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc. Trong mét bµi tæng quan míi ®©y, S. Darshan vµ Doreswamy [34] ®· nªu c¸c b»ng s¸ng chÕ ®−îc b¶o vÖ cña c¸c thuèc chèng viªm th¶o méc cã nguån gèc tõ 38 loµi c©y. C¸c t¸c gi¶ nµy ®· nªu bËt vai trß cña c¸c thµnh phÇn trong c©y, nh− polysaccarit, tecpenoit, curcuminoit, ancaloit,…, ®èi víi t¸c dông lµm gi¶m c¸c bÖnh viªm bao gåm viªm khíp, bÖnh thÊp, viªm nang b·,… Mét vÊn ®Ò ®ang thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn thuèc lµ t×m kiÕm c¸c chÊt thiªn nhiªn cã t¸c dông øc chÕ nh©n tè phiªn m· NF-кB ®Ó ph¸t triÓn lµm thuèc chèng viªm. 12
1.2 Nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ung th− vµ viªm 1.2.1 Vµi nÐt vÒ nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ë ng−êi Khëi ®Çu víi sù ph¸t hiÖn ra nã bëi Sen vµ Baltimore vµo n¨m 1986 vµ liªn tôc cho ®Õn ngµy nay nh©n tè phiªn m· NF-кB ®· thu hót sù quan t©m réng r·i c¨n cø vµo sù ®iÒu chØnh kh¸c th−êng cña nã, sù ®a d¹ng cña c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch lµm cho nã ho¹t ®éng, c¸c gen vµ ®¸p øng sinh häc kh¸c nhau mµ nã ®iÒu chØnh, vµ sù dÝnh lÝu hiÓn nhiªn cña nã tíi nhiÒu thø bÖnh kh¸c nhau ë ng−êi [35-37]. Nh©n tè phiªn m· NF-кB ®iÒu chØnh nhiÒu qu¸ tr×nh sinh lý quan träng, bao gåm c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c ®¸p øng viªm vµ miÔn dÞch, sù t¨ng tr−ëng cña tÕ bµo, ung th−, sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña tÕ bµo (apoptosis), vµ sù biÓu hiÖn cña mét vµi gen virót. Bëi vËy NF-кB còng lµ ®Ých cña nhiÒu thuèc chèng ung th− vµ chèng viªm. C¸c nh©n tè phiªn m· NF-кB lµ mét trong c¸c nhãm protein ®iÒu chØnh gen thuéc nh©n chuÈn ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. ë c¸c ®éng vËt cã x−¬ng sèng, NF-кB ®ang ho¹t ®éng cã thÓ lµ bÊt cø dime nµo trong sè nhiÒu homo- vµ heterodime ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c tiÓu ®¬n vÞ p50, p52, RelA (p65), RelB vµ c-Rel. Trong c¸c ®iÒu kiÖn c¬ b¶n, NF-кB ®−îc gi÷ ë trong chÊt tÕ bµo, trong mét tr¹ng th¸i kh«ng ho¹t ®éng, bëi mét protein ®Ó kiÒm chÕ cã liªn quan ®−îc gäi lµ chÊt øc chÕ (I)кB (Inhibitor of кB; quan träng nhÊt trong sè c¸c Inhibitor of кB cã thÓ lµ c¸c protein IкBα, IкBβ, vµ IкBε). IкB ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF-кB vµ gi÷ NF-кB ë trong chÊt tÕ bµo. Mét trong nh÷ng c¬ chÕ phæ biÕn nhÊt dÉn ®Õn sù ho¹t hãa NF-кB ®ßi hái sù photphoryl hãa nhanh IкB (cô thÓ lµ ë serine-32 vµ -36 cña IкBα) ®Ó ®¸p l¹i c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch kh¸c nhau, thÝ dô c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch g©y viªm (xem Môc 1.2.3). IкB ®−îc photphoryl hãa lan táa réng nhanh chãng, vµ råi IкB ®−îc lan táa réng lµ ®Ých cho sù tho¸i biÕn mau lÑ bëi 26S proteasome. 13
Sù tho¸i biÕn IкB gì bá sù ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF- кB, v× vËy ®Ó cho NF-кB ®i vµo nh©n ®Ó ®iÒu khiÓn sù phiªn m· c¸c gen môc tiªu. C¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB sau khi cã ®· ®−îc ho¹t hãa bëi mét sù kÝch thÝch g©y viªm ch¼ng h¹n, nh− vËy phôc vô nh− c¸c “c¸i h·m” ph©n tö ®èi víi sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn, ®· ®−îc m« t¶ t−¬ng ®èi râ. Mét trong c¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB ®−îc biÕt râ nhÊt cã sù tham gia cña IкBα. Vïng khëi ®Çu cña gen IкBα bao gåm ba vÞ trÝ liªn kÕt NF-кB. V× thÕ khi NF-кB ®−îc ho¹t hãa th× nã kh«ng chØ kÝch thÝch sù biÓu hiÖn cña c¸c gen g©y viªm, mµ cßn kÝch thÝch míi sù biÓu hiÖn cña chÊt øc chÕ chÝnh nã, IкBα. Råi th× IкBα ®−îc tæng hîp míi l¹i cã thÓ lµm suy gi¶m sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn b»ng c¸ch l¹i ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF-кB. Thªm vµo ®ã IкBα ®−îc tæng hîp míi ®i vµo nh©n ®Ó liªn kÕt NF-кB ®−îc ho¹t hãa vµ råi cã thÓ ®−a NF-кB trë l¹i chÊt tÕ bµo dÓ chÊm døt sù phiªn m· phô thuéc vµo NF-кB. MÆc dï IкBα ®ãng vai trß trung t©m trong sù ho¹t hãa vµ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB, b−íc h¹n chÕ tèc ®é trong sù ho¹t hãa NF-кB xem ra n»m ë ho¹t tÝnh cña IкB kinase (IKK) ®−îc ®Þnh râ ®Æc ®iÓm c¸ch ®©y kh«ng l©u. IKK gåm bëi ba tiÓu ®¬n vÞ; c¸c tiÓu ®¬n vÞ cã t¸c dông xóc t¸c IKKα vµ IKKβ vµ mét tiÓu ®¬n vÞ ®Ó ®iÒu chØnh IKKγ. HiÖn nay IKK ®−îc thõa nhËn lµ kinase quan träng nhÊt, sù ho¹t hãa IKK khëi ®Çu sù photphoryl hãa IкB mét c¸ch ®Æc hiÖu ë c¸c gèc serine cã ®Çu cuèi NH2, dÉn ®Õn sù tho¸i biÕn IкB vµ tiÕp ®ã lµ sù ho¹t hãa NF-кB. Nãi tãm l¹i, sù ho¹t hãa NF-кB ®−îc ®iÒu chØnh mét c¸ch tinh vi ë nhiÒu møc ®é (H×nh 1.1). 14
H×nh 1.1: C¸c c¬ chÕ ph©n tö cña sù ho¹t hãa NF-кB 1.2.2 Nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ung th− C¸c protein NF-кB lµ mét ®Ých ®Çy triÓn väng cho c¸c liÖu ph¸p chèng ung th− míi [38-50]. Ung th− lµ mét sù rèi lo¹n t¨ng sinh cao (hyperproliferative disorder), trong ®ã sù x©m nhËp (invasion) vµ sù t¹o m¹ch (angiogenesis) dÉn ®Õn sù di c¨n khèi u (tumor metastasis). NhiÒu gen dµn xÕp sù t¹o u vµ di c¨n ®−îc ®iÒu chØnh bëi nh©n tè phiªn m· NF-кB. • NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c chÊt g©y ung th− vµ c¸c chÊt xóc tiÕn khèi u NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c chÊt g©y ung th− vµ c¸c chÊt xóc tiÕn khèi u kh¸c nhau, thÝ dô benzo[a]pyren, sù bøc x¹ UV, c¸c phorbol este. Ch¼ng h¹n sù bøc x¹ UV ®· 15
®−îc chøng minh lµ g©y ra c¸c ph¶n øng s¹m n¾ng (s−ng tÊy, sù th©m nhiÔm b¹ch cÇu, sù t¨ng s¶n biÓu b×, vµ sù tÝch tô c¸c cytokin g©y viªm) dÉn ®Õn ung th− da, vµ sù øc chÕ NF-кB h¹n chÕ sù h− h¹i g©y ra bëi sù s¹m n¾ng. • NF-кB lµ cÇn thiÕt cho sù sèng sãt cña tÕ bµo vµ sù t¨ng sinh cña tÕ bµo C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng sù ho¹t hãa NF-кB xóc tiÕn sù sèng sãt cña tÕ bµo vµ sù ®iÒu chØnh xuèng cña NF-кB lµm cho tÕ bµo mÉn c¶m víi sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa (apoptosis) ®−îc g©y ra bëi c¸c cytokin vµ c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu còng cho thÊy sù biÓu hiÖn cña NF-кB ®−îc ho¹t hãa xóc tiÕn sù t¨ng sinh cña tÕ bµo vµ sù øc chÕ NF-кB dÉn ®Õn thñ tiªu sù t¨ng sinh. • NF-кB ®iÒu chØnh c¸c gen tham gia vµo sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch cña tÕ bµo khèi u Sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch lµ c¸c sù kiÖn quyÕt ®Þnh ®èi víi sù di c¨n. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chøng minh lµ nhiÒu gen kh¸c nhau tham gia vµo sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch ®−îc ®iÒu chØnh bëi NF-кB. Chóng bao gåm c¸c ph©n tö dÝnh b¸m tÕ bµo (ICAM-1, VCAM-1, ELAM-1), COX-2, iNOS, uPA, MMP-9, MMP-2, VEGF, c¸c chemokin, vµ c¸c cytokin viªm. V× vËy sù ng¨n chÆn ho¹t hãa NF-кB sÏ cã thÓ triÖt tiªu sù biÓu hiÖn cña c¸c gen nµy, do ®ã, ng¨n c¶n sù di c¨n khèi u. • NF-кB ®−îc biÓu hiÖn mét c¸ch c¬ ®Þnh trong c¸c tÕ bµo khèi u Trong khi tõ nh÷ng ®iÒu miªu t¶ ë trªn cã thÓ thÊy râ NF-кB lµ cÇn thiÕt cho sù t¨ng sinh, sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch cña tÕ bµo ung th− th× ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ®−îc lµ nhiÒu lo¹i tÕ bµo ung th− kh¸c nhau, bao gåm c¸c dßng tÕ bµo bÖnh b¹ch cÇu, u lympho, u tñy, u mªlanin, c¸c lo¹i ung th− tuyÕn tiÒn liÖt, ruét kÕt, vó, tuyÕn tôy, carcinoma cã v¶y ë ®Çu vµ cæ , ®· biÓu hiÖn d¹ng ho¹t ®éng cña NF-кB mét c¸ch c¬ ®Þnh. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cßn ®· chøng minh ®−îc r»ng c¸c mÉu nhËn ®−îc tõ c¸c bÖnh nh©n ung th− còng biÓu 16
lé NF-кB c¬ ®Þnh. Ng−êi ta còng ®· chøng minh ®−îc r»ng sù biÓu hiÖn c¬ ®Þnh cña TNF vµ IL-1 lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù biÓu hiÖn cña d¹ng ho¹t ®éng cña NF-кB ë u lympho da tÕ bµo T (do TNF) vµ bÖnh b¹ch huyÕt cÊp tÝnh ë tñy x−¬ng (do IL-1). Sù k×m h·m viÖc s¶n xuÊt TNF vµ IL-1 ®· ®−îc chøng minh lµ cã t¸c dông ®iÒu chØnh xuèng sù biÓu hiÖn cña NF-кB ho¹t ®éng, vµ viÖc nµy cã t−¬ng quan víi sù sù øc chÕ t¨ng sinh cña c¸c tÕ bµo ung th− nµy. • Sù ho¹t hãa NF-кB bÞ øc chÕ bëi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc NhiÒu thÝ nghiÖm ®· ®−îc ph¸t triÓn nh»m x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng dù phßng hãa häc (chemopreventive) cña mét t¸c nh©n. §a sè t¸c nh©n cã t¸c dông dù phßng hãa häc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB. C¸c t¸c nh©n nµy lµ curcumin (tõ cñ nghÖ, Curcuma longa ), resveratrol (tõ qu¶ nho, cã trong r−îu vang ®á), emodin (cã trong loµi l« héi Aloe barbadensis; vµ trong cèt khÝ cñ, Polygonum cuspidatum), c¸c polyphenol cña chÌ xanh (tõ l¸ chÌ, Camellia sinensis), silymarin (tõ qu¶ c©y cóc gai, Silybum marianum), β-lapachone (tõ gç lâi cña c©y tÕch, Tectona grandis),…. V× NF-кB ®iÒu chØnh sù biÓu hiÖn cña rÊt nhiÒu gen tham gia vµo sù g©y ung th− nªn sù øc chÕ biÓu hiÖn cña c¸c gen nµy th«ng qua viÖc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB cã thÓ lµ mét trong c¸c c¬ chÕ mµ c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc (chemopreventive agents) ph¸t huy t¸c dông cña chóng. • NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc ®· dÉn ®Õn sù ®Ò kh¸ng hãa chÊt Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ra r»ng hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc (chemotherapeutic agents) ho¹t hãa NF-кB. C¸c t¸c nh©n nµy lµ taxol, doxorubicin, daunorubicin, etoposide, vincristin, vinblastin, ara-C, cisplatin, phenobarbital, tamoxifen, camptothecin,….Ngay c¶ sù bøc x¹ gamma, thuêng dïng ®iÒu trÞ bÖnh nh©n ung th−, còng ®−îc thÊy ho¹t hãa NF-кB. Sù 17
ho¹t hãa NF-кB cã thÓ dÉn ®Õn sù chèng l¹i sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña c¸c tÕ bµo (apoptosis) th−êng ®−îc g©y ra bëi sù trÞ liÖu hãa häc hoÆc bëi sù bøc x¹. Nh− thÕ trong khi ho¹t hãa apoptosis, còng t¸c nh©n Êy l¹i cã thÓ ho¹t hãa NF-кB, vµ ®iÒu nµy cã thÓ dÉn ®Õn antiapoptosis. • Sù øc chÕ NF-кB lµm cho c¸c tÕ bµo ung th− mÉn c¶m víi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ ion hãa HÇu hÕt c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ ion hãa g©y ra apoptosis th«ng qua nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau. Chóng còng ho¹t hãa antiapoptosis th«ng qua sù ho¹t hãa NF-кB, ®iÒu nµy rót côc dÉn ®Õn sù ®Ò kh¸ng cña c¸c tÕ bµo khèi u ®èi víi sù ®iÒu trÞ. V× nh− ®· biÕt hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB, nªn c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ gamma nªn ®−îc sö dông trong sù phèi hîp víi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc trong viÖc ®iÒu trÞ ung th−. Ngoµi viÖc ng¨n c¶n sù ho¹t hãa NF-кB, c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc nh− curcumin vµ resveratrol còng ®−îc biÕt lµ cã t¸c dông g©y ra apoptosis. Nh− vËy kh«ng gièng nh− c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc, c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc g©y ra apoptosis mµ kh«ng ho¹t hãa con ®−êng antiapoptosis. V× hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc lµ c¸c s¶n phÈm cã nguån gèc thiªn nhiªn tõ thùc vËt, nªn ®éc tÝnh cña chóng th−êng rÊt thÊp. §iÒu nµy cung cÊp thªm mét lý do c¨n b¶n cho viÖc ®iÒu trÞ phèi hîp. C¸c b»ng chøng ®−îc giíi thiÖu ë trªn cho thÊy sù ho¹t hãa NF-кB cã thÓ dÉn ®Õn sù t¨ng sinh cña tÕ bµo khèi u, sù x©m nhËp, sù t¹o m¹ch, vµ sù di c¨n. Nh− vËy sù øc chÕ NF-кB trong c¸c tÕ bµo ung th− cã thÓ cung cÊp thªm mét ®Ých cho viÖc ng¨n ngõa, dù phßng ung th−. C¸c chÊt øc chÕ NF-кB , trong sè ®ã cã nhiÒu s¶n phÈm cã nguån gèc thiªn nhiªn tõ thùc vËt, còng cã thÓ ®−îc xem xÐt ®Ó sö dông cho ®iÒu trÞ ung th−, cã thÓ lµ trong sù phèi hîp víi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc hay sù bøc x¹ gamma. ViÖc sö dông phèi 18
hîp c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc (chemotherapeutic agents) víi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc (chemopreventive agents) cã thÓ lµ mét ph−¬ng thøc hîp lý trong ®iÒu trÞ bÖnh ung th−. 1.2.3 Nh©n tè NF-кB vµ viªm ý kiÕn cho r»ng cã mèi liªn kÕt gÇn gòi gi÷a viªm vµ sù g©y ung th− ®· cã tõ l©u. Ch¼ng h¹n, c¸c t¸c nh©n cã tÝnh chÊt chèng viªm, nh− c¸c thuèc chèng viªm non-steroid, bao gåm aspirin, piroxicam vµ indomethacin cã thÓ cã t¸c dông dù phßng hãa häc chèng ung th−. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ng−êi ®· cho thÊy viÖc sö dông ®Òu ®Æn aspirin lµm gi¶m nguy c¬ ung th− ruét kÕt-th¼ng tíi kho¶ng 50%. C¶ hai m« h×nh in vitro vµ in vivo ®Òu gîi ra r»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid øc chÕ c¸c khèi u ruét kÕt th«ng qua sù c¶m øng apoptosis, tøc sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña c¸c tÕ bµo [46]. Vai trß then chèt cña NF-кB trong viªm ®· ®−îc chøng minh th«ng qua nhiÒu nghiªn cøu thùc nghiÖm [44, 51-58]. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy ®· cho thÊy NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi mét sè tÝn hiÖu vµ ®iÒu chØnh nhiÒu gen liªn quan tíi ph¶n øng viªm. ThËt vËy, nh− ®· nãi ®Õn ë Môc 1.2.1, mét sè c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch g©y viªm (c¸c cytokin nh− TNF-α hoÆc IL-1, stress oxi hãa, c¸c t¸c nh©n truyÒn nhiÔm, c¸c endotoxin) cã thÓ ho¹t hãa NF-кB trong mét sè c¸c lo¹i tÕ bµo kh¸c nhau (xem H×nh 1.2). NF-кB ë d¹ng ho¹t ®éng cã thÓ lÇn l−ît ho¹t hãa sù biÓu hiÖn cña nhiÒu trung gian viªm: c¸c cytokin (TNF- α, IL-1, ΙL-6), c¸c chemokin (RANTES, IL-8), c¸c enzym g©y viªm (iNOS, COX-2, c¸c lipoxygenase) vµ c¸c ph©n tö dÝnh b¸m (ICAM-1,…). MÆt kh¸c c¸c cytokin ®−îc tæng hîp nµy l¹i cã thÓ trùc tiÕp ho¹t hãa NF-кB, vµ nh− vËy thiÕt lËp mét vßng tù ®iÒu chØnh theo chiÒu d−¬ng cã thÓ khuÕch ®¹i sù ®¸p øng viªm vµ kÐo dµi kho¶ng thêi gian viªm m¹n tÝnh. GÇn ®©y h¬n, sù ho¹t hãa NF-кB ®· ®−îc quan s¸t thÊy ë c¸c m« h×nh ®éng vËt còng nh− ë c¸c bÖnh viªm ë ng−êi. Ch¼ng h¹n sù ho¹t hãa liªn tôc 19