Bệnh chuyên khoa-Bệnh hại cây đậu nành

Chia sẻ: Nguyễn Thị Giỏi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:30

Thêm vào BST

Báo xấu

312
lượt xem 144
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hiện nay, có ba nguyên nhân chính làm giảm năng suất của cây đậu nành là: sâu, bệnh, và dại. Theo kết quả tổng kết ở nhiều nước trong cây đậu nành trên thế giới H.H Crame cho biết sản lượng đậu nành thế giới giảm 29, 1% do bệnh và do co dại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh chuyên khoa-Bệnh hại cây đậu nành

® ¹i ®¹i häc cÇn th¬ - khoa n«ng nghiÖp gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trùc tuyÕn §êng 3/2, Tp. CÇn Th¬. Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn BÖnh BÖnh chuyªn khoa Ch−¬ng 4: BÖnh h¹i c©y ®Ëu nµnh
CHÖÔNG IV BEÄNH HAÏI CAÂY ÑAÄU NAØNH VAØI NEÙT VEÀ TÌNH HÌNH BEÄNH HAÏI ÑAÄU NAØNH Hieän nay, coù ba nguyeân nhaân chính laøm giaûm naêng suaát cuûa caây ñaäu naønh laø: saâu, beänh vaø coû daïi. Theo keát quûa toång keát ôû nhieàu nöôùc troàng ñaäu naønh treân theá giôùi, H. H. Crame (1967) cho bieát saûn löôïng ñaäu naønh treân theá giôùi giaûm 29,1% (töông ñöông 19,06 trieäu taán) do saâu (4,5%), beänh(11,1%) vaø coû daïi (13,5%). Thaønh phaàn beänh haïi ñaäu naønh cuõng khaù phong phuù, ña soá laø do naám gaây ra. Taïi Vieät Nam, keát quûa dieàu tra cô baûn beänh haïi caây troàng ôû mieàn Baéc trong hai naêm 1967 vaø 1968 cho bieát ñaõ xaùc ñònh döôïc 17 loaïi beänh haïi ñaäu naønh; Keát quûa ñieàu tra ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long trong boán vuï, töø Heø-Thu 1978 ñeán Heø-Thu 1980, cho bieát coù treân 20 loaïi beänh haïi ñaäu naønh; Hieän nay, toång keát treân caû nöôùc coù khoaûng 30 loaïi beänh. Trong ñoù, coù caùc beänh phoå bieán vaø thöôøng gaây haïi nhö: Ræ, Ñoám phaán, Heùo ruû, Heùo caây con, Chaám ñoû laù, Khaûm xanh vaø Böôùu reå. A. CAÙC BEÄNH DO NAÁM (Fungal diseases) BEÄNH TREÂN LAÙ BEÄNH RÆ (RUST) I. TÌNH HÌNH VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH. Ñaây laø moät beänh raát phoå bieán ôû caùc vuøng troàng ñaäu naønh, gaây haïi vôùi caùc möùc ñoä khaùc nhau, treân haàu heát caùc gioáng ñang canh taùc. Beänh coù theå xuaát hieän trong taát caû muøa vuï taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long, nhöng beänh thöôøng phaùt trieån maïnh vaøo vuï Heø-Thu, khi coù möa nhieàu, lôùp khoâng khí ôû maët ñaát coù ñoä aåm cao. Beänh thöôøng naëng ôû caùc ruoäng ñaäu naønh xen canh vôùi baép. Beänh coù theå taán coâng töø khi caây môùi coù hai laù keùp cho ñeán luùc traùi chín. Beänh phaùt trieån chaäm vaøo giai ñoaïn töø caây con ñeán tröôùc khi ra hoa, nhöng sau ñoù, beänh seõ phaùt trieån nhanh Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 129
vaø naëng hôn. Laù coøn non coù söùc choáng chòu beänh cao hôn caùc laù giaø. Ñieàu naày coù theå do ôû laù non coù chöùa nhieàu ñaïm toång hôïp vaø ñaïm protein hôn ôû laù giaø. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Laù, thaân vaø traùi ñeàu bò nhieåm beänh, nhöng beänh xuaát hieän chuû yeáu treân caùc laù giaø (Hình 1). Treân laù, veát beänh môùi xuaát hieän laø nhöõng ñoám troøn nhoû, coù nhieàu maøu saéc khaùc nhau: xanh nhaït, vaøng nhaït, naâu vaøng hoaëc naâu xaùm, laám taám nhö ñaàu kim, raûi raùc ñeàu treân maët laù. Sau ñoù, veát beänh phaùt trieån roäng ra khoaûng 1mm, coù daïng troøn hoaëc daïng coù goùc caïnh hoaëc baát daïng, coù maøu naâu vaøng hoaëc naâu ñoû nhö maøu ræ saét hoaëc naâu ñen. Ñaëc tính veà maøu saéc vaø kích thöôùc veát beänh thöôøng thay ñoåi khaùc nhau, chuû yeáu laø do khaû naêng gaây beänh cuûa naám, gioáng ñaäu naønh vaø ñieàu kieän thôøi tieát. Trieäu chöùng ñaëc bieät laø veát beänh nhoâ leân ôû hai maët laù, thöôøng nhoâ cao ôû maët döôùi laù. Ñaây laø do ñaëc tính thích nghi moâi tröôøng cuûa naám beänh: ôû maët döôùi cuûa laù coù nhieät ñoä vaø aåm ñoä thích hôïp cho naám phaùt trieån, ngoaøi ra, möa vaø aùnh naéng gay gaét cuõng khoâng aûnh höôûng tröïc tieáp nhö ôû maët treân cuûa laù. Beänh naëng, caùc veát beänh lieân keát laïi vôùi nhau, laøm cho laù bò khoâ chaùy töøng maõng hoaëc caû laù, laù ruïng nhieàu, caây maát daàn khaû naêng quang hôïp. Beänh naëng vaøo giai ñoaïn caây chöa ra hoa, keát traùi, seõ laøm thaát thu hoaøn toaøn. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám: -Phakopsora pachyrhizi Sydow -Phakopsora sojae Sawada -Uromyces sojae Sydow Naám gaây beänh thuoäc lôùp Naám Ñaõm (Basidiomycetes). Treân ñoàng ruoäng, naám gaây beänh thöôøng ôû daïng sinh saûn voâ tính, thöôøng gaëp nhaát laø caùc haï-baøo-töû (uredospores) (Hình 2), chuùng taäp hôïp laïi thaønh caùc haï- baøo-quaàn (uredosores) nhoâ leân ôû hai maët laù. Haï-baøo-quaàn coù kích thöôùc: 197-258 x 97-108 micron, ñöôïc thaønh laäp döôùi lôùp bieåu bì laù, sau ñoù, nhoâ leân khoûi beà maët laù. Haï-baøo-töû coù kích thöôùc: 4,7-13 x 2,1-5,6 micron, goàm moät teá baøo khoâng maøu hoaëc vaøng nhaït, daïng baàu duïc khoâng ñeàu (coù ñaàu treân troøn, hôi phình to, ñaàu döôùi thu nhoû laïi), beân trong hieän roõ 1-2 haït daàu. Khi gaëp trôøi reùt, veát beänh coù maøu naâu ñen hoaëc ñen do oå naám ñöôïc thaønh laäp laø nhöõng ñoâng-baøo-quaàn (teleutosores, teliosori), chöùa caùc ñoâng-baøo-töû (teleutospores, teliospores). Ñoâng-baøo-töû coù kích thöôùc: 12-34 x 5-13 micron, goàm moät teá baøo maøu naâu, daïng baàu duïc deïp (ellip) hoaëc goùc caïnh. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 130
1. Phoøng beänh: * Gioáng: Neân troàng gioáng khaùng hoaëc ít nhieåm beänh. Gioáng Tainung 63 khaùng ñöôïc beänh naày. Keát quûa traéc nghieäm taïi Tröôøng Ñaïi Hoïc Caàn Thô qua hai vuï ÑX 82-83 vaø ÑX 83-84 cho thaáy caùc gioáng/doøng sau ñaây toû ra ít bò nhieåm beänh: Orba, Dun, DL, C 5-20, 1338 môùi, MTÑ 22, MTÑ 22-1, MTÑ 22-3, MTÑ 22-4 vaø MTÑ 120-2. Trong nhöõng naêm qua, ña soá caùc gioáng ñaäu naønh ñöôïc troàng taïi Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long ñeàu bò nhieåm beänh. Tuy nhieân, nhôø ñaëc tính nhieåm treå neân thaát thu naêng suaát khoâng ñaùng keå. Thöïc teá nhaát, neân choïn gioáng töø ruoäng khoâng bò beänh hoaëc chæ nhieåm nheï. Haït toát, ñaày ñaën cuõng laø yeáu toá giuùp caây phaùt trieån toát, choáng chòu ñöôïc beänh. * Thôøi vuï: Thôøi vuï giöõ vai troø quan troïng trong vieäc phoøng beänh. Taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long, khoâng rieâng beänh ræ maø ñoái vôùi ña soá caùc beänh do naám vaø vi khuaån, daäu naønh ñöôïc troàng ôû vuï Ñoâng-Xuaân thöôøng bò nhieåm beänh nheï hôn ôû vuï Heø-Thu. Neân gieo saï ñuùng thôøi vuï. * Kyõ thuaät canh taùc: - Maäc ñoä gieo saï: Caàn baûo ñaûm maät ñoä gieo saï ôû töøng vuøng canh taùc, gieo saï daøy seõ taïo ñieàu kieän vi khí haäu thích hôïp cho beänh phaùt trieån; ngöôïc laïi, gieo saï thöa thì coû daïi seõ phaùt trieån maïnh. - Nöôùc töôùi: AÙp duïng cheá ñoä nöôùc töôùi ñaày ñuû, khoâng ñeå ruoäng bò khoâ haïn hoaëc bò uùng nöôùc. Baûo ñaûm nguoàn nöôùc töôùi khoâng chöùa maàm beänh. - Phaân boùn: Boùn phaân ñaày ñuû vaø caân ñoái, khoâng boùn quùa nhieàu phaân N, taêng cöôøng phaân P vaø K cho nhöõng ruoäng thöôøng xuyeân bò nhieåm naëng. * Veä sinh ñoàng ruoäng: - Ñaát: Ñaát ñöôïc söûa soaïn kyõ, neân phôi ñaát ñeå dieät bôùt nguoàn beänh hoaëc khöû ñaát baèng thuoác tröø naám. - Sau vuï muøa vaø tröôùc khi canh taùc, neân gom caùc xaùc baû caây vaø coû daïi ñeå thieâu ñoát hoaëc choân saâu, nhaát laø ôû nhöõng ruoäng ñaõ nhieåm beänh naëng. * Khöû haït: Nguoàn laây lan quan troïng cuûa beänh naày laø caùc haï-baøo-töû cuûa naám beänh baùm treân haït gioáng, neân vieäc khöû haït laø raát caàn thieát ñeå baûo veä caây ôû giai ñoaïn caây coøn nhoû. Coù theå khöû haït baèng nöôùc noùng "ba soâi-hai laïnh" (khoaûng 52 ñoä C) trong 15 phuùt hoaëc baèng nöôùc muoái 5% hoaëc thuoác khöû haït gioáng 0,1%-0,2%, nhö Ceresan 0,1%, HgCl2 0,1%. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 131
2. Trò beänh: - Caàn phaùt hieän beänh sôùm vaø söû duïng thuoác kòp thôøi. AÙp duïng thuoác xòt khi coù beänh xuaát hieän. - Loaïi thuoác: coù theå duøng moät trong caùc loaïi sau: Thanh phaøn voâi 0,8%-1% hoaëc Zineb 0,1%-0,2%, Kitazin 50ND 0,2% hoaëc Dithane M-45 (Mancozeb). - Ñònh kyø: Xòt 2-3 laàn caùch nhau 10-15 ngaøy, tröôøng hôïp beänh naëng thì xòt ñònh kyø 7 ngaøy moät laàn cho ñeán khi beänh ngöng phaùt trieån. BEÄNH ÑOÁM PHAÁN (Downy mildew) I. TÌNH HÌNH VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH. Beänh coøn ñöôïc goïi laø beänh söông-mai, raát phoå bieán ôû caùc vuøng coù khí haäu aåm. ÔØ ñoàng baèng soâng Cöûu Long, beänh thöôøng naëng vaøo vuï heø-thu vaø coù theå thaønh dòch khi gaëp ñieàu kieän thuaän lôïi, ngay caû trong vuï ñoâng-xuaân. Ñieàu kieän khí haäu ôû nöôùc ta raát thích hôïp cho beänh naày phaùt trieån. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh taán coâng chuû yeáu treân laù, traùi vaø haït cuõng bò nhieåm khi beänh naëng. Ñaàu tieân, maët treân laù coù nhöõng ñoám nhoû maøu vaøng hoaëc xanh nhaït, maët döôùi laù coù nhöõng cuïm naám gioáng nhö phaán maøu traéng xaùm. Ñaây laø taäp hôïp caùc ñính-baøo-ñaøi (conidiophores) vaø caùc ñính-baøo-töû (conidia) cuûa naám gaây beänh (Hình 3). Ñoám beänh seõ chuyeån sang maøu xaùm saäm hoaëc naâu saäm, laù khoâ vaø ruïng sôùm. Naám beänh cuõng coù khaû naêng xaâm nhaäp vaøo lôùp voû traùi roài vaøo haït. Haït bò phuû bôûi moät lôùp buïi traéng (white crusts) vôùi nhieàu noaõn-baøo-töû (oospores). Beänh naëng, traùi vaø haït khoâng phaùt trieån. III.TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám Peronospora manshurica (Naumov) Sydow Ñính baøo ñaøi khoâng maøu vaø khoâng vaùch ngaên. moïc thaønh chuøm ôû khí khaåu, coù kích thöôùc: 350-880 x 6-8 micron, phaân nhaùnh ñoâi ôû ñaàu (ñaëc ñieåm naày giuùp ta nhaän dieän naám ñöôïc deã daøng). Ñính-baøo-töû laø moät teá baøo khoâng maøu hoaëc coù maøu vaøng nhaït, hình caàu hoaëc hình tröùng. coù maøng moûng, kích thöôùc: 15-28 x 16-22 micron. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 132
Noaõn-baøo-töû coøn ñöôïc goïi laø baøo-töû-nghæ (resting spore), ñöôïc thaønh laäp beân trong moâ caây, coù vaùch daøy, maøu vaøng, hình caàu coù ñöôøng kính: 24-40 micron, beà maët laùng vôùi caáu taïo voõng löôùi. Noaõn baøo töû coù theå toàn taïi ôû haït gioáng, bao phuû beân ngoaøi haït gioáng laøm cho lôùp voõ haït cöùng laïi (Hình 4). Trong thôøi gian caây ñang sinh tröôûng, naám laây lan baèng ñính-baøo- töû; naám ñöôïc löu toàn qua vuï sau baèng noaõn-baøo-töû trong xaùc baû cuûa caây beänh vaø trong haït gioáng. Loaøi naám naày coù nhieàu doøng sinh lyù khaùc nhau neân vieäc tuyeån choïn gioáng khaùng beänh gaëp nhieàu khoù khaên. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Choïn haït gioáng ôû nhöõng ruoäng khoâng beänh. Saøng saåy haït tröôùc khi toàn tröõ hoaëc tröôùc khi gieo. Duøng gioáng choáng beänh. - Choïn thôøi vuï thích hôïp, taêng cöôøng boùn theâm phaân P vaø K. AÙp duïng bieän phaùp canh taùc vaø veä sinh ñoàng ruoäng gioáng nhö ôû beänh ræ. Khöû haït gioáng baèng thuoác hoùa hoïc tröôùc khi gieo: duøng Granosan 0,3% hoaëc TMTD 0,6% hoaëc Maneb 0,25%. - Coù theå phoøng vaø trò beänh baèng caùch xòt thuoác tröø naám nhö Maneb 0,25-0,3% hoaëc Dithane 0,25% hoaëc Brestan. BEÄNH CHAÙY NHUÕN LAÙ (Rhizoctonia aerial, foliage and web blight) I.TÌNH HÌNH VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH. Beänh naày ñaõ ñöôïc ghi nhaän treân ñaäu naønh troàng ôû vuøng nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi. Ñaàu tieân, döôïc ghi nhaän ôû Philippines vaøo naêm 1918; sau ñoù, ôû AÁn Ñoä, Maõ Lai, Mexico, Puerto Rico, mieàn Nam Trung Hoa, Taiwan vaø Louisiana. ÔÛ Louisiana, beänh ñaõ laøm giaûm 35% naêng suaát. Ngoaøi ñaäu naønh, naám beänh coøn taán coâng treân caùc loaøi ñaäu khaùc, nhö: ñaäu xanh (Phaseolus vulgaris), ñaäu lima (P. limemsis), cowpeas (Vigna spp.), clovers (Trifolium spp.), ñaäu naønh hoang (Glycine javanica),v.v..., treân luùa vaø caùc loaøi coû daïi. Taïi Vieät Nam. beänh coù theå ñaõ xuaát hieän töø laâu. Beänh ñaõ ngaøy caøng phoå bieán, goùp phaàn laøm giaûm naêng suaát ñaäu naønh troàng ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long trong nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû 80. Trong thôøi gian naày, vieäc phoøng trò beänh chöa ñöôïc höõu hieäu vì chöa roõ nguyeân nhaân gaây beänh. Ñeán vuï heø-thu 1985, beänh môùi ñöôïc xaùc ñònh taùc nhaân gaây beänh vaø caùc ñieàu kieän aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa beänh. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 133
Beänh thöôøng xuaát hieän khi ñaäu baét ñaàu ra hoa vaø seõ phaùt trieån maïnh sau ñoù. Beänh cuõng coù theå taán coâng khi ñaäu coøn nhoû (hai tuaàn sau khi gieo). Beänh xuaát hieän caøng sôùm thì caøng laøm giaûm naêng suaát. Beänh phaùt sinh vaø laây lan nhanh khi coù möa nhieàu (aåm ñoä cao), vaø seõ ngöng phaùt trieån khi gaëp trôøi naéng khoâ. Beänh naëng ôû nhöõng ruoäng ñaäu troàng ngay sau vuï luùa bò nhieåm beänh ñoám vaèn hoaëc ôû nhöõng ruoäng ñaäu ñöôïc tuû goác baèng rôm luùa beänh ñoám vaèn. Ñaäu ñöôïc gieo saï daøy, nhieàu coû daïi, beänh seõ deã daøng phaùt sinh, laây lan vaø löu toàn cho vuï sau. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Trong ruoäng ñaäu coù töøng loõm nhoû bò heùo uùa roài luïn daàn. Laù môùi bò nhieåm beänh seõ bieán maøu nhö bò nhuùng vaøo nöôùc soâi, coù nhöõng ñoám to maøu xanh naâu. Sau ñoù, laù trôû neân nhuõn nöôùc vaø ruû xuoáng, beà maët laù coù nhieàu sôïi naám traéng laøm cho laù keát dính vôùi caùc laù khaùc vaø vôùi caùc caønh, thaân, traùi beân döôùi, laøm cho caùc boä phaän naày bò nhieåm beänh.Laù daàn daàn chaùy khoâ. Caønh, thaân, traùi cuõng coù nhöõng veát naâu vaø chaùy khoâ. Daáu hieäu noåi baät cuûa beänh naày laø coù söï xuaát hieän cuûa caùc sôïi naám vaø haïch naám (sclerotes) treân caùc boä phaän bò beänh. Beänh naëng laøm laù, caønh, traùi ruïng sôùm, caây sinh tröôûng keùm (Hình 5,6). III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám Rhizoctonia solani Kuhn Ñaây laø loaïi naám soáng trong ñaát, coù khaû naêng soáng caïnh tranh hoaïi sinh raát maïnh vaø taïo haïch. Treân laù, thaân, caønh vaø traùi cuûa caùc caây beänh coù nhieàu sôïi naám traéng hoaëc naâu vaø haïch naám ñöôïc hình thaønh treân ñoù. Khi môùi ñöôïc thaønh laäp, haïch naám coù maøu traéng; sau ñoù, chuyeån daàn sang maøu naâu hoaëc naâu ñen. Haïch naám coù hình daïng vaø kích thöôùc raát thay ñoåi. Chuùng coù daïng troøn hoaëc baàu duïc nhöng maët baùm vaøo caây thì deït, coù ñöôøng kính: 1-4 mm. Beà maët cuûa haïch naám coù nhieàu loå nhoû nhö toå ong, coù chaát dòch maøu naâu vaøng ñoïng laïi ôû haïch coøn non. Caùc haïch naám moïc rieâng leû hoaëc keát dính vaøo nhau thaønh töøng cuïm. Haïch naám ñöôïc caáu taïo bôûi nhöõng sôïi naám cuoän vaøo nhau moät caùch loûng leûo. Sôïi naám coù tính phaân nhaùnh vuoâng goùc vaø sôïi naám con co thaét laïi ôû ñieåm keát hôïp vôùi sôïi naám meï. Sôïi naám coù ñöôøng kính: 3-17 micron, tæ leä chieàu daøi vaø ñöôøng kính sôïi naám laø 5:1 (Hình 7). IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Gioáng: Ña soá caùc gioáng ñeàu nhieåm beänh naëng. Moät soá gioáng toû ra ít nhieåm, nhö: Dun, Haït to Laâm Ñoàng, Santa Maria, MTÑ 64, MTÑ 134-2, MTÑ 134-10, MTÑ 170-1, MTÑ 172-7, MTÑ 173-6, MTÑ 176 vaø MTÑ 225-3. Gioáng caøng ngaén ngaøy thì beänh caøng trôû neân traàm troïng hôn. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 134
- Kyû thuaät canh taùc: khoâng neân troàng ñaäu sau vuï luùa bò nhieåm beänh ñoám vaèn vaø khoâng tuû ñaäu baèng rôm luùa beänh naày. Khoâng gieo saï daøy, khi gieo neân aùp duïng phöông phaùp gieo xen caùc hoác giöõa caùc haøng (caây ít giaùp taùn) seõ haïn cheá ñöôïc söï boäc phaùt vaø laây lan cuûa beänh. - Thôøi vuï: vuï ñoâng-xuaân, beänh thöôøng ít xaûy ra. Neáu troàng ñaäu vaøo vuï xuaân-heø, neân gieo saï sôùm, beänh seõ ít taùc haïi ñeán naêng suaát. - Veä sinh ñoàng ruoäng: aùp duïng phöông phaùp gioáng nhö ôû beänh ræ, ñaëc bieät chuù yù ñeán vieäc laøm saïch coû vì ñaây cuõng laø nguoàn löu toàn vaø laây lan quan troïng ñoái vôùi beänh naày. Keát quaû ñieàu tra hai vuï xuaân-heø vaø heø-thu 85 taïi Noâng Traïi Thöïc Nghieäm Khu II, Tröôøng Ñaïi Hoïc Caàn Thô, cho thaáy coù 10 loaøi coû daïi hieän dieän trong ruoäng ñaäu,laø kyù chuû phuï cuûa beänh naày: Coû maät (Brachiaria distachya), Coû cuù (cyperus rotundus), Coû tuùc hình nhoû (Digitaria ciliaris), Coû loàng vöïc nöôùc (Echinochloa colona), Coû loâng coâng (echinochloa cruss-galli), Coû maàn traàu (Eleusine indica), Fimbristylis diphylla Vahl, Coû ñuoâi phuïng (Leptochloa chinensis), Coû oáng (Panicum repens) vaø Paspalum sp. - Khöû ñaát vôùi thuoác Kitazin 10H (1-2 kg/coâng). Khi coù beänh môùi xuaát hieän, coù theå xòt moät trong caùc loaïi thuoác tröø naám sau: Copper B, Kitazin 50ND hoaëc Validacin. BEÄNH ÑOÁM NAÂU (Brown spot disease) Beänh thöôøng xaõy ra sôùm, laøm laù ruïng sôùm neân gaây thaát thu lôùn. Beänh ñaõ gaây haïi nghieâm troïng ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc cuûa nöôùc Myõ. Beänh cuõng xuaát hieän ôû AÙ Chaâu vaø AÂu Chaâu. I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Treân dieäp tieâu coù ñoám naâu mhoû, sau ñoù beänh taán coâng vaøo laù. Treân laù, luùc ñaàu ñoám beänh maøu ñoû naâu vôùi vieàn xanh nhaït, coù daïng goùc caïnh do bò giôùi haïn bôûi caùc maïch daãn truyeàn (caùc gaân nhoû treân laù), ñoám chæ lôùn ñoä vaøi mm. Veà sau, caùc ñoám beänh lan roäng vaø coù theå lieân keát laïi laøm laù bò chaùy töøng maõng lôùn, chaùy naâu roài ruïng. Thaân vaø traùi cuõng coù caùc ñoám naâu vôùi kích thöôùc vaø hình daïng raát thay ñoåi. ÔÛ giai ñoaïn sau cuaû beänh, ñoám coù maøu naâu ñaäm vaø treân ñoám coù caùc haït maøu naâu nhaït, nhoû li ti. Ñoù laø caùc tuùi ñaøi (pycnidia) cuûa naám beänh. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám Septoria glycines Hemmi Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 135
Theå sinh saûn cuûa naám laø tuùi ñaøi coù maøu naâu nhaït. Baøo töû ñöôïc phoùng thích roài laây lan nhôø gioù vaø möa. Naám gaây beänh tieàm sinh trong xaùc baû caây beänh. Coù leõ beänh ñöôïc truyeàn qua haït gioáng. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - AÙp duïng cheá ñoä luaân canh ñònh kyø vaø veä sinh ñoàng ruoäng. - Choïn haït gioáng töø ruoäng khoâng nhieåm beänh. - Khi ñaäu ñaõ bò nhieåm beänh, phun thuoác goác ñoàng ñeå haïn cheá phaàn naøo thieät haïi do beänh gaây ra. BEÄNH ÑOÁM MAÉT EÁCH (Frog-eye leaf spot disease) Beänh hieän dieän ôû AÙ Chaâu vaø ôû Myõ, ñaõ laøm thaát thu lôùn ôû caùc tieåu bang thuoäc mieàn Nam nöôùc Myõ. I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. - Treân laù: ñoám beänh coù daïng maét eách. Treân moät caây, coù theå coù haøng traêm ñoám beänh treân laù. Ñoám coù maøu naâu hôi ñoû vôùi vieàn heïp roõ neùt, giöõa ñoám coù maøu traéng hoaëc maøu xaùm tro (ash- grey). Daáu hieäu tieâu bieåu cuûa beänh laø giöõa ñoám coù nhöõng chuøm ñính baøo ñaøi (conidiophores) maøu xaùm ñaäm. ÔÛ nhöõng gioáng daøi ngaøy, phieán laù deã bò huûy hoaïi, laù ruïng sôùm, laøm thaát thu lôùn. - Treân thaân: luùc ñaàu, ñoám beänh coù maøu ñoû vôùi vieàn ñen. Sau ñoù, giöõa ñoám coù maøu xaùm tro vaø vieàn chuyeån sang maøu ñoû. Ñoám beänh treân thaân caây ít xuaát hieän nhö ñoám beänh ôû laù vaø chæ hieän dieän khi haït ñang giai ñoaïn chín. Traùi vaø haït cuõng coù theå bò nhieåm beänh cuøng luùc. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám Cercospora sojina Hara (Cercospora diazu Miura) Ñính-baøo-ñaøi ngaén, thöôøng moïc thaúng, nhoâ leân khoûi khoái stroma thaønh töøng chuøm nhoû. Ñính-baøo töû hình sôïi, thon daøi, coù saùu vaùch ngaên, maøu naâu hoaëc ñen hôi xanh, phaân boá nhôø gioù. Naám beänh tieàm sinh trong laù, thaân caây vaø haït ñaäu. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ. Troàng gioáng ngaén ngaøy vaø luaân canh seõ mang laïi hieäu quûa phoøng beänh cao nhaát. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 136
CAÙC BEÄNH KHAÙC TREÂN LAÙ ÑOÁM VOØNG NAÂU ÑOÛ (Target spot). Ñoám beänh coù daïng troøn ñeàu hoaëc khoâng ñeàu, maøu naâu ñoû, coù caùc voøng ñoàng taâm, kích thöôùc: 1-12 mm, coù khi lôùn hôn. Beänh do naám Corynespora cassiicola (Berk. & Curt.) Wei. Phoøng beänh baèng caùch luaân canh, duøng gioáng khaùng vaø veä sinh ñoàng ruoäng. ÑOÁM VIEÀN NAÂU (Phyllosticta leaf spot). Ñoám troøn hoaëc baàu duïc hoaëc baát daïng, maøu xaùm hoaëc naâu, coù vieàn naâu saäm, thöôøng xuaát hieän töø bìa laù vaøo. Beänh do naám phyllosticta sojicola Massal. PHAÁN TRAÉNG (Powdery mildew). Maët treân laù bò phuû bôûi nhöõng ñaùm naám moûng, maøu traéng hoaëc xaùm. Beänh do naám Microsphaera diffusa Cke. & Pk.. Caàn thieâu huûy caây beänh ñeå traùnh laây lan. ÑOÁM ÑEN (Black patch) Ñoám troøn ñeàu hoaëc khoâng ñeàu, maøu vaøng nhaït, coù vieàn maøu ñoû huyeát. Ñoám beänh coù maøu naâu saäm hoaëc maøu ñen ôû giai ñoaïn sau cuûa beänh. Beänh do naám Rhizoctonia leguminicola Gough & Elliott. Beänh ít gaây haïi neân khoâng caàn phoøng trò, coù theå thieâu huûy caây beänh vaø doïn saïch ruoäng beänh ñeå traùnh laây lan. ÑOÁM VOØNG NAÂU (Alternaria leaf spot). Ñoám coù maøu naâu vôùi nhöõng voøng ñoàng taâm, coù kích thöôùc: 5-25 mm. Nhieàu ñoám lieân keát laïi laøm chaùy laù. Beänh do naám Alternaria sp. Phoøng beänh baèng caùch che bôùt aùnh saùng thieâu ñoát ôû giai ñoaïn caây con vaø phun thuoác phoøng trò raày meàm. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 137
BEÄNH TREÂN THAÂN vaø REÅ: BEÄNH THAÙN THÖ (ÑEÙN) (Anthracnose) Beänh ñöôïc ghi nhaän ñaõ gaây haïi naëng ôû Nhaät vaø Myõ. ÔÛ Vieät Nam, beänh cuõng thöôøng xaûy ra, ñoâi khi gaây thieät haïi ñaùng keå. I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh taán coâng treân nhieàu boä phaän cuûa caây: laù, thaân, traùi vaø haït. Treân laù: ñoám beänh maøu naâu ñoû, sau ñoù coù maøu traéng xaùm, xuaát hieän ôû gaân laù. - Treân thaân: ñoám beänh coù maøu traéng xaùm. - Treân traùi: luùc ñaàu, ñoám beänh coù maøu naâu ñoû, sau ñoù coù maøu traéng xaùm hoaëc maøu naâu ñen. Ñoám beänh lan roäng laøm traùi phaùt trieån khoâng ñeàu ñaën, khoâ vaø xoaén laïi (Hình 8). - Treân haït: dieäp tieâu coù nhöõng ñoám chaùy naâu, naám beänh seõ taán coâng vaøo thaân caây . Haït gioáng bò nhieåm naëng thì caây con thöôøng bò cheát tröôùc khi maàm nhoâ khoûi maët ñaát. Ñaëc bieät, ôû giai ñoaïn sau cuûa beänh, treân ñoám beänh coù caùc theå sinh saûn (fruiting bodies) cuûa naám beänh, chuùng taïo neân nhöõng chaám ñen roài keát thaønh caùc voøng khoen ñoàng taâm treân doám beänh. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do nhieàu loaøi naám Colletotrichum nhö:0 (Schw.) Andrus & W. D. Moore, C. glycines Hori, v.v... Beänh cuõng do loaøi naám Gloeosporium sp. vaø loaøi naám Glomerella glycines Hori (Hình 9). Theå sinh saûn cuûa caùc naám beänh neâu treân coù daïng hình caàu, hình chai coå ngaén hoaëc hình ñóa. Trong ñoù, daïng hình ñóa (ñóa ñaøi = acervulus) thöôøng gaëp nhaát. Moãi ñóa ñaøi coù nhieàu loâng cöùng (setae) maøu naâu ñen, coù 12 - 40 caùi moïc tua tuûa nhoâ ra khoûi beà maët cuûa ñóa ñaøi. Ñóa ñaøi mang caùc ñính-baøo-töû moät teá baøo, khoâng maøu, coù hình thoi hôi cong, kích thöôùc: 15,5-25,5 x 3,5-4,5 micron. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - AÙp duïng moät soá phöông phaùp phoøng beänh ceà kyû thuaät canh taùc vaø veä sinh ñoàng ruoäng gioáng nhö ñoái vôùi beänh Ræ. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 138
- Coù theå xòt thuoác phoøng trò beänh: Bordeaux 0,8-1%, Zineb 0,2% hoaëc Benomyl, Mancozeb. BEÄNH THOÁI THAÂN vaø TRAÙI (Pod and stem blight) I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh xuaát hieän vaø gaây haïi vaøo giai ñoaïn taêng tröôûng cuoái cuûa caây. Treân thaân vaø traùi coù nhöõng ñoám maøu naâu saùng, nhuõn nöôùc, coù vieàn khoâng roõ. Treân caùc veát beänh ñaõ giaø hoaëc cheát, xuaát hieän caùc tuùi ñaøi cuûa naám beänh, chuùng xeáp rôøi raïc hay thaønh haøng. Thaân bò nhieåm beänh thöôøng coù nhöõng veát söng (canker) maøu naâu bao quanh thaân caây, nôi moïc ra choài non hoaëc nôi tieáp noái giöõa thaân vaø nhaùnh hoaëc nôi nhaùnh bò gaûy. Thaân caây cheát daàn vaø thaét laïi, trong thaân bò ñoåi maøu vaø coù caùc tuùi ñaøi maøu saäm. Traùi bò nhieåm beänh seõ khoâ heùo, nhaên nheo, cho haït nhoû, haït naåy maàm keùm, voû haït traéng. Neáu bò nhieåm beänh sôùm, traùi bò ruïng sôùm, tröôùc khi haït phaùt trieån ñaày ñaën. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Diaporthe phaseolorum var. sojae (Lehm.) Wehm. vaø D. phaseolorum var. caulivora Athow & Caldwell, giai ñoaïn sinh saûn voâ tính laø Phomopsis sojae Lehm.; var. caulivora thöôøng gaây haïi treân thaân. Caùc bao nang coù mieäng (perithecia) ñöôïc thaønh laäp treân thaân caây ñaõ cheát vaøo suoát muøa ñoâng, vaø seõ phoùng thích caùc nang (asci) khi sang xuaân. Naám beänh cuõng tieàm sinh qua ñoâng trong haït nhieåm beänh. Perithecia naèm trong khoái stroma, coù hình baàu duïc vôùi moät caùi coå nhoû. Nang khoâng coù cuoáng, hình gaäy, coù 8 nang baøo töû (ascospores) ñöôïc xeáp thaønh 1-2 haøng. Nang baøo töû coù hình ellip daøi, trong suoát, coù moät vaùch ngaên, kích thöôùc: 2-5 x 10-18 micron. Giai ñoaïn sinh saûn voâ tính ôû daïng tuùi ñaøi coù mieäng, hôi troøn, coù moät coå ngaén hoaëc khoâng coù coå. Ñính baøo ñaøi moûng manh, deïp, ñôn giaûn vaø trong suoát. Ñính baøo töû coù daïng thaúng, trong suoát, kích thöôùc: 2-3 x 6-7 micron. Maàm beänh löu toàn chuû yeáu trong xaùc caây beänh vaø trong haït. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Choïn haït gioáng töø ruoäng khoâng nhieåm beänh, khöû haït. - Thieâu huûy caây beänh, veä sinh ñoàng ruoäng kyõ. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 139
- Phun thuoác Zineb suoát thôøi gian troå hoa (4-6 laàn) ñeå phoøng trò beänh treân traùi. BEÄNH THOÁI ÑEN (Charcoal rot) I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh khaù phoå bieán vaø gaây thieät haïi ñaùng keå. Beänh taán coâng caây con vaø caû caây tröôûng thaønh, tuyø vaøo giai ñoaïn bò nhieåm beänh, caây coù caùc trieäu chöùng khaùc nhau: - Caây con: goác thaân coù maøu naâu saäm hoaëc ñen, caây heùo cheát. - Caây lôùn: beänh thöôøng bieåu hieän trieäu chöùng vaøo giai ñoaïn sau khi troå hoa. Laù bò ñoåi sang maøu vaøng nhaït, phaùt trieån keùm (gioáng nhö bò thieáu chaát dinh döôõng), heùo ruïi nhanh nhöng vaãn coøn dính treân caønh. Luùc ñaàu, bieåu bì ôû goác thaân vaø coå reå chính bò ñoåi maøu xaùm nhaït hay xaùm traéng; sau ñoù, caùc moâ goã beân trong coù soïc naâu ñoû vaø döôùi moâ bieåu bì coù nhieàu haït ñen, . ÔÛ veát beänh giaø, moâ bieåu bì vôû ra töøng maõnh vaø nhöõng haït nhoû maøu ñen xuaát hieän troâng nhö boät ñen. Nhöõng haït nhoû naày chính laø caùc haïch naám (sclerotia) cuûa naám beänh. Caây bò beänh deã bò troùc goác vì chæ coøn reå chính maø thoâi (Hình 10). II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Macrophomia phaseoli (Maublanc) Ashby. Haïch naám coù daïng hình caàu hoaëc baùn caàu, beà maët laùng, coù maøu ñen than, coù kích thöôùc: 30-110 micron, coù theå toàn taïi treân hai naêm trong ñaát töï nhieân. Maàm beänh löu toàn chuû yeáu ôû daïng haïch naám vaø sôïi naám ôû trong reå vaø goác thaân. Thôøi gian soáng soùt trong ñieàu kieän ñaát aåm hoaëc bò ngaäp nöôùc cuûa haïch naám laø khoâng quaù 8 tuaàn vaø cuûa sôïi naám laø khoâng quaù 7 ngaøy. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Thieâu huûy caây beänh vaø veä sinh ñoàng ruoäng. - Neân cho nöôùc vaøo ruoäng roài giöõ aåm hay cho ngaäp 3-4 tuaàn tröôùc khi gieo troàng, nhaèm dieät nguoàn beänh. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 140
BEÄNH HEÙO CAÂY CON (Rhizoctonia rot, damping off) I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh coù theå taán coâng suoát giai ñoaïn sinh tröôûng cuûa caây, thöôøng gaây thieät haïi naëng cho caây con. - Caây con: coå thaân bò uùng vaø teo toùp laïi, caây bò ngaû ngang nhöng laù vaãn coøn xanh töôi, sau ñoù ,laù môùi heùo. Beänh thöôøng taán coâng maïnh vaøo 5-10 ngaøy sau khi gieo. - Caây lôùn: beänh xaâm nhieåm ôû thaân, nhaát laø ôû phaàn goác thaân, laøm cho moâ voû bò thoái naâu hoaëc naâu ñen, vieàn vuøng thoái khoâng ñeàu ñaën vaø coù maøu naâu ñoû, phaàn beänh hôi loõm vaøo, sau ñoù thaân bò nöùt ra. Laù heùo khoâ roài ruïng daàn. Beänh ñöôïc nhaän dieän deã daøng nhôø vaøo daáu hieäu cuûa beänh, ñoù laø caùc sôïi naám, haïch naám cuûa naám gaây beänh, chuùng phaùt trieån ngay treân veát beänh ôû goác thaân, phaùt trieån lan leân thaân vaø vuøng ñaát quanh goác caây. Reå bò thoái vaø thöôøng coù maøu naâu ñoû (Hình 11). Tuy nhieân, ôû ngoaøi ñoàng, beänh thöôøng deã bò nhaàm laãn vôùi thieät haïi do ruoài ñuïc thaân ñaäu naønh (Melanagromyza sojae), coù theå phaân bieät nhôø vaøo caùc daáu hieäu beänh neâu treân. Beänh cuõng thöôøng xuaát hieän cuøng luùc vôùi thieät haïi do ruoài ñuïc thaân do ñieàu kieän thôøi tieát noùng vaø aåm ñeàu phuø hôïp cho hai loaïi dòch haïi naày. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Rhizoctonia solani Kuhn, giai ñoaïn sinh saûn höõu tính laø Thanatephorus cucumeris thuoäc lôùp Naám Ñaõm. Sôïi naám maøu traéng, haïch naám maøu traéng luùc môùi thaønh laäp, sau ñoù, coù maøu naâu vaøng hoaëc naâu ñen, haïch naám hình caàu coù beà maët trôn laùng, kích thöôùc: 1- 2 mm. Ñaây laø hai daïng löu toàn vaø laây lan chuû yeáu cuûa maàm beänh. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. AÙp duïng bieän phaùp phoøng trò beänh gioáng nhö ñoái vôùi beänh Chaùy nhuõn laù, tuy nhieân, khi aùp duïng thuoác, caàn chuù yù khöû ñaát vaø phun thuoác ôû goác thaân. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 141
BEÄNH HEÙO RUÛ (Fusarium wilt, Fusarium root rot) I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh xuaát hieän ôû caây con vaø caû caây tröôõng thaønh. Caùc laù döôùi thaáp bò vaøng tröôùc roài lan daàn leân caùc laù treân, sau cuøng, caû caây bò vaøng heùo, laù ruïng daàn. Reå bò thoái, phaùt trieån keùm. Goác thaân coù nhieàu sôïi naám traéng bao quanh daøy ñaëc (Hình 11). Trong thaân, caùc moâ daãn truyeàn coù maøu naâu vaø coù naám phaùt trieån. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Fusarium orthoceras Appel & Wr., F. oxysporum f. sp. glycines. Ñính baøo töû cuaû naám beänh coù hai daïng laø tieåu ñính baøo töû (micro-conidia) vaø ñaïi ñính baøo töû (macro- conidia), chuùng ñöôïc lan truyeàn nhôø gioù vaø nöôùc. Naám beänh löu toàn trong ñaát vaø trong xaùc caây beänh. Naám xaâm nhieåm vaøo reå qua caùc veát thöông (do cô hoïc hoaëc do tuyeán truøng chích huùt reå) roài phaùt trieån leân thaân, chuû yeáu laø laøm ngheûn söï vaän chuyeån nöôùc vaø chaát dinh döôõng trong caây, gaây ra hieän töôïng vaøng laù heùo caây, ngoaøi ra, naám coøn tieát ñoäc chaát haïi caây. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Vun goác caây con ñöôïc vöõng chaéc, traùnh gaây thöông tích cho goác thaân vaø reå caây trong luùc chaêm soùc. Traùnh troàng ñaäu nôi ñaát bò uùng nöôùc. - Ngaên ngöøa tuyeán truøng trong ñaát. - Phun thuoác phoøng trò beänh: duøng Copper B, Benomyl (Benlate), Rovral 50WP hoaëc Thiaphenate methyl (Topsin M). Benomyl vaø Topsin M coøn coù khaû naêng xua ñuoåi tuyeán truøng trong ñaát. BEÄNH THOÁI REÅ (Phytophthora root rot) Beänh thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nôi truõng thaáp trong ruoäng, do ñaát bò uùng nöôùc. Tuy nhieân, vaøo muøa aåm öôùt, beänh cuõng coù theå xuaát hieän ôû choã ñaát cao hôn. Beänh traàm troïng nhaát ôû ñaát seùt naëng. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 142
I. TRIEÄU CHÖÙNG vaø TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh gaây haïi caây con vaø caây khaù lôùn. ÔÛ caây con, beänh gaây cheát raát nhanh, coøn ôû caây ñaõ lôùn thì hieän töôïng cheát chaäm hôn. - Caây con bò nhieåm beänh: thöôøng cheát tröôùc khi caây nhoâ ra khoûi ñaát, hoaëc khoâ heùo vaø cheát ngay sau khi caây nhoâ ra khoûi ñaát, hoaëc thaân bò uùng, laù heùo vaøng, caây cheát sau ñoù. - Caây khaù lôùn: coù trieäu chöùng thöôøng gaëp nhaát laø thaân caây vaø phaàn chaân caùc nhaùnh döôùi coù maøu naâu chocolate; caùc laù döôùi bò vaøng ôû phaàn phieán laù giöõa caùc gaân hay doïc theo bìa laù, beänh taêng daàn, caùc laù ñoït bò vaøng nhanh, caây khoâ heùo roài cheát. Laù heùo nhöng vaãn coøn dính treân caønh caây cheát trong khoaûng 5-7 ngaøy roài môùi ruïng. Reå phuï coù maøu naâu ñen, bò thoái. Luùc ñaàu, beân ngoaøi thaân vaø reå chính coù theå vaãn bình thöôøng, nhöng beân trong bò ñoåi maøu, sau ñoù, loä maøu naâu toái ra beân ngoaøi. Reå bò thoái töøng phaàn hay toaøn boä reå. Beänh coù theå gaây thoái haït (Hình 12). Thaân vaø laù cuõng coù theå bò nhieåm beänh do nöôùc baén toùe töø ñaát lan truyeàn beänh. Beänh do naám Phytophthora megasperma Drechs. var. sojae A.A. Hildeb. II. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Bieän phaùp toát nhaát laø choïn troàng gioáng khaùng beänh thích hôïp cho töøng vuøng. Traùnh troàng treân ruoäng ñaát naëng. CAÙC BEÄNH KHAÙC TREÂN THAÂN vaø REÅ 1. Thoái naâu thaân (Brown stem rot): Beänh do naám Cephalosporium gregatum Allington & Chamberlain. Trong thaân coù maøu naâu. Caàn luaân canh ñeå phoøng beänh. 2. Thoái goác (Pythium rot): Beänh do naám Pythium ultimum Trow. vaø P. debaryanum Hesse. Goác caây coù maøu naâu, bò nhuõn nöôùc roài heùo. Caàn khöû haït vaø ñaát. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 143
3. Reå thoái naâu (Phymatotrichum root rot): Beänh do naám Phymatotrichum omnivorum (Shear) Dug.. Lôùp voû reå bò huûy hoïai vaø coù caùc sôïi naám maøu naâu nhaït. Caàn khöû haït vaø ñaát. 4. Thoái naâu coù haïch (Sclerotial blight, Southern blight): Beänh do naám Sclerotium rolfsii Sacc.. Goác thaân thoái, coù nhieàu sôïi naám traéng bao quanh. Naám beänh taïo ra caùc haïch naám lôùn, maøu naâu. Neân luaân canh vôùi baép hoaëc boâng vaûi, caøy choân vuøi xaùc caây beänh saâu khoaûng 10 cm. 5. Thoái thaân (Stem rot): Beänh do naám Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) D.By.. Naám thöôøng taán coâng vaøo phaàn thaân beân döôùi. Caùc sôïi naám traéng nhö boâng bao phuû quanh phaàn thaân döôùi, coù caùc haïch naám maøu ñen. to vaø cöùng. Caàn choïn troàng haït gioáng toát. BEÄNH HAÏI HAÏT vaø CAÂY CON Haït gioáng töø khi coøn ñöôïc mang treân caây saép thu hoaïch , ñeán giai ñoaïn toàn tröõ vaø ñöôïc mang ra troàng, coù theå bò nhieåm nhieàu loaïi beänh Haït mang maàm beänh beân trong hoaëc treân lôùp voû haït. - Ñoái vôùi beänh ñoám phaán: caùc ñoäng-baøo-töû (oospores, resting spores) ñoâi khi taïo neân moät lôùp traéng nhö söûa bao quanh haït. - Ñoái vôùi beänh haït tím: treân haït coù veát tím. - Ñoái vôùi beänh moác vaøng haït: haït bò moät lôp naám maøu naâu vaøng, do naám Aspergillus sp. - Ñoái vôùi beänh haït naâu: haït coù maøu naâu toái, do moät loaøi naám Alternaria taán coâng. - Ñoái vôùi moät soá beänh coù khaû naêng truyeàn qua haït, nhö: Chaám ñoû laù, Ñoám nhuõn laù, Khaûm,...: caùc beänh naày thöôøng khoâng cho trieäu chöùng treân haït. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 144
BEÄNH HAÏT TÍM ( Purple seed stain = Purple stain diseaae) Beänh xaûy ra ôû AÙ Chaâu vaø Myõ Chaâu, ñoâi khi gaây haïi naëng. I. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh xuaát hieän treân laù, thaân, traùi vaø haït. - Treân laù: ñoám beänh coù daïng goùc caïnh khoâng ñeàu ñaën, maøu naâu hôi ñoû, ñöôøng kính trung bình laø 1,5 mm. Trieäu chöùng naày caøng tieâu bieåu vaøo giai ñoaïn taêng tröôûng cuoái cuûa caây ñaäu. Caùc ñoám beänh thöôøng lieân keát laïi laøm cheát töøng maõng laù. - Treân thaân vaø traùi: moâ thaân vaø traùi ngaû sang maøu naâu ñoû khi beänh ñaõ phaùt trieån. - Treân haït: beänh nheï thì ñoám beänh laø ñoám nhoû xuaát hieän raûi raùc vaø khoâng roõ; beänh naëng thì ñoám phaùt trieån ñaày treân voû haït, thay ñoåi töø maøu hoàng hoaëc tím nhaït sang tím ñoû hoaëc tím ñaäm, taïo thaønh caùc ñöôøng vaân treân voû haït, thöôøng xuaát phaùt töø teå haït. Sau ñoù, voû haït bò raên nöùt, haït nhoû vaø bò meùo moù. Haït thöôøng khoâng naåy maàm, neáu coøn naåy maàm ñöôïc, naám beänh seõ lan qua reå vaø dieäp tieâu. Dieäp tieâu cong laïi, coù maøu naâu ñoû vaø cheát khoâ. II. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Taùc nhaân: do naám: Cercospora kikuchii (Matsu & Tomoyasu) Gardner, vaø 10 loaøi Cercospora khaùc. Caùc khaûo cöùu ôû bang Mississippi (Myõ) cho thaáy coù 10 loaøi naám Cercospora ñöôïc ly trích töø nhieàu loaïi kyù chuû, ñeàu coù khaû naêng gaây beänh haït tím ñaäu naønh, khi tieâm chuûng vaøo traùi ñang phaùt trieån Tuy nhieân, trong ñieàu kieän töï nhieân, chuùng coù theå gaây beänh naày hay khoâng thì ñang coøn ñöôïc nghieân cöùu. Loaøi Cercospora kikuchii ñöôïc phaân bieät vôùi loaøi C. sojina (gaây beänh ñoám maét eách) nhôø vaøo ñaëc tính cuûa ñính-baøo-töû: trong suoát, soá laàn phaân vaùch nhieàu (coù theå leân ñeán 20 laàn). Baøo töû naåy maàm toái haûo ôû 25-26 ñoä C. Neáu gieo haït gioáng bò nhieåm beänh, sôïi naám beänh seõ phaùt trieån töø voû haït qua töû dieäp roài lan sang thaân cuûa caây con. Naám seõ sôùm sinh ra nhieàu baøo töû treân caây con. Baøo töû ñöôïc phaùt taùn nhôø gioù vaø möa, laây lan sang caây khaùc. Naám beänh coù khaû naêng tieàm sinh treân thaân, laù caây vaø haït beänh. III. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng haït gioáng toát, khoâng mang maàm beänh. Khöû haït seõ giuùp caây con khoâng bò nhieåm beänh. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 145
- Duøng gioáng khaùng beänh: caùc gioáng cho phaûn öùng khaùc nhau ñoái vôùi beänh naày, neân vieäc troàng gioáng khaùng beänh laø hieäu quûa nhaát. Coù moät soá gioáng khaùng trung bình: Hill, Lee, Davis, Semmes, Hawkeye 63, Clark 63, Lindatin 63, Altona,... - Thieâu huûy kyõ xaùc baû caây beänh tröôùc vaø sau vuï muøa. - Duøng thuoác hôïp chaát Cu coù theå haïn cheá ñöôïc phaàn naøo thieät haïi. Khi coù 60% traùi no haït, coù theå phun hôïp chaát Benzimidazol nhö Benomyl 50WP, Derosal 60WP ñeå phoøng trò beänh. BEÄNH MOÁC VAØNG HAÏT Ñaây laø beänh phoå bieán roäng ôû ÑBSCL vaø mieàn Ñoâng Nam boä. Beänh ñaõ gaây haïi khaù traàm troïng, nhieàu ruoäng ñaõ phaûi thieâu huûy toaøn boä vaø gieo laïi, laøm treã thôøi vuï vaø hao toán haït gioáng. Qua theo doõi, chuùng toâi ghi nhaän raèng ñaäu naønh ñöôïc thu hoaïch vaøo muøa naéng thì seõ ít bò nhieåm beänh naày hôn laø vaøo muøa möa. Cuõng coù ghi nhaän cho raèng, gioáng coù haøm löôïng chaát beùo caøng cao thì caøng deã nhieåm beänh naày. I. TRIEÄU CHÖÙNG vaø TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Haït bò phuû moät lôùp moác maøu vaøng xanh, vaøng saäm hoaëc naâu vaøng tuøy theo giai ñoaïn phaùt trieån cuûa beänh. Haït beänh thöôøng maát khaû naêng naåy maàm, trong tröôøng hôïp beänh nhieåm nheï thì haït coù theå moïc maàm ñöôïc nhöng caây con phaùt trieån yeáu vaø cheát raát nhanh (Hình 13). Beänh do naám Aspergillus spp., naám beänh coù theå taán coâng haït ñang ñöôïc toàn tröõ hoaëc vöøa ñöôïc gieo xuoáng ñaát hoaëc coøn ñöôïc mang trong traùi ngoaøi ñoàng. Naám beänh ñöôïc löu toàn trong khoâng khí, trong ñaát, trong nöôùc vaø xaùc caây beänh ngoaøi ñoàng, nhöng chuû yeáu laø trong haït gioáng. II. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Veä sinh ñoàng ruoäng, khöû ñaát vaø khöû haït gioáng trong khi toàn tröõ vaø tröôùc khi gieo. Boá trí thôøi vuï thích hôïp ñeå khi ñaäu cho traùi vaø chín khoâng rôi vaøo luùc coù möa. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 146
CAÙC BEÄNH KHAÙC TREÂN HAÏT 1. Ñoám naâu haït (Yeast spot, Nematospora spot): Beänh do naám men Nematospora coryli Pegl. Treân traùi vaø haït coù nhöõng ñoám maøu hôi vaøng hoaëc naâu. Trong giai ñoaïn traùi töôïng haït, boï xít (bugs) ñeán chích huùt gaây veát thöông treân traùi, taïo cöûa ngoõ cho naám beänh xaâm nhieåm vaøo haït. Haït beänh thöôøng nhoû vaø co duùm laïi. Naám beänh phaùt trieån töø teá baøo men baèng caùch naåy choài (budding). Teá baøo men tröôõng thaønh coù hình caàu, khoâng maøu, kích thöôùc: 15-20 micron. Chuùng cuõng phaùt trieån baèng nang baøo töû (ascospores), moãi nang baøo töû coù hai teá baøo, khoâng maøu, daïng daøi vôùi moät ñaàu coù hình roi, kích thöôùc: 38-40 x 2-3 micron. Dieät boï xít ñeå phoøng trò beänh. 2. Than haït (Soybean smut): Beänh do naám Melanopsichium missouriense Whitehead & Thirum. Traùi vaø haït nhoû laïi. Naám beänh phaùt trieån treân haït thaønh mieáng than ñen hôi naâu. 3. Baïc maøu haït (Pod & stem blight): Voû haït bò maát maøu, nhaên nheo vaø raïn nöùt. Beänh do naám Diaporthe phaseolorum var. sojae. AÙp duïng caùch phoøng trò nhö ôû beänh Thoái thaân vaø traùi. B. CAÙC BEÄNH DO VI KHUAÅN (Bacterial disease) BEÄNH CHAÁM ÑOÛ LAÙ (Bacterial pustule hoaëc Pustulate leaf spot) I. TÌNH HÌNH VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH. Beänh coøn ñöôïc goïi laø "beänh veát phoàng vi khuaån" hay "beänh ñoám öôùt". Sau beänh ræ, ñaây laø beänh khaù phoå bieán treân nhieàu gioáng ñaäu naønh. ÔÛ moät soá nôi chuyeân canh ñaäu naønh treân theá giôùi, nhö ôû tieåu bang Illinois (Myõ), haàu heát caùc gioáng ñeàu bò nhieåm beänh naày. Beänh thích hôïp trong ñieàu kieän khí haäu aám aùp, lan truyeàn töø naêm naày sang naêm khaùc baèng laù bò beänh vaø coù theå töø haït gioáng. Giaùo Trình Beänh Caây Chuyeân Khoa 147