Bệnh học môi trường

Chia sẻ: Lưu Quí Cường Cường | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

232
lượt xem 77
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong tiến trình phát triển và hội nhập, để phát triển bền vững, mỗi quốc gia đều có chiến lược và kế hoạch phát triển riêng nhưng không nằm ngoài khuôn khổ hoạch định chung của toàn thế giới. Phát triển bền Trong tiến trình phát triển và hội nhập, để phát triển bền vững, mỗi quốc gia đều có chiến lược và kế hoạch phát triển riêng nhưng không nằm ngoài khuôn khổ hoạch định chung của toàn thế giới. Phát triển bền vững không chỉ là phát triển, sử dụng và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên lâu bền, mà còn là bảo vệ môi trường và...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học môi trường

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN PGS–TS Voõ Höng ThS Nguyeãn Thò Kim Loan ThS Phaïm Thò Bích Ngaân BEÄNH HOÏC MOÂI TRÖÔØNG NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH – 2006
Maëc duø coù nhieàu coá gaéng trong vieäc bieân soaïn cho phuø hôïp vôùi lónh vöïc moâi tröôøng vaø söùc khoeû, song giaùo trình naøy khoâng LÔØI NOÙI ÑAÀU traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt veà nhieàu maët. Taäp theå taùc giaû raát mong nhaän ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp vaø boå sung cuûa baïn ñoïc ñeå coù Trong tieán trình phaùt trieån vaø hoäi nhập, ñeå phaùt trieån beàn theå söûa chöõa cho giaùo trình ñöôïc hoaøn thieän hôn. vöõng, moãi quoác gia ñeàu coù chieán löôïc vaø keá hoaïch phaùt trieån rieâng Traân troïng caûm ôn. nhöng khoâng naèm ngoaøi khuoân khoå hoaïch ñònh chung cuûa toaøn theá Taäp theå taùc giaû. giôùi. Phaùt trieån beàn vöõng khoâng chæ laø phaùt trieån, söû duïng vaø baûo veä nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân laâu beàn, maø coøn laø baûo veä moâi tröôøng vaø ñoøi hoûi caùc chöông trình chaêm soùc söùc khoeû coäng ñoàng bôûi vì con ngöôøi cuõng laø moät nguoàn taøi nguyeân. OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaõ daãn ñeán heä lụy cuûa noù laø beänh taät, giaûm suùt söùc khoeû vaø söï giaûm suùt khaû naêng lao ñoäng cuûa nhaân loaïi. Giaùo trình Beänh hoïc Moâi tröôøng ñöôïc bieân soaïn nhaèm muïc ñích cung caáp cho hoïc vieân heä Cao hoïc chuyeân ngaønh Söû duïng vaø baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng nhöõng khaùi nieäm cô baûn vaø caùc moái lieân quan chaët cheõ giöõa moâi tröôøng vaø beänh taät, töø ñoù giuùp hoïc vieân coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc cô baûn coù theå ñònh höôùng trong vieäc ñöa ra caùc giaûi phaùp caûi thieän moâi tröôøng, naâng cao söùc khoeû ngöôøi lao ñoäng vaø söùc khoeû coäng ñoàng. Ngoaøi ra, giaùo trình coù theå ñöôïc duøng laøm taøi lieäu tham khaûo cho caùc giaûng vieân, sinh vieân ngaønh Khoa hoïc Moâi tröôøng – Baûo hoä lao ñoäng, cuõng nhö caùc ngaønh Xaõ hoäi hoïc, Taâm lyù, Giaùo duïc hoïc. Chuùng toâi ñaõ coá gaéng bieân taäp nhöõng kieán thöùc cô baûn nhaèm ñaûm baûo tính Khoa hoïc, tính giaùo khoa, tính logic vaø tính Vieät Nam cuûa moät giaùo trình. 3 4
– Nhaân caùch khi ñoùng vai troø chuû theå cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi MỞ ĐẦU Caùc moái lieân heä giöõa caù nhaân vôùi caù nhaân, caù nhaân vôùi Trong chieán löôïc “OÅn ñònh vaø phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeán coäng ñoàng, coäng ñoàng vôùi coäng ñoàng theo huyeát thoáng, saéc toäc, naêm 2000” (Ñaïi hoäi 8) vaø vaên kieän ñaïi hoäi 8 ñeàu ghi roõ “Ñaát toân giaùo, xu höôùng, caùc vaán ñeà truyeàn thoáng, baûn saéc daân toäc, nöôùc ta ñang ôû thôøi kyø phaùt trieån môùi. Ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa ñaïo ñöùc, loái soáng… ñeàu laø nhöõng nhaân toá xaõ hoäi luoân taùc ñoäng – hieän ñaïi hoùa (CNH–HÑH) laø nhieäm vuï trung taâm trong suoát phöùc taïp ñeán con ngöôøi. Vôùi baûn chaát di truyeàn nhaát ñònh con thôøi kyø quaù ñoä tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH), trong ñoù con ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån vôùi tö caùch caù nhaân hay coäng ñoàng ngöôøi ôû vò trí trung taâm, vì muïc tieâu vaø ñoäng löïc chung cuûa söï trong moái lieân quan chaët cheõ vôùi moâi tröôøng, taùc ñoäng qua laïi vôùi phaùt trieån laø vì con ngöôøi, do con ngöôøi”. moâi tröôøng baèng nhöõng aûnh höôûng tích cöïc vaø tieâu cöïc khaùc Moïi chöông trình döï aùn cuûa Nhaø nöôùc, moïi hoaït ñoäng nhaèm nhau. Möùc ñoä aûnh höôûng ñoù ñeán con ngöôøi ngaøy nay, khaùc haún thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeàu nhaèm vaøo ñích cuoái vôùi sinh vaät, phuï thuoäc vaøo thaùi ñoä cö xöû cuûa con ngöôøi ñoái vôùi cuøng laø cuoäc soáng ngaøy caøng toát ñeïp cuûa con ngöôøi caû veà vaät moâi tröôøng. chaát laãn tinh thaàn, bôûi vì chính con ngöôøi laøm neân taát caû, con Nghieân cöùu caùc quy luaät taùc ñoäng giöõa moâi tröôøng vaø con ngöôøi laøm thay ñoåi xaõ hoäi, phaùt trieån xaõ hoäi. Do ñoù chính con ngöôøi phaûi ñöôïc ñaët trong moâ hình thoáng nhaát khoâng taùch rôøi ngöôøi vöøa laø muïc tieâu vöøa laø ñoäng löïc phaùt trieån xaõ hoäi, kinh teá. giöõa tinh thaàn vaø theå xaùc, khoâng taùch rôøi giöõa nhaân caùch vaø sinh Con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh hoïc toàn taïi trong toång theå theå. Ñoù laø coâng vieäc cuûa nhieàu lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau, do caùc moái quan heä haøi hoøa vôùi nhau. Veà baûn chaát con ngöôøi ñöôïc nhieàu ngaønh khoa hoïc rieâng reõ tieán haønh nhöng taát caû ñeàu höôùng caáu taïo töø nhöõng ñôn vò nhoû nhaát laø caùc teá baøo soáng. Caùc toå chöùc veà moät muïc tieâu thoáng nhaát vôùi ñieàu coát loõi laø laáy con ngöôøi laøm cô quan, boä maùy cô theå ñaûm nhieäm nhöõng chöùc naêng nhaát ñònh trung taâm. Baûo veä moâi tröôøng cuõng chính laø vì con ngöôøi vaø do cho söï soáng cuûa con ngöôøi. Töø khi sinh ra, taêng tröôûng, phaùt trieån ñoù cuõng khoâng phaûi laø traùch nhieäm cuûa rieâng ai. Giaùo trình naøy vaø giaø ñi con ngöôøi luoân toàn taïi trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ chæ giôùi haïn trong moät phaïm vi heïp chuû yeáu laø taùc ñoäng cuûa moâi hoäi, chòu taùc ñoäng töø nhieàu phía, trong moái quan heä chaèng chòt tröôøng (chuû yeáu laø moâi tröôøng töï nhieân) ñeán coäng ñoàng ngöôøi cuûa nhieàu yeáu toá coù taùc ñoäng laãn nhau. Moâi tröôøng xaõ hoäi laø moâi nhaèm höôùng tôùi nhöõng giaûi phaùp toång theå haïn cheá aûnh höôûng tröôøng giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vôùi tö caùch laø: xaáu, baûo veä söùc khoûe tröôùc maét vaø laâu daøi cho coäng ñoàng ñeå lao – Caù theå khi ñaïi dieän cho loaøi ngöôøi – caù theå cuûa moät loaøi. ñoäng coù hieäu quaû vì muïc tieâu phoàn vinh cuûa toaøn theå coäng ñoàng. Ñaây chöa phaûi laø moät giaùo trình Beänh hoïc thuaàn tuùy vì ñoái töôïng – Caù nhaân khi laø thaønh vieân cuûa xaõ hoäi – caù nhaân trong moät cuûa beänh hoïc laø beänh nhaân vaø muïc tieâu cuûa beänh hoïc laø ñieàu trò coäng ñoàng. beänh, ñöa traû söùc khoûe laïi cho ngöôøi beänh. Ñoái töôïng cuûa giaùo 5 6
trình naøy laø con ngöôøi bình thöôøng trong moâi tröôøng vôùi nhöõng – Dòch teã hoïc phaân tích: mang tính chaát cuûa moät quy trình taùc ñoäng töø nhieàu phía gaây nhieàu hieäu quaû khaùc nhau, caùi tích thöû nghieäm, söû duïng caùc nhoùm ñoái chöùng, söû duïng caùc tyû leä ruùt cöïc vaø tieâu cöïc ñan xen nhau, caùi xaáu laãn vôùi caùi toát. Muïc tieâu ra ñöôïc töø caùc nhoùm ñeå so saùnh ñoái chieáu. cuûa Giaùo trình laø trang bò cho hoïc vieân nhöõng hieåu bieát caên baûn Quaù trình thu thaäp döõ lieäu coù theå tieán haønh theo nhieàu caùch: veà moái quan heä cuûa caùc nhaân toá moâi tröôøng vôùi baûn thaân con + Ñieàu tra, hoài cöùu: söû duïng nhöõng hoà sô, soá lieäu thoáng keâ, ngöôøi trong nhaân caùch ñích thöïc cuûa hoï tröôùc coäng ñoàng, coù quan tö lieäu coù saün ñeå phaân tích, giaûi trình. Nhöôïc ñieåm laø coù khi heä maät thieát vôùi coäng ñoàng nhaèm baûo veä söùc khoûe cuûa coäng ñoàng khoâng ñaày ñuû hoaëc khoâng ñuû tin caäy, phieán dieän, chaát löôïng tröôùc maét vaø laâu daøi. Ñoù cuõng laø muïc tieâu khoâng rieâng moät giaùo khoâng ñaûm baûo. trình naøy. Tuy nhieân caùi khaùc laø ôû noäi dung vaø phöông phaùp nghieân cöùu. + Ñieàu tra thöïc ñòa: laø caùch thöùc phoå bieán vaø caàn thieát (ngay caû khi coù ñieàu tra hoài cöùu, cuõng nhö keát quaû thöïc nghieäm ôû Giaùo trình khoâng ñi saâu vaøo nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät coâng phoøng thí nghieäm) vaãn coøn phaûi ñöôïc kieåm chöùng taïi thöïc ñòa) ngheä maø chæ neâu leân nhöõng nguyeân lyù toång quaùt döïa treân nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu coäng ñoàng maø moät trong nhöõng phöông ÔÛ ñaây vieäc choïn maãu ñieàu tra laø voâ cuøng quan troïng. Maãu phaùp ñöôïc öùng duïng roäng raõi laø Dòch teã hoïc, nhaèm thu thaäp laø moät boä phaän cuûa quaàn theå, coäng ñoàng. Keát luaän ruùt ra töø maãu nhöõng thoâng tin cô baûn veà söùc khoûe, tìm hieåu söï phaân boá beänh taät chæ coù giaù trò khi maãu veà soá löôïng laø ñuû lôùn, veà chaát löôïng laø vaø yeáu toá quyeát ñònh söï phaân boá ñoù. Dòch teã hoïc nghieân cöùu caùc khoâng cheäch vaø ñaïi dieän ñöôïc cho toaøn boä coäng ñoàng maø ta nhoùm ngöôøi, coäng ñoàng ngöôøi (chöù khoâng phaûi laø caù theå), phaân nghieân cöùu. Phöông phaùp laáy maãu ñuû tin caäy thoáng keâ ñöôïc quy tích caùc nhoùm ngöôøi coù beänh vaø khoâng coù beänh, tìm ra söï khaùc ñònh trong phöông phaùp thoáng keâ sinh hoïc. bieät vaø tieán tôùi caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán quaù trình sinh beänh. Taùc – Dòch teã hoïc can thieäp: Ñaây laø giai ñoaïn raát quan troïng nhaân gaây beänh laø moät boä phaän cuûa toång theå moâi tröôøng. Chính nhöng phaàn lôùn caùc coâng trình nghieân cöùu ñeàu khoâng ñi tôùi ñöôïc quan nieäm naøy theå hieän tính ña daïng trong quan heä giöõa con giai ñoaïn naøy bôûi vì noù ñoøi hoûi thôøi gian vaø toán keùm thì môùi laøm ngöôøi vôùi moâi tröôøng maø con ngöôøi laø trung taâm cuûa caùc moái ñöôïc. Tuy vaäy, noù raát caàn thieát vaø khoâng theå laøm khaùc ñöôïc neáu quan heä ñoù. muoán coâng trình nghieân cöùu ñi tôùi ñöôïc hieäu quaû höõu ích cho Coù ba caùch nghieân cöùu dòch teã hoïc: coäng ñoàng. – Dòch teã hoïc moâ taû: quan saùt, ghi cheùp caùc hieän töôïng, caùc Töø nhöõng daãn lieäu ñieàu tra ñöôïc cho pheùp chuùng ta ñaët ra dieãn bieán, caùc ñaëc ñieåm thaáy ñöôïc ôû caùc ñoái töôïng nghieân cöùu. giaû thieát, tieán haønh caùc thöû nghieäm veà caùc giaû thieát, caùc moâ hình, Ñoù laø phöông phaùp kinh ñieån maø ngaøy nay khoâng ai döøng laïi ôû vieäc moâ taû naøy. 7 8
caùc bieän phaùp ñeå qua ñoù thöû nghieäm tính hieäu quaû cuûa noù sang 4δ 2 n= ñeå ruùt ra soá löôïng maãu toái thieåu caàn thieát coäng ñoàng. Thoâng thöôøng ngöôøi ta phaûi choïn maãu bôûi vì: c2 – Khoâng caùch naøo thu thaäp ñöôïc soá lieäu treân toaøn boä quaàn trong ñoù c = sai soá cho pheùp theå vì seõ quaù lôùn, quaù toán keùm, quaù maát thì giôø, coù theå sai soùt raát Ví duï: Khi nghieân cöùu veà chieàu cao cuûa moät nhoùm cö daân, lôùn vì quaù nhieàu ngöôøi tham gia. ta thaêm doø 60 thaønh vieân vaø coù δ = 5cm, c = 0,5cm. – Do ñoù chæ coù theå laáy maãu, laø boä phaän cuûa quaàn theå. Keát 4 × 52 Soá löôïng maãu ta caàn coù laøn = = 400 ngöôøi (laø ñuû). luaän ruùt ra töø maãu seõ ñaïi dieän cho quaàn theå vì theá noù phaûi ñuû lôùn 0, 52 ñeå phuø hôïp quy luaät soá ñoâng vaø khoâng cheäch. pq Vôùi vieäc khaûo saùt tyû leä thì ta duøng coâng thöùc: – Xaùc ñònh côõ maãu phaûi tuøy thuoäc vaøo tính chaát nghieân c2 cöùu, möùc ñoä sai soá cho pheùp. Ví duï trong ñoù: Soá trung bình cuûa quaàn theå laø x , cuûa maãu seõ laø x1, x2 , x3 … p: tyû leä nhieãm beänh xn. Soá trung bình seõ dao ñoäng quanh soá trung bình lyù thuyeát cuûa quaàn theå, tuaân theo luaät phaân phoái chuaån vaø coù ñoä leäch trung 1 – p = q: tyû leä khoâng nhieãm bình laø m x . Haõy laáy moät ví duï veà nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa moâi Ñoä leäch trung bình cuûa maãu baèng ñoä leäch cuûa quaàn theå chia tröôøng ñeán söùc khoûe cuûa daân cö ôû moät ñòa baøn ñoâ thò hoùa taïi cho caên soá cuûa n soá caù theå. TPHCM: Moät cuïm daân cö khoaûng 20 noùc nhaø quanh naêm ngaäp nguïa ∑ (x ∑ (x 2 + x2 + ... + xn ) − x) 1 i X= , δ= ôû gaàn ngaõ tö 4 xaõ giaùp ranh giöõa huyeän Bình Chaùnh vaø quaän Taân n −1 n −1 Bình coù 41 em töø 6 – 10 tuoåi, coù tyû leä beänh khaùc xa vôùi 48 em ôû δ δ 38 noùc nhaø thuoäc moät cuïm daân treân ñöôøng Taân Kyø – Taân Quyù mx = n= mx n thuoäc Bình Höng Hoøa, nôi khoâ raùo nhöng chòu nhieàu buïi do giao thoâng vaø do loø thieâu Bình Höng Hoøa. Trong thöïc teá khi caàn xaùc ñònh côõ maãu phuø hôïp thì ta laøm thaêm doø moät soá caù theå ñeå tìm ñöôïc δ, roài xaùc ñònh ñoä chính xaùc Soá lieäu khaûo saùt nhö sau: caàn thieát vaø söû duïng coâng thöùc: Baûng 1: 9 10
Moâi tröôøng Beänh ngoaøi da Beänh tieâu Coù a b a+b chaûy Tieáp xuùc Khoâng c d c+d Coù Khoâng Coù Khoâng Toång soá a+c b+d a+b+c+d Nöôùc thaûi chaûy traøn, oâ nhieãm naëng 35 6 31 10 Nöôùc thaûi ít, moâi tröôøng töông ñoái 8 40 9 39 a: Soá ngöôøi tieáp xuùc vaø maéc beänh khoâ. b: Soá ngöôøi tieáp xuùc nhöng khoâng maéc beänh c: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc maø vaãn maéc beänh Bảng 2: d: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc vaø khoâng beänh Moâi tröôøng Beänh ñöôøng hoâ haáp a + b: Toång soá ngöôøi coù tieáp xuùc Coù beänh Khoâng beänh c + d: Toång soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc Nhieàu buïi 28 13 a + c: Toång soá ngöôøi coù beänh Ít buïi 12 36 b + d: Toång soá ngöôøi khoâng maéc beänh – Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm coù tieáp xuùc: a /(a + b) (Nguoàn: Soá lieäu ruùt goïn töø ñeà taøi nghieân cöùu “Taùc ñoäng – Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc: c /(c + d) cuûa ñoâ thò hoùa, coâng nghieäp hoùa ñeán moâi tröôøng soáng daân cö moät soá vuøng ngoaïi thaønh naêm 2002) – Nguy cô töông ñoái RR (Relative Risk) = (a/a + b) / (c/c +d) Caùc chæ soá ñöôïc duøng ñeå moâ taû söï lieân quan giöõa beänh taät vaø tieáp xuùc vôùi yeáu toá ñoäc haïi ñöôïc tính theo moâ thöùc beänh = a (c + d) / c (a + b) chöùng nhö sau: – Chæ soá cheânh (Odd Ratio) OR = (a/c)/ (b/d) = ad/bc Bảng 3: Tyû leä nhieãm beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm tieáp xuùc Beänh nhieàu nöôùc thaûi baån. Coù Khoâng Toång soá – Beänh da:35 / (35 + 6) = 35/ 41 = 85,4% 11 12
– Beänh tieâu chaûy: 31 / (31 + 10) = 31/ 41 = 75,6% – Beänh tieâu chaûy = (31x39) / (9x10) = 1209/ 90 = 13,4 laàn Tyû leä maéc beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm ít tieáp xuùc – Beänh hoâ haáp = (28x36) / (12x13) = 1008 / 156 = 6,46 laàn vôùi nöôùc thaûi baån. Treân ñaây laø moät khaûo saùt ngaãu nhieân, chöa noùi leân thöïc – Beänh da = 8 / (8 + 40) = 8 / 48= 16,7% traïng beänh taät vì chöa coù nhöõng nghieân cöùu ñaày ñuû veà dòch teã hoïc. Tuy nhieân cuõng ñaõ thaáy coù moät moái töông quan giöõa oâ – Beänh tieâu chaûy: 9 / (9 + 39) = (9/ 48)= 18,8% nhieãm moâi tröôøng vaø beänh taät phoå bieán khieán chuùng ta phaûi suy Tyû leä nhieãm beänh hoâ haáp ôû nhoùm tieáp xuùc nhieàu vôùi buïi nghó. – Beänh hoâ haáp: 28 / (13 + 28) = 28 / 41 = 68,3% Tyû leä maéc beänh hoâ haáp ôû nhoùm ít tieáp xuùc vôùi buïi – Beänh hoâ haáp: 12 / (12 + 36) = 12 / 48 = 25,0% Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng nöôùc thaûi baån. – Beänh da: (35x48) / (8x41) = 1680 / 328 = 5,12 laàn – Beänh tieâu chaûy: (31x48) / (9x41) = 1488/ 369 = 4,03 laàn Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng nhieàu buïi. – Beänh hoâ haáp = (28x48) / (12x41) = 1344 / 492 = 2,73 laàn Chæ soá cheânh (OR) laø söï cheânh leäch giöõa soá maéc beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi soá maéc beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng xaáu. – Beänh da = (35x40)/ (6x8) = 1400 / 48 = 29,2 laàn 13 14
CHÖÔNG I Soáng laø phöông thöùc toàn taïi vôùi nhöõng thuoäc tính ñaëc bieät cuûa vaät chaát trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh cuûa sinh quyeån. KHAÙI QUAÙT VEÀ HEÄ SINH THAÙI Trong quaù trình xuaát hieän, phaùt trieån vaø tieán hoùa, söï soáng NGÖÔØI luoân gaén chaët vôùi moâi tröôøng maø noù toàn taïi. Khoâng heà coù söï soáng Muïc tieâu ngoaøi moâi tröôøng vaø cuõng khoâng theå coù söï soáng trong moâi tröôøng maø noù khoâng thích öùng ñöôïc. Moái quan heä giöõa quaàn xaõ sinh vaät Treân cô sôû giôùi thieäu vaén taét veà moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi, vaø moâi tröôøng soáng bao quanh döôùi taùc ñoäng cuûa naêng löôïng maët hoïc vieân caàn ñoïc laïi nhöõng vaán ñeà ñaõ hoïc veà sinh thaùi moâi trôøi taïo neân moät heä thoáng môû goïi laø heä sinh thaùi. tröôøng ñeå naém ñöôïc nhöõng noäi dung chuû yeáu sau ñaây: Con ngöôøi laø loaøi sinh hoïc cao caáp nhaát coù nhöõng ñaëc thuø – Heä sinh thaùi ngöôøi tröôùc heát cuõng laø moät heä sinh thaùi töï veà caáu taïo, chöùc naêng vaø quan heä ñaëc bieät ñoái vôùi moâi tröôøng. nhieân, trong ñoù moät loaøi sinh hoïc ñöôïc taùch ra ñeå trôû thaønh nhoùm qui chieáu, ñoù laø con ngöôøi; söï hieän dieän cuûa con ngöôøi laøm bieán Moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi cuõng chöùa ñöïng nhieàu ñaëc thuø ñoåi caùc heä sinh thaùi töï nhieân, phaù vôõ söï caân baèng thoâng thöôøng nhö: cuûa chuùng. Taát caû phuï thuoäc vaøo maät ñoä daân soá vaø caùc giai ñoïan – Moâi tröôøng töï nhieân voán saün coù vaø tieáp dieãn döôùi taùc phaùt trieån vaên hoùa– hình thaùi kinh teá cuûa hoï. ñoäng qua laïi vôùi con ngöôøi. – Töø choã leä thuoäc hoaøn toaøn vaøo taøi nguyeân moâi tröôøng, – Moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi do con ngöôøi taïo ra. Chæ coù con ngöôøi tieán tôùi choã chinh phuïc roài khai thaùc trieät ñeå taøi con ngöôøi môùi coù moâi tröôøng naøy. nguyeân moâi tröôøng daãn ñeán laøm caïn kieät vaø suy thoaùi moâi – Phöông thöùc thích nghi sinh hoïc vôùi moâi tröôøng töï nhieân tröôøng. yeáu daàn duø noù vaãn toàn taïi vaø dieãn bieán. – Con ngöôøi trôû thaønh thuû phaïm nhöng ñoàng thôøi cuõng laø – Phöông thöùc thích nghi baèng saûn phaåm vaên hoùa phaùt trieån naïn nhaân cuûa suy thoaùi moâi tröôøng. maïnh leân. – Nghieân cöùu sinh thaùi hoïc ngöôøi laø cô sôû khoa hoïc ñeå xaây Töø ñoù coù heä sinh thaùi ngöôøi maø con ngöôøi, khaùc vôùi moïi döïng moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi töï nhieân. sinh vaät khaùc, thích nghi moät caùch chuû ñoäng vôùi moâi tröôøng. 1.1. Heä sinh thaùi ngöôøi Con ngöôøi khai thaùc moâi tröôøng ñeå phuïc vuï cuoäc soáng. Vôùi 1.1.1 Phöông thöùc soáng: daân soá taêng nhanh, moâi tröôøng ñang bò khai thaùc tuøy tieän, ñang 15 16
caïn kieät vôùi nhòp ñoä baùo ñoäng. Theá caân baèng sinh thaùi bò vi phaïm SAÊN BAÉT – ÑAÙNH CAÙ: ñaõ manh nha töø giai ñoaïn haùi nghieâm troïng, treân dieän roäng, treân phaïm vi toaøn theá giôùi. löôïm vôùi caùc loaøi ñoäng vaät nhoû. Töø trung kyø ñaù cuõ (100.000 naêm) môùi phaùt trieån vôùi thuù lôùn. Huy ñoäng löïc löôïng ñoâng ngöôøi, khoûe Moät khoa hoïc môùi ñöôïc hình thaønh laø Sinh thaùi hoïc ngöôøi maïnh ñeå saên ñuoåi, vaây baét, ñaùnh baãy. Nhôø saên baét keát hôïp haùi hay coù luùc coøn goïi laø Sinh thaùi hoïc nhaân vaên. Ñoù laø moät khoa hoïc löôïm, cuoäc soáng coù phaàn no ñuû hôn, xuaát hieän söï phaân coâng lao lieân ngaønh, coù söï keát hôïp giöõa sinh thaùi hoïc (thuoäc veà khoa hoïc ñoäng sô khai. Coù theâm nguyeân lieäu môùi ñeå söû duïng laø da, xöông töï nhieân) vôùi ñòa lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc v.v… (thuoäc veà khoa hoïc xaõ laøm leàu ôû, chaên ñaép, aùo quaàn. hoäi) Vaøo thôøi ñaïi ñaù môùi (10.000 – 8.000 naêm tröôùc ñaây) xuaát Sinh thaùi hoïc laø boä phaän cuûa sinh hoïc chuyeân nghieân cöùu hieän cung teân, giaùo maùc, lao phoùng, coù theâm phöông thöùc saên moâi tröôøng, taùc ñoäng giöõa sinh giôùi vaø moâi tröôøng xung quanh, baén – khoâng ñoøi hoûi ñoâng ngöôøi maø hieäu quaû hôn. ñaûm baûo söï toàn taïi, phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa sinh giôùi. Ñaùnh caù manh nha töø thôøi ñaù giöõa (12.000 – 15.000 naêm Sinh thaùi hoïc ngöôøi laáy ñoái töôïng nghieân cöùu laø con ngöôøi tröôùc ñaây) phaùt trieån cao ôû thôøi ñaù môùi. Coù lao vôùi ngaïnh nhoïn, vaø moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng soáng cuûa con coù moùc, tieán tôùi duøng löôùi vaø coù thuyeàn maûng ñaùnh caù xa bôø. Ñaõ ngöôøi trong tö caùch quaàn theå hay coäng ñoàng ngöôøi. phaùt hieän ra löûa, tìm caùch giöõ löûa, caùch laáy löûa. Ñoù laø cuoäc caùch 1.1.2 Caùc hình thaùi kinh teá: maïng kyõ thuaät ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi. Cuøng vôùi söï phaùt trieån tieán hoùa cuûa baûn thaân con ngöôøi, söï Hieäu quaû khai thaùc töï nhieân ñaõ khaù hôn nhöng söï can thieäp chuyeån bieán töø heä sinh thaùi töï nhieân sang heä sinh thaùi ngöôøi traûi cuûa con ngöôøi vaøo töï nhieân chöa coù gì lôùn, caân baèng sinh thaùi qua quaù trình phaùt trieån tieán hoùa töø thaáp ñeán cao cuûa caùc hình vaãn coøn. Möùc ñoä khai thaùc taøi nguyeân vaãn coøn ñuû kòp cho hoài thaùi kinh teá: Haùi löôïm, saên baét, ñaùnh caù, chaên thaû, noâng nghieäp, phuïc. coâng nghieäp – ñoâ thò hoùa vaø haäu coâng nghieäp CHAÊN THAÛ: Thuaàn döôõng vaø chaên nuoâi gia suùc (cuøng vôùi HAÙI LÖÔÏM: laø hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy nhaát, con troàng troït) laø thaønh töïu kinh teá lôùn nhaát trong thôøi ñaïi ñaù môùi voán ngöôøi thu löôïm nguoàn thöùc aên coù saün, coâng cuï laø rìu tay baèng ñaù ñaõ ñöôïc manh nha töø thôøi ñaù giöõa. Thuù ñöôïc thuaàn döôõng phoå (ñaù nguyeân vaø ñaù gheø), cuoác baèng söøng, duïng cuï khaùc baèng bieán laø choù, deâ, cöøu, boø, heo… xöông. Hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy naøy keùo daøi suoát thôøi ñaïi Sang thôøi ñaïi kim khí (4000–5000 naêm tröôùc coâng nguyeân) ñaù cuõ(töø 3 trieäu ñeán 100.000 – 40.000 naêm tröôùc ñaây). Naêng suaát coù theâm löøa, ngöïa vôùi nhöõng ñaøn gia suùc lôùn haøng vaïn con treân thaáp. Daân cö thöa thôùt, coøn phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo moâi tröôøng thaûo nguyeân. Hình thaønh loái soáng du muïc cuûa caùc boä laïc chaên töï nhieân. 17 18
nuoâi, coù theâm nguoàn thöùc aên: thòt söõa vaø nguyeân lieäu da, loâng. thaønh, coâng tröôøng thuû coâng ñöôïc chuyeån sang neàn ñaïi saûn xuaát Tieán daàn ñeán söû duïng gia suùc vaøo caøy, keùo, vaän taûi. Hình thaønh tö baûn chuû nghóa. vieäc choïn loïc gioáng môùi (duø chöa hoaøn toaøn coù yù thöùc) cho naêng Maùy moùc taïo naêng suaát lôùn, taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi suaát cao. Xuaát hieän söï can thieäp vaøo caân baèng sinh thaùi: haø maõ, tröôøng soáng: voi röøng, teâ giaùc ñaõ bò tieâu dieät khaù nhieàu, phaù röøng laáy ñaát ñai – Noâng nghieäp vôùi maùy moùc phaùt quang, phaù röøng, xaây troàng troït aûnh höôûng xaáu ñeán ñieàu kieän soáng cuûa thuù röøng. döïng coâng trình thuûy lôïi, ñaïi thuûy noâng. NOÂNG NGHIEÄP: phaùt trieån roäng khaép vaøo thôøi ñaù môùi. – Khai thaùc moû phaù huûy sinh thaùi röøng vaø taøi nguyeân ñoäng Nguõ coác ñöôïc troàng chuû yeáu laø: luùa mì, maïch, ngoâ, luùa. Ngoaøi ra thöïc vaät, aûnh höôûng xaáu ñeán ñòa taàng. ñaõ coù ñaäu, meø, rau, cuû, caây aên quaû vaø caây laáy daàu. – Naêng löôïng tieâu thuï nhieàu: than, daàu moû, khí ñoát phaùt Luùa nöôùc xuaát hieän ôû vuøng ven soâng lôùn, cuøng vôùi vieäc döï sinh oâ nhieãm moâi tröôøng. tröõ nöôùc, ñöa nöôùc vaøo ñoàng ruoäng, ñaép ñeâ baûo veä muøa maøng. Boø ngöïa duøng phoå bieán vaøo caøy keùo trong noâng nghieäp. – Chuû nghóa thöïc daân tieâu dieät haøng loaït ñoäng vaät röøng, phaù huûy nghieâm troïng taøi nguyeân röøng (vaø nhieàu boä laïc ngöôøi Daáu aán chuû yeáu laø tính phong phuù vaø söï caân baèng sinh thaùi cuõng bò tieâu dieät) taïo nhöõng cuoäc di cö lôùn trong lòch söû. Ngöôøi chöa bò phaù vôõ nghieâm troïng. Cuoäc soáng oån ñònh trong thôøi ñaù da ñen bò baét laøm noâ leä ñeå khai thaùc nhöõng vuøng ñaát môùi maø boïn môùi. Söï phaân coâng trong xaõ hoäi noâng nghieäp ngaøy moät roõ. Moät thöïc daân phöông Taây ñaõ xaâm chieám ñöôïc. Moät söï thay ñoåi caên boä phaän ñaõ taùch rôøi canh taùc maø chaêm chuù vaøo saûn xuaát coâng cuï baûn veà baûn ñoà daân soá treân theá giôùi. phuïc vuï canh taùc nhö caøy cuoác vaø phuïc vuï sinh hoaït nhö coái xay…Nhöõng saûn phaåm coù tính haøng hoùa naøy seõ ñöôïc trao ñoåi döôùi – Nguoàn naêng löôïng truyeàn thoáng caïn kieät nhanh. Moâi daïng mua baùn vaø thò tröôøng sô khai cuõng hình thaønh ôû nhöõng nôi tröôøng oâ nhieãm ngaøy caøng traàm troïng. Daân soá theá giôùi taêng quaù töông ñoái taäp trung ñoâng ngöôøi chuyeân saûn xuaát vaø giao dòch, ñoä. Ña daïng sinh hoïc suy giaûm. Khoaûng caùch giaøu ngheøo giöõa mua baùn. Ñoâ thò sô khai cuõng hình thaønh töø ñoù. caùc coäng ñoàng ngaøy caøng lôùn. Xung ñoät moâi tröôøng ngaøy caøng gay gaét vaø mang roõ tính xung ñoät chính trò – xaõ hoäi. COÂNG NGHIEÄP: baét ñaàu muoän nhöng laøm bieán ñoåi saâu saéc giôùi töï nhieân trong thôøi gian voâ cuøng ngaén so vôùi toaøn boä lòch söû Moät neùt tieâu bieåu laø hieän töôïng ñoâ thò hoùa: Thöïc teá thì ñoâ töï nhieân. Hình thaùi kinh teá naøy ñöôïc baét ñaàu baèng vieäc saùng taïo thò ñaõ xuaát hieän töø söï phaùt trieån noâng nghieäp taïo ra dö thöøa, cuøng ñoäng cô hôi nöôùc. Ñoù laø cuoäc caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät laàn söï phaùt trieån thuû coâng nghieäp taùch rôøi noâng nghieäp taïo tieàn ñeà thöù hai cuûa nhaân loaïi, trong ñoù heä thoáng kyõ thuaät môùi ñöôïc hình cho ñoâ thò hoùa. 19 20
Moät boä phaän daân cö taùch ra khoûi vieäc ñoàng aùng ñeå taäp trong söï phaùt trieån vôùi toác ñoä cao veà kyõ thuaät coâng ngheä cuõng trung laïi thaønh caùc thò traán. Thò traán ñaàu tieân ñaõ xuaát hieän töø 3 – nhö vaên hoùa xaõ hoäi vôùi nhu caàu höôûng thuï raát cao. Ñieàu ñoù ñoøi 4 ngaøn naêm tröôùc coâng nguyeân nhöng ñoâ thò hoùa quy moâ theá giôùi hoûi neáp suy nghó môùi veà caùch öùng xöû trong heä sinh thaùi, döôùi chæ baét ñaàu trong theá kyû 19. khaåu hieäu phaùt trieån beàn vöõng. Ñoù laø chieán löôïc toaøn caàu veà quy hoaïch laïi toaøn boä taøi nguyeân treân traùi ñaát. Ñaëc tröng cuûa ñoâ thò laø: Caùc thaønh toá töï nhieân ñöôïc thay theá bôûi taïo phaåm vaên hoùa vôùi moät maïng löôùi caáu truùc veä tinh vaây Giaùo sö Ñaëng Höõu ñaõ coù moät döï baùo veà hình thaùi kinh teá quanh (thò traán, trang traïi, thoân aáp lieân keát nhau qua heä thoáng haäu coâng nghieäp nhö sau: giao thoâng) Trong 15 naêm qua do taùc ñoäng cuûa caùch maïng khoa hoïc + Caùc bieåu hieän phong phuù veà vaên hoùa (töø phong tuïc taäp coâng ngheä ñaëc bieät laø coâng ngheä thoâng tin, coâng ngheä sinh hoïc, quaùn, taâm lyù trôû ñi), ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn. coâng ngheä vaät lieäu, coâng ngheä naêng löôïng, neàn kinh teá theá giôùi ñang bieán ñoåi saâu saéc, maïnh meõ veà cô caáu, chöùc naêng vaø phöông + Beân ngoaøi cöù töôûng laø taùch rôøi khoûi töï nhieân nhöng thöïc thöùc hoaït ñoäng. Ñoù laø böôùc ngoaët lòch söû coù yù nghóa troïng ñaïi ñöa teá gaén boù maät thieát, theå hieän baèng vieäc söû duïng löông thöïc thöïc neàn kinh teá toaøn caàu töø kinh teá coâng nghieäp sang kinh teá tri thöùc, phaåm, nhieân lieäu vaø nguyeân lieäu. ñöa neàn vaên minh loaøi ngöôøi töø vaên minh coâng nghieäp sang vaên + Taêng daân soá laø hieän töôïng raát phoå bieán daãn tôùi môû roäng minh trí tueä vôùi 10 ñaëc ñieåm chuû yeáu sau: phaïm vi ñoâ thò, tieâu thuï nhieàu saûn phaåm vaø nhieàu heä quaû phaùt 1. Söï chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá: YÙ töôûng ñoåi môùi vaø coâng trieån khaùc: Nghieâm troïng nhaát laø oâ nhieãm moâi tröôøng, tröôùc heát ngheä môùi taïo ra nhieàu vieäc laøm môùi vaø naâng cao chaát luôïng cuoäc laø oâ nhieãm khoâng khí (do coâng nghieäp, giao thoâng vaø sinh hoaït) soáng, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao, dòch chuyeån cô caáu nhanh. + Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa ñoâ thò nhö moät trung taâm tieâu thuï 2. Saûn xuaát coâng ngheä trôû thaønh loaïi hình saûn xuaát quan taøi nguyeân laø khoâng heà thay ñoåi trong suoát quaù trình phaùt trieån. troïng nhaát, tieân tieán nhaát. Moïi doanh nghieäp ñeàu coù saûn xuaát Giaûi quyeát vaán ñeà ñoâ thò hoùa phaûi xem xeùt trong moái quan coâng ngheä, nhieàu doanh nghieäp chuyeân saûn xuaát coâng ngheä trong heä vôùi nhieàu nhaân toá aûnh höôûng toaøn cuïc nhö: daân soá, ñaát ñai, ñoù khoa hoïc vaø saûn xuaát ñöôïc nhaát theå hoùa, ít coù phaân bieät giöõa löông thöïc vaø caùc taøi nguyeân khaùc. Ñoù laø moät yeâu caàu trong phoøng thí nghieäm vaø coâng xöôûng chieán löôïc sinh thaùi moâi tröôøng. 3. Coâng ngheä thoâng tin ñöôïc öùng duïng voâ cuøng roäng raõi HAÄU COÂNG NGHIEÄP: Hay coøn goïi laø SIEÂU COÂNG trong moïi lónh vöïc, mang thoâng tin ña phöông tieän phuû khaép caû NGHIEÄP (Super Industrialism). Ñoù laø giai ñoaïn môùi ñöôïc döï baùo nöôùc, noái keát haàu heát gia ñình vaø toå chöùc. Thoâng tin trôû thaønh taøi 21 22
nguyeân quan troïng. Moïi lónh vöïc ñeàu coù taùc ñoäng cuûa coâng ngheä 9. Toaøn caàu hoùa: Thò tröôøng vaø saûn phaåm mang tính toaøn thoâng tin. caàu. Saûn phaåm ôû baát cöù nôi naøo cuõng coù theå nhanh choùng coù maët khaép theá giôùi. Phaàn lôùn caùc saûn phaåm ñeàu ñöôïc thöïc hieän töø 4. Daân chuû hoùa ñöôïc thuùc ñaåy. Moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc truy nhieàu nôi treân theá giôùi, laø keát quaû cuûa coâng ty aûo, xí nghieäp aûo, caäp thoâng tin caàn thieát daãn ñeán daân chuû hoùa, coâng khai hoùa caùc laøm vieäc töø xa… hoaït ñoäng vaø toå chöùc ñieàu haønh xaõ hoäi. Caùc chính saùch cuûa nhaø nöôùc vaø cuûa caùc toå chöùc ñeàu ñöôïc thoâng tin kòp thôøi. Ngöôøi daân 10. Thaùch ñoá vaên hoùa: Caùc xaõ hoäi phaûi coù nhieàu noã löïc ñeå coù theå nghieân cöùu, phaùt bieåu yù kieán ngay laäp töùc. Khoâng coøn tình baûo toàn vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa cuûa mình ñeå traùnh bò hoøa traïng böng bít thoâng tin. tan. 1.2. AÛnh höôûng cuûa caùc yeáu toá sinh thaùi ñeán con ngöôøi 5. Xaõ hoäi hoïc taäp: Giaùo duïc raát phaùt trieån. Ngöôøi daân ñöôïc hoïc thöôøng xuyeân ôû tröôøng, ôû treân maïng vaø hoïc töø xa. Ñaàu tö cho 1.2.1 AÛnh höôûng cuûa phöông thöùc soáng vaø thöùc aên giaùo duïc vaø khoa hoïc chieám tyû leä cao nhaát. Ñaàu tö voâ hình (giaùo Karl Linneù töø theá kyû 18 ñaët con ngöôøi vaøo boä linh chöôûng duïc, khoa hoïc, con ngöôøi) cao hôn ñaàu tö höõu hình (cô sôû vaät (Primates). Thöïc ra baûn chaát con ngöôøi vöøa laø cô theå sinh hoïc chaát). Phaùt trieån con ngöôøi laø nhieäm vuï troïng taâm. (Somatic) vöøa laø vaên hoùa (Cultural). Quaù trình khai thaùc moâi 6. Tri thöùc trôû thaønh voán quyù nhaát, laø nguoàn löïc haøng ñaàu taïo tröôøng töø caây coû, ñoäng vaät vaø söï thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng neân taêng tröôûng. Tri thöùc khoâng bò maát ñi luùc söû duïng maø ñöôïc naøy laø xuaát phaùt ñieåm saâu xa daãn ñeán cheá taùc coâng cuï. Vaø saùng chia seû, taêng leân vaø haàu nhö khoâng bò toán keùm khi chuyeån giao. taïo coâng ngheä chính laø bieåu tröng cuûa vaên hoùa. Ñoù laø söï thích 7. Saùng taïo ñoåi môùi thöôøng xuyeân laø ñoäng löïc taêng tröôûng nghi môùi – thích nghi vaên hoùa, theå hieän treân nhöõng caáu taïo vaø haøng ñaàu. Coâng ngheä ñoåi môùi raát nhanh, voøng ñôøi coâng ngheä ruùt chöùc naêng môùi cuûa cô theå: ngaén, coù khi chæ maáy naêm thaäm chí chæ maáy thaùng. Caùc doanh – Hoaøn thieän khaû naêng caàm naém höôùng tôùi cheá taùc vaø caûi nghieäp muoán truï ñöôïc vaø phaùt trieån, phaûi luoân ñoåi môùi coâng ngheä tieán coâng cuï. vaø saûn phaåm. Tröôùc ñaây ngöôøi ta hay choïn nhöõng coâng ngheä ñaõ – Taêng cöôøng yù nghóa cuûa kích thích thò giaùc treân cô sôû chín muoài. Ngaøy nay ngöôøi ta phaûi tìm coâng ngheä môùi naåy sinh vì phaùt trieån thò giaùc. chín muoài laø saép tieâu vong. – Thoaùi hoùa haøm raêng, chuyeån chöùc naêng caàm naém töø 8. Caùc doanh nghieäp vöøa caïnh tranh vöøa hôïp taùc ñeå phaùt raêng sang baøn tay, chuyeân bieät hoùa chi sau vôùi chöùc naêng ñi trieån. Trong cuøng moät lónh vöïc khi moät coâng ty thaønh coâng thì thaúng. caùc coâng ty khaùc phaûi tìm caùch chuyeån höôùng hoaëc saùt nhaäp 23 24
– Phöùc taïp hoùa caáu truùc vaø chöùc naêng naõo boä, ñaëc bieät laø nhieät ñoä da cuõng bieán thieân theo, nhöng nhieät ñoä trung taâm cô caùc trung khu lieân quan ñeán hoaït ñoäng toång hôïp (ngoân ngöõ, chöõ theå bao giôø cuõng oån ñònh, vaøo khoaûng 36– 37 0 C . vieát). Vieäc taêng cöôøng söû duïng protein ñoäng vaät, taïo theâm cô sôû 1.2.3. AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñòa hoùa vaät chaát coù lieân quan ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa cô theå vaø Haøm löôïng khoaùng chaát trong thaønh phaàn sinh hoùa cô theå tieán hoùa cuûa caùc loaïi hình ngöôøi. Cheá ñoä dinh döôõng coù aûnh lieân quan ñeán quaù trình bieán ñoåi noäi baøo (taïo xöông, ñieàu hoøa aùp höôûng ñeán bieán dò caùc ñaëc ñieåm cô theå: löïc thaåm thaáu v.v …). Töông quan veà tyû leä soá löôïng caùc thaønh Ví duï: Boä toäc Maxai chaên nuoâi, aên thòt nhieàu, cao lôùn hôn phaàn khoaùng trong moâi tröôøng coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán thaønh ñeán 10 cm vaø 10 kg so vôùi boä toäc Kaknia ôû Keânia chuyeân troàng phaàn khoaùng cô theå, töø ñoù aûnh höôûng ñeán sinh tröôûng, taêng troït. Moâi tröôøng sinh thaùi vaø cheá ñoä dinh döôõng taïo ra nhöõng dò tröôûng, phaùt trieån: Beänh böôùu coå lieân quan ñeán haøm löôïng iod, bieät khaù lôùn veà ñaùp öùng sinh hoïc. saâu raêng lieân quan ñeán haøm löôïng fluor trong nöôùc, v.v … Ví duï: Tieán boä vaên hoùa (y hoïc) laøm yeáu hoaëc loaïi tröø moät 1.3. Taùc ñoäng töông hoã cuûa con ngöôøi vaø heä sinh thaùi soá aùp löïc choïn loïc nhöng laïi khôi maøo cho moät soá aùp löïc môùi: Con ngöôøi laø moät thaønh vieân trong caùc heä sinh thaùi töï nhieân AIDS, caùc beänh veà tim maïch … quanh mình, coù quan heä töông hoã thoâng qua caùc maét xích thöùc Vaên hoùa, moät maët laø söï ñaùp öùng tröôùc aùp löïc moâi tröôøng, aên, hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát nhöng ñaëc bieät laø thaùi ñoä ñoái xöû maët khaùc laïi laø aùp löïc taïo neân tính ña hình di truyeàn. Vì vaäy vôùi ñoái vôùi moâi tröôøng. Con ngöôøi gaây ra: con ngöôøi, hai maët sinh hoïc vaø vaên hoùa khoâng taùch rôøi nhau. – Bieán ñoåi vaø suy thoaùi caùc heä sinh thaùi töï nhieân. Taøi 1.2.2. AÛnh höôûng cuûa yeáu toá khí haäu nguyeân caïn kieät. Xuaát hieän nhieàu heä sinh thaùi nhaân taïo khoâng heà Bieåu hieän ôû nhieàu traïng thaùi khaùc nhau theo muøa, theo ñòa oån ñònh: ñoâ thò, hoà chöùa nöôùc, ñaäp daâng, caûnh quan vaên hoùa… lyù v.v… ñeàu laø toång hôïp cuûa nhieàu thaønh phaàn nhö nhieät ñoä, ñoä – OÂ nhieãm moâi tröôøng. aåm, gioù, maây, möa, naéng, tuyeát v.v…Caùc taùc ñoäng naøy ñöôïc thoâng – Suy giaûm ña daïng sinh hoïc: Nhieàu loaøi sinh hoïc bò tuyeät qua nhieàu raøo chaén töï nhieân (soâng, hoà, bieån, nuùi, caây, röøng v.v …) dieät, trôû neân quyù hieám. vaø vaên hoùa (nhaø cöûa, ñöôøng saù …) taïo thaønh khí haäu ñòa phöông, tieåu khí haäu, vi khí haäu. – Suy giaûm chaát löôïng cuoäc soáng cuûa chính mình. Chaát löôïng cuoäc soáng phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån xaõ hoäi, moâi Ñieàu hoøa nhieät laø thích nghi sinh hoïc chuû ñaïo lieân quan ñeán tröôøng soáng, quan heä xaõ hoäi, cuï theå laø vieäc laøm, thu nhaäp, höôûng caùc chöùc naêng cuûa toå chöùc cô theå. Moät soá cô caáu goùp phaàn ñaûm thuï vaø an ninh xaõ hoäi. Daân soá taêng nhanh, saûn löôïng nguõ coác baûo toát thích nghi vôùi khí haäu. Nhieät ñoä moâi tröôøng thay ñoåi thì 25 26
taêng khoâng ñaùng keå, hoa quaû thòt söõa khoâng taêng. Möùc söû duïng Tuoåi thoï con ngöôøi noùi leân khaû naêng ñöôïc soáng trong cuoäc naêng löôïng taêng nhanh. Beänh xaõ hoäi, teä naïn xaõ hoäi taêng nhieàu. soáng laønh maïnh, bình yeân, no ñuû. Chieán tranh vaø xung ñoät quyeàn löïc, saéc toäc, toân giaùo xaåy ra lieân Trình ñoä daân trí, hay trình ñoä giaùo duïc, noùi leân khaû naêng mieân nhieàu nôi. tieáp thu vaên hoùa, khoa hoïc cuûa ngöôøi daân, thöôøng ñöôïc ño baèng Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng cuûa moät coäng ñoàng möùc ñoä phoå caäp giaùo duïc hay tyû leä soá ngöôøi bieát chöõ trong coäng ngöôøi ta coù theå duøng nhieàu tieâu chí khaùc nhau vaø theo nhieàu caùch ñoàng. thöùc khaùc nhau. Treân theá giôùi ngöôøi ta duøng phoå bieán tieâu chí Thu nhaäp thöïc teá cuûa ngöôøi daân noùi leân khaû naêng ñöôïc tieáp Toång thu nhaäp quoác daân theo ñaàu ngöôøi (GDP) hay Toång saûn caän caùc nguoàn löïc caàn thieát ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuoäc soáng tröôùc phaåm quoác gia theo ñaàu ngöôøi (GNP). Ñoù laø hai tieâu chí coù tính maét vaø laâu daøi. toång löôïng cao, phaûn aùnh ñöôïc naêng löïc kinh teá cuûa nhaø nöôùc. HDI laø trung bình coäng cuûa ba tieâu chí ñoù. Trong naêm 1989 Tuy nhieân hai tieâu chí naøy chæ môùi phaûn aùnh ñöôïc veà maët kinh teá, HDI cuûa Vieät Nam laø 0,560 ñöôïc xeáp thöù 122 treân 174 nöôùc trong noùi leân söï giaøu ngheøo cuûa moät quoác gia. Chuùng khoâng bieåu thò khi GDP chæ ñöôïc xeáp thöù 148. HDI trung bình cuûa theá giôùi laø 0,772. ñaày ñuû tình traïng phaân phoái caùc thaønh töïu giöõa caùc thaønh vieân Canada ñöôïc xeáp cao nhaát 0,960, trong khi GDP cuûa hoï chæ laø thöù trong xaõ hoäi, khoâng phaûn aùnh ñöôïc quaù trình naâng cao veà nhieàu 10. maët tinh thaàn vaên hoùa cuõng nhö veà maët söùc khoûe theå chaát vaø taâm lyù. GDP khoâng noùi leân ñieàu gì veà baûn chaát cuûa hoaït ñoäng saûn Ngöôøi ta coøn duøng chæ soá “Phaùt trieån giôùi– GDI” (Gender xuaát: saûn xuaát luùa gaïo hay saûn xuaát suùng ñaïn, chi phí cho giaùo related development index) ñeå so saùnh möùc phaùt trieån cuûa phuï duïc hay chi phí cho caûnh saùt, xaây döïng khu Casino hay xaây döïng nöõ, cuõng laø nhaèm ñaùnh giaù möùc ñoä bình ñaúng giôùi. Thuïy Ñieån coù beâïnh vieän mieãn phí cho ngöôøi ngheøo. Moät dollar laø moät dollar GDP xeáp thöù 22, HDI cuõng xeáp thöù 22 nhöng GDI ñöôïc xeáp vaøo cho duø hieäu quaû xaõ hoäi raát khaùc nhau, thaäm chí hoaït ñoäng naøy coù loaïi nhaát. GDI cuûa Vieät Nam ñöôïc xeáp thöù 108. theå gaây tai haïi raát nhieàu cho moät hoaït ñoäng khaùc. Tuy nhieân, cho Thöïc ra chaát löôïng cuoäc soáng laø moät khaùi nieäm raát meàm ñeán nay GDP vaãn ñöôïc öa duøng tröôùc tieân bôûi vì noù cho pheùp so deûo maø khi xem xeùt phaûi löu yù ñeán raát nhieàu khía caïnh khaùc saùnh tieàm löïc saûn xuaát töông ñoái cuûa caùc quoác gia khaùc nhau. nhau nhö: 1. Daân soá; 2. Lao ñoäng vaø vieäc laøm; 3. Ngheà nghieäp; 4. Ñeå khaéc phuïc moät phaàn nhöôïc ñieåm cuûa GDP, nhieàu nöôùc Giaùo duïc; 5. Ñieàu kieän lao ñoäng; 6. Tai naïn lao ñoäng; 7.Tieän ñaõ söû duïng chæ soá “Phaùt trieån con ngöôøi– HDI”, coøn goïi laø chæ soá nghi gia ñình; 8. Hoân nhaân gia ñình; 9. Hoaït ñoäng xaõ hoäi; 10. Baûo “Phaùt trieån nhaân löïc”, bao goàm caùc tieâu chí: tuoåi thoï trung bình, hieåm xaõ hoäi; 11. Söùc khoûe vaø y teá; 12. Traät töï xaõ hoäi; 13. Tieàn trình ñoä daân trí vaø thu nhaäp thöïc teá. löông vaø thu nhaäp; 14. Coâng baèng xaõ hoäi; 15. Moâi tröôøng, v.v… 27 28
Moät nhaø giaùo duïc moâi tröôøng AÁn Ñoä, oâng R.E.Sharma, tröôøng ñoäng ngheä nhieân thöïc quan nieäm chaát löôïng cuoäc soáng laø söï ñaùp öùng ngaøy caøng taêng IV. Caùc vaán ñeà Heä Heä thoáng Giaù trò Loái Giaù trò tieán caùc nhu caàu cô baûn veà löông thöïc, naêng löôïng, nhaø ôû, giaùo thoáng chính trò vaên hoùa soáng toân giaùo chính trò– xaõ hoäi duïc, y teá, an ninh xaõ hoäi. Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng caàn xaõ hoäi phaûi xem xeùt möùc ñoä beàn vöõng, oån ñònh trong töông quan haøi hoøa V. Caùc vaán ñeà Thöông Vieän Cô caáu Cô caáu Öu tieân vôùi töï nhieân, khoâng laøm haïi töï nhieân. Sharma ñöa ra moâ hình kinh teá maïi trôï Ñaàu ngaønh kinh teá phaùt trieån cuoäc soáng laø moät hình sao 5 caùnh vaø moãi ñænh laø moät hình sao 5 tö ngheà caùnh khaùc. II 1 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHUÛ YEÁU III 2 3 1. Nguyeãn Ñình Khoa, 1983, Moâi tröôøng soáng vaø con ngöôøi, I NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. 4 5 2. Phaïm Thò Ngoïc Traàm, 1987, Moâi tröôøng sinh thaùi– vaán ñeà vaø giaûi phaùp, NXB Chính trò Quoác gia. 3. Odum, 1978 (dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc, NXB Ñaïi hoïc vaø IV V Trung hoïc chuyeân nghieäp. Baûng 4 4. Olivier, 2002 (dòch), Sinh thaùi hoïc nhaân vaên, NXB Theá giôùi. Ñaëc tröng cuûa heä Ñaëc tröng cuûa heä thoáng thaønh phaàn (1 – 5) thoáng lôùn (I – V) 5. http// en.wikipedia – org/wiki/ecology/Human 1 2 3 4 5 ecology/Sociology. I. Caùc vaán ñeà Quy moâ Cô caáu Phaân boá Bieán Bieán ñoåi 6. Nguyeãn Ñaêng Thu (Chuû bieân)ï, 2004, Beänh hoïc noäi khoa, daân soá ñoåi töï cô hoïc NXB nhieân Y hoïc. II. Caùc vaán ñeà GDP/ng Giaùo Baûo hieåm Nhaø Y teá - Chöông 1 : phuùc lôïi duïc xaõ hoäi cöûa 1. Haõy neâu vaøi ñaëc ñieåm quan troïng nhaát trong döï III. Caùc vaán ñeà Nguoàn Coâng Moâi Voán Löông ñoùan veà hình thaùi kinh teá haäu coâng nghieäp. taøi nguyeân moâi lao tröôøng töï 29 30
CHÖÔNG II 2. Haõy cho bieát coù thaät laø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa nhaân daân ta ñang bò suy giaûm. CON NGÖÔØI BÌNH THÖÔØNG 3. Cho bieát öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa moät soá chæ SÖÙC KHOÛE VAØ BEÄNH TAÄT tieâu ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng. Hoïc vieân caàn hieåu roõ caùc vaán ñeà sau – Theá naøo laø söùc khoûe ñích thöïc theo quan nieäm cuûa WHO vôùi muïc tieâu vöôït qua nhöõng thöû thaùch cuûa moâi tröôøng, nhaèm ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû. Con ngöôøi bình thöôøng khoâng coù beänh taät chöa phaûi laø ñaõ coù söùc khoûe. – Söùc khoûe laø moät loaïi taøi nguyeân ñaëc bieät, voâ cuøng quyù giaù maø con ngöôøi coù quyeàn ñöôïc coù, ñoàng thôøi phaûi coù nghóa vuï giöõ gìn, baûo veä, khai thaùc hôïp lyù söùc khoûe cuûa mình vaø cuûa coäng ñoàng. – Coù nhieàu loaïi söùc khoûe, veà theå chaát vaø veà tinh thaàn, taâm lyù. – stress laø moät trong daïng bieåu hieän cuûa söùc khoûe tinh thaàn, ñaëc bieät phoå bieán trong tình hình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc. – Hieåu roõ yù nghóa cuûa stress trong ñôøi soáng xaõ hoäi, trong lao ñoäng tôùi ñeå coù nhöõng bieän phaùp öùng phoù hôïp lyù vôùi stress, stress ngheà nghieäp lieân quan nhieàu vôùi caùc yeáu toá lao ñoäng. Caàn naém vöõng caùc nguyeân taéc öùng phoù vôùi stress ngheà nghieäp. – Söùc khoûe sinh saûn laø vaán ñeà lieân quan ñeán vaán ñeà daân soá vaø haïnh phuùc gia ñình, xaõ hoäi, laø noäi dung cô baûn cuûa chöông trình Haønh ñoäng quoác gia vì söùc khoûe coäng ñoàng. 31 32
2.1 Quan nieäm hieän nay veà söùc khoûe Dubos (1965) coi “Tình traïng söùc khoûe hay beänh taät laø bieåu hieän cuûa söï thaéng lôïi hay thaát baïi maø cô theå traûi qua trong söï coá 2.1.1 Bình thöôøng vaø beänh taät gaéng cuûa noù ñeå thích öùng vôùi thöû thaùch cuûa moâi tröôøng “. ÔÛ con ngöôøi bao giôø cuõng toàn taïi hai traïng thaùi ñoái laäp: Theá kyû 19, Claude Bernard (1869), nhaø sinh lyù hoïc Phaùp ñaõ bình thöôøng vaø beänh taät. Hai traïng thaùi ñoái laäp ñoù thöôøng xuyeân vieát “Hieän töôïng veà söï soáng ñöôïc quy ñònh töø hai phía: Moät phía ñaáu tranh vôùi nhau. Luùc thì traïng thaùi naøy chieám öu theá, luùc thì laø cô theå, trong ñoù söï soáng dieãn ra, vaø phía khaùc laø moâi tröôøng, traïng thaùi khaùc. trong ñoù coù theå tìm thaáy nhöõng ñieàu kieän chuû yeáu cho söï xuaát Ngöôøi bình thöôøng laø ngöôøi trong thôøi ñieåm khoâng bò maéc hieän, dieãn bieán nhöõng hieän töôïng cuûa baûn thaân mình. Ñieàu kieän moät beänh caáp tính hay maõn tính hoaëc khoâng bò thöông tích hay taät caàn cho söï soáng tìm thaáy caû ôû trong cô theå vaø caû ôû moâi tröôøng nguyeàn. Khi ngöôøi beänh ñöôïc chöõa khoûi töùc laø chöùc naêng cuûa cô beân ngoaøi”. quan bò beänh ñaõ ñöôïc phuïc hoài, thì ngöôøi ñoù trôû laïi bình thöôøng. Moâi tröôøng beân trong cô theå laø dòch theå trung gian giöõa teá Coù theå khaùm laâm saøng thaáy laø bình thöôøng nhöng neáu xeùt baøo vaø caùc moâ nhö maùu vaø baïch huyeát. Vì vaäy cô theå laø moät “vuõ nghieäm, thaêm doø chöùc naêng moät vaøi cô quan, coù theå thaáy khoâng truï nhoû” hoaït ñoäng trong moät “vuõ truï lôùn” laø thieân nhieân xung bình thöôøng. Nhö vaäy laø khoâng phaûi deã ñaùnh giaù moät ngöôøi coù quanh. hoaøn toaøn bình thöôøng hay khoâng. Vaø nhö vaäy, bình thöôøng cuõng chöa haún ñaõ laø coù söùc khoûe toát vaø khoâng bình thöôøng cuõng chöa Moâi tröôøng beân trong vaø beân ngoaøi ñeàu aûnh höôûng tröïc tieáp haún laø hoaøn toaøn keùm söùc khoûe hay beänh taät. hay giaùn tieáp ñeán söùc khoûe. Ngoaøi khoûe maïnh hay beänh taät veà theå xaùc coøn coù theå khoûe Vôùi moâi tröôøng beân trong, söùc khoûe chòu taùc ñoäng cuûa söï maïnh hay beänh hoaïn veà taâm thaàn. Vì vaäy, söùc khoûe hay beänh taät reøn luyeän vaø caùch soáng haèng ngaøy trong ñoù coù taäp quaùn veä sinh, caàn ñöôïc hieåu moät caùch toaøn dieän hôn. Ñaõ coù khaù nhieàu ñònh theå duïc, theå thao, ñieàu ñoä, tieát duïc, khoâng thaùi quaù, khoâng baát nghóa khaùc nhau veà söùc khoûe vaø beänh taät: caäp. May (1958) quan nieäm:“ Beänh taät laø söï bieán ñoåi cuûa caùc Moâi tröôøng beân ngoaøi thì ña daïng, ngoaøi moâi tröôøng töï moâ cô theå gaây nguy haïi cho söï soáng cuûa chuùng trong moâi nhieân khí haäu, taøi nguyeân, ñòa lyù … thì moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi tröôøng”. Ñoù laø quan nieäm coå ñieån coi beänh taät nhö laø moät thöù roái raát laø phong phuù goàm: loaïn, moät söï maát caân baèng xaûy ra trong cô theå. – Moâi tröôøng gia ñình: tieän nghi veà taøi chính ñaûm baûo cuoäc soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, quan heä gia ñình thaân toäc, phong tuïc, leã giaùo, truyeàn thoáng, hoïc haønh … 33 34
– Moâi tröôøng lao ñoäng: vieäc laøm oån ñònh, cô sôû vaät chaát Xem ra moïi ñònh nghóa ñeàu coi söùc khoûe laø khaùi nieäm toång thieát bò, nguyeân vaät lieäu, an toaøn vaø veä sinh lao ñoäng, thu nhaäp, hôïp veà traïng thaùi cô theå coù lieân quan maät thieát vôùi moâi tröôøng. quan heä chuû thôï, quan heä ñoàng nghieäp, phöông tieän ñi laïi … Phaåm chaát cuûa moâi tröôøng noùi cho cuøng, theo nghóa roäng, toaøn dieän chính laø söùc khoûe coäng ñoàng. – Moâi tröôøng xaõ hoäi: cheá ñoä kinh teá, chính trò, daân soá, phaân boá vieäc laøm, phuùc lôïi xaõ hoäi, y teá, giaùo duïc … Y hoïc phöông ñoâng töø laâu cuõng ñaõ neâu lyù thuyeát veà “Thieân – Nhaân hoøa hôïp”, nghóa laø con ngöôøi luoân luoân phaûi hoøa hôïp vôùi – Moâi tröôøng quoác teá: hoøa bình, chieán tranh, saéc toäc, ly thieân nhieân, vôùi moâi tröôøng. khai, xung ñoät. Caàn chuù yù laø söï thích öùng cuûa con ngöôøi hoaøn toaøn khaùc vôùi Moïi ñieàu kieän vaø hieän töôïng ñeàu taùc ñoäng ñeán söùc khoûe sinh giôùi ôû choã thích öùng baèng vaên hoùa quan troïng hôn veà sinh theo nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñoái vôùi töøng caù theå cuõng nhö coäng hoïc. Tuy nhieân cuõng hieån nhieân laø töø vaên hoùa, con ngöôøi ñaåy ñoàng maø moãi caù theå laø thaønh vieân. chính mình vaøo thaûm hoïa moâi tröôøng oâ nhieãm, caïn kieät vaø suy Nhö vaäy khaùi nieäm söùc khoûe roõ raøng laø coù haøm yù veà söï thoaùi. thích öùng ñoái vôùi moâi tröôøng hay, noùi khaùc ñi, söùc khoûe laø tieâu 2.1.2 Ñònh löôïng söùc khoûe chuaån cuûa söï thích öùng vôùi moâi tröôøng vaø cuõng laø moät tieâu chuaån Söùc khoûe ñöôïc xem nhö moät taøi saûn, moät tieàm naêng ñöôïc cô baûn cuûa chaát löôïng cuoäc soáng. duy trì thöôøng xuyeân vaø ñònh löôïng ñöôïc baèng nhieàu caùch. WHO (1975) – Toå chöùc y teá theá giôùi – neâu ñònh nghóa: Söùc khoûe taêng giaûm lieân quan ñeán quaù trình taêng tröôûng, “Söùc khoûe laø traïng thaùi deã chòu toaøn dieän veà theå chaát, tinh thaàn tröôûng thaønh vaø laõo hoùa caùc cô quan cuûa cô theå. Söùc khoûe taêng vaø taâm lyù xaõ hoäi nhaèm ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû”. Söùc khoûe laø giaûm theo tuaàn traêng, theo muøa, theo nhòp ñieäu sinh hoïc. moät trong nhöõng quyeàn lôïi cô baûn cuûa con ngöôøi. Moïi ngöôøi ñeàu coù nghóa vuï phaûi baûo veä vaø naâng cao söùc khoûe caù nhaân vaø coäng Ñieàu caàn löu yù laø sau lao ñoäng nghieâm tuùc thì seõ meät moûi ñoàng. Söùc khoûe cuõng laø moät loïai taøi nguyeân cô baûn maø moïi ngöôøi vaø maát nhieàu hay ít naêng löôïng tuøy theo möùc ñoä lao ñoäng naëng cuõng nhö coäng ñoàng ñeàu coù traùch nhieäm baûo veä, khai thaùc vaø söû hay nheï. Ñeå khaéc phuïc meät moûi keùo daøi thì phaûi buø ñaép naêng duïng hôïp lyù hôn baát cöù loaïi taøi nguyeân naøo khaùc. löôïng ñaõ tieâu hao vaø nghæ ngôi hôïp lyù. Tröôùc heát laø caàn buø ñaép kòp thôøi nöôùc vaø muoái khoaùng vaø coù ñuû thôøi gian ñeå phuïc hoài söùc Ñieàâu ñaùng quan taâm hôn caû laø vieäc baûo veä söùc khoûe phaûi khoûe. nhaèm muïc tieâu quan troïng nhaát laø lao ñoäng coù hieäu quaû. 35 36
Söï ñaùnh giaù söùc khoûe thöôøng ñöôïc chuù troïng ôû möùc phuïc hoài Caùc chæ tieâu sinh hoïc cuõng khoâng phaûi luoân luoân coá ñònh cô theå sau lao ñoäng, oám ñau, tai naïn. Toác ñoä hoài phuïc hay hoaøn trong moïi tröôøng hôïp, moïi ñieàu kieän moâi tröôøng. Moãi khi moâi thieän thöôøng vaãn ñöôïc coi laø moät tieâu chí ñaùnh giaù naêng löïc con tröôøng coù söï bieán ñoåi thì moät soá chæ tieâu naøo ñoù voán laø bình ngöôøi.Söï hoài phuïc thöôøng ñi keøm vôùi söï reøn luyeän. Nhieàu khi nhôø thöôøng seõ vöôït ra ngoaøi giôùi haïn phoå bieán chòu ñöïng ñöôïc cô theå. reøn luyeän maø söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc hoài phuïc maø coøn toát hôn Tuy nhieân ñieàu caàn löu yù laø luùc ñoù beänh taät coù xuaát hieän khoâng? tröôùc. Caâu traû lôøi laø chöa chaéc chaén, nguy cô hay khaû naêng thì coù theå coù nhöng xuaát hieän beänh thì chöa haún bôûi giôùi haïn thích nghi cuõng Söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc ño maø caàn phaûi ño löôøng bieán ñoåi theo töøng con ngöôøi, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù thöôøng xuyeân. Caøng nhieàu söùc khoûe thì caøng ít cô hoäi phaùt sinh reøn luyeän. beänh taät. Ngöôøi ta thöôøng laáy nhöõng giôùi haïn ñöôïc goïi laø Tieâu chuaån töùc laø caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ño löôøng söùc khoûe nhö nhieät Vì vaäy khaùi nieäm söùc khoûe coøn ñöôïc bieåu hieän baèng toaøn ñoä, huyeát aùp, nhòp tim, soá löôïng hoàng caàu, baïch caàu, haøm löôïng boä löïc löôïng döï tröõ cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng chuû yeáu cuûa cô ñöôøng huyeát… vaø nhieàu chæ tieâu veà caùc chöùc naêng ôû möùc ñoä vó theå.Löïc löôïng döï tröõ naøy ñöôïc bieåu hieän baèng moät ñaïi löôïng goïi moâ hoaëc vi moâ veà teá baøo, phaân töû, ion… laø heä soá döï tröõ töùc laø soá löôïng toái ña moät chöùc naêng coù theå huy ñoäng ñöôïc khi caàn ñeán so vôùi luùc bình thöôøng. Ñöông nhieân khi ngöôøi ta noùi moïi chæ tieâu sinh hoïc ñeàu bình thöôøng (hoaëc ña soá chæ tieâu chuû yeáu, quyeát ñònh laø bình Ví duï: Luùc nghæ, ngoài bình thöôøng, löôïng maùu ñöôïc traùi tim thöôøng) thì ñöôïc coi laø coù söùc khoûe. ñaåy vaøo ñoäng maïch chuû laø 4 lít/phuùt. Lao ñoäng vaø reøn luyeän cô theå ñöa coâng suaát leân 20 lít/phuùt. Trong khi traùi tim khoâng reøn Nhöõng giôùi haïn cuûa caùc chæ tieâu ñoù laø keát quaû ño ñaïc, tính luyeän chæ ñaït toái ña laø 6 lít/phuùt. toaùn thoáng keâ döïa treân caùc khaûo nghieäm, thaêm doø chöùc naêng cuûa moät soá ñuû lôùn caù theå, ñaïi dieän cho coäng ñoàng, phaûn aùnh möùc phoå Ñieàu caàn löu yù laø trong khi öùng phoù vôùi ñieàu kieän thöû bieán vôùi moät xaùc suaát tin caäy nhaát ñònh. Coù nhöõng giôùi haïn roäng, thaùch, con ngöôøi vaän duïng caùc chöùc naêng moät caùch toaøn dieän ñaëc töông ñöông nhau giöõa nhieàu coäng ñoàng treân theá giôùi, cuõng coù bieät laø caùc yeáu toá tinh thaàn vaø taâm lyù. Döïa vaøo caùc nhaân toá taùc nhieàu giôùi haïn phaûn aùnh toát töøng ñaëc tröng cuûa töøng coäng ñoàng. ñoäng vaø bieåu hieän cuûa tình traïng cô theå, thöôøng phaân bieät 3 loaïi Vì theá khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå söû duïng chung moät barem söùc khoûe ñaùnh giaù cho taát caû coäng ñoàng maø phaûi xaây döïng nhöõng barem 1. Söùc khoûe sinh lyù:phaùt trieån theo nhöõng moâ hình vaø tieâu cho caùc coäng ñoàng khaùc nhau. chuaån ñaõ bieát roõ, goàm nhöõng cô cheá theå dòch, thaàn kinh ñeå öùng phoù vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng. Phaàn lôùn laø do yeáu toá di truyeàn 37 38
quyeát ñònh nhöng söï reøn luyeän coù taùc duïng taêng cöôøng söùc khoûe thoï trung bình vaø nhieàu yeáu toá xaõ hoäi khaùc nhö toång thu nhaäp treân ñaàu ngöôøi, chæ soá ngheøo khoå, chæ soá phaùt trieån vaên hoùa, hoïc ñaëc bieät laø heä soá döï tröõ. vaán… 2. Söùc khoûe mieãn dòch:Phaùt trieån qua cuoäc ñoï söùc vôùi caùc Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi ñöôïc xeùt treân hai phöông dieän: taùc nhaân gaây oâ nhieãm. Phaûn öùng ñaëc hieäu laø cô cheá coù tính di truyeàn cuõng nhö söï reøn luyeän (coøn phuï thuoäc vaøo khaùng nguyeân – Coäng ñoàng laø moät nhoùm di truyeàn chòu taùc ñoäng cuûa choïn töø moâi tröôøng mang laïi, vaxin chaúng haïn). loïc vaø tuyeån löïa trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi. 3. Söùc khoûe tinh thaàn (söùc khoûe taâm thaàn laø moät caùch noùi – Coäng ñoàng laø moät nhoùm vaên hoùa xaõ hoäi maø öùng xöû laø khaùc) coøn phaân chia thaønh söùc khoûe taâm lyù vaø söùc khoûe xaõ hoäi. bieåu hieän cuûa söùc khoûe taâm thaàn. Khoâng theå coù moät söùc khoûe coäng ñoàng toát vôùi moät xaõ hoäi beá taéc cuõng nhö moät möùc soáng quaù Söùc khoûe toùm laïi laø moät ñaïi löôïng töông ñoái vì caùi khoûe ngheøo khoå vaø söï lan traøn cuûa teä naïn xaõ hoäi. cuûa moät ngöôøi trong ñieàu kieän moâi tröôøng naøy chöa haún ñaõ khoûe ñöôïc trong ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc. 2.2. Söùc khoûe tinh thaàn (SKTT) Ñoái vôùi moãi ñoái töôïng lao ñoäng khaùc nhau ñoøi hoûi söùc khoûe 2.2.1 Quan nieäm khaùc nhau vaø loaïi hình söùc khoûe cuõng khaùc nhau. Ngöôøi xöa quan nieäm “Ngöôøi khoâng coù beänh taâm thaàn laø 2.1.3. Söùc khoûe coäng ñoàng coù tinh thaàn khoûe”. Quan nieäm naøy chöa chính xaùc. SKTT thaät ra raát ña daïng, phöùc taïp. Roái loaïn veà tinh thaàn coù nhieàu möùc ñoä vaø Söùc khoûe coäng ñoàng hay söùc khoûe xaõ hoäi laø söùc khoûe chung phaïm vi khaùc nhau. Hieäp hoäi quoác gia veà SKTT cuûa Hoa Kyø cuûa moät heä thoáng coù toå chöùc giöõa nhöõng caù theå coù quan heä vaø taùc quan nieäm raèng ngöôøi coù SKTT toát laø ngöôøi coù khaû naêng ñieàu ñoäng leân nhau trong moät moâi tröôøng töï nhieân (voâ sinh vaø höõu sinh) vaø moâi tröôøng xaõ hoäi (vaên hoùa, chính trò, kinh teá, toân giaùo…) hoøa caùc ham muoán, duïc voïng, löông taâm, caûm xuùc, lyù töôûng phuø Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi bao goàm caû tình traïng (tyû leä) beänh taät hôïp vôùi naêng löïc vaø yeâu caàu cuûa cuoäc soáng maø mình phaûi ñoái trong coäng ñoàng khi xem xeùt treân bình dieän toång theå. dieän. Ñeå xaùc ñònh söùc khoûe coäng ñoàng thì phaûi xuaát phaùt töø toång Hoï ñöa ra ñònh nghóa: “Tình traïng SKTT toát laø traïng thaùi ñònh löôïng söùc khoûe cuûa thaønh vieân maø tính ra soá trung bình ñaïi khoûe khoaén maø trong ñoù chuû theå caûm thaáy deã chòu, töï tin trong dieän (khoâng haún laø trung bình soá hoïc). giao tieáp cuõng nhö tröôùc thaùch thöùc cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy “ Coù nhieàu chæ tieâu ñeå kham thaûo trong khi keát hôïp nhieàu Cuõng coù ngöôøi quan nieäm ngaén goïn:SKTT toát laø “bieát mình maët nhö tính thích öùng, taàn suaát thai löu, töû vong chu sinh, tuoåi vaø bieát ngöôøi”. 39 40