Biến đổi khí hậu, những thách thức và cơ hội đối với ngành Du lịch Việt Nam

BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI ĐỐI VỚI<br /> NGÀNH DU LỊCH VIỆT NAM<br /> TRẦN VĂN ANH<br /> Trường Đại học Quảng Nam<br /> Tóm tắt: Biến đổi khí hậu đã và đang là nguy cơ lớn đối với sự phát triển của<br /> nhân loại trong thế kỷ 21 và các thế kỷ tiếp theo. Biến đổi khí hậu tác động<br /> đến mọi mặt của hoạt động sản xuất và đời sống. Những tác động của biến<br /> đổi khí hậu có thể gây ra những hậu quả lớn về người và của. Mỗi quốc gia,<br /> vùng lãnh thổ, mỗi ngành nghề chịu tác động ở những mức độ khác nhau.<br /> Đối với ngành du lịch, tác động của biến đổi khí hậu có thể nhìn nhận ở 2<br /> mặt: tích cực và tiêu cực.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Du lịch đã và đang là một trong những ngành kinh tế quan trọng của nhiều quốc gia trên<br /> thế giới, trong đó có nước ta. Du lịch là ngành có tốc độ tăng trưởng cao, hiệu quả và<br /> tác động đến nhiều ngành kinh tế từ công nghiệp, nông nghiệp đến dịch vụ; từ các hoạt<br /> động sản xuất vật chất đến các hoạt động văn hóa tinh thần. Dịch vụ du lịch phát triển<br /> nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao khi đời sống và trình độ của xã hội tăng cao. Hoạt<br /> động du lịch diễn ra khắp mọi nơi, mọi quốc gia, vùng lãnh thổ. Mức độ sôi động hiệu<br /> quả của hoạt động phụ thuộc vào nhiều yếu tố như trình độ phát triển, mức sống, tài<br /> nguyên du lịch, các yếu tố thời tiết, khí hậu...<br /> Biến đổi khí hậu đã và đang diễn ra trên quy mô toàn cầu. Các kết quả nghiên cứu quốc<br /> tế và trong nước cho thấy mức độ và phạm vi tác động ngày càng rộng lớn và sâu sắc.<br /> Biến đổi khí hậu được nhận diện qua một số yếu tố cơ bản như nhiệt độ Trái Đất tăng<br /> lên và có biến động cục bộ (nơi nóng lên và nơi hạ thấp đột ngột), lượng mưa biến động<br /> mạnh mẽ và có dấu hiệu tăng lên vào mùa mưa nhiều và giảm vào mưa ít, hiện tượng<br /> mưa cục bộ với cường độ lớn và thời gian kéo dài tăng, hạn hán xuất hiện thường<br /> xuyên, kéo dài và diễn ra trên diện rộng, hoạt động của bão ngày càng khắc nghiệt hơn<br /> như số cơn tăng nhanh, cấp bão ngày càng lớn và diễn biến phức tạp; hiện tượng El<br /> Nino xuất hiện thường xuyên hơn, hệ thống gió mùa có những biến động khác thường<br /> so với nhiều năm. Trong vòng 50 năm qua, mực nước biển đã dâng 20cm (trung bình<br /> 18mm/năm giai đoạn 1961-1992 và 3,1mm/năm giai đoạn 1993-2003), băng ở Bắc cực<br /> giảm 2,7%/thập kỷ và giảm 7% từ 1990 đến nay, nhiệt độ tăng trung bình khoảng 0,60C<br /> trong gần 1 thế kỷ qua. Ở Việt Nam, trong vòng 50 năm qua, nhiệt độ tăng 0,70C, mực<br /> nước biển dâng 20cm, số đợt không khí lạnh giảm nhưng các đợt kéo dài, gây rét đậm,<br /> rét hại; bão mạnh, di chuyển vào phía Nam, kết thúc muộn, bão diễn biến phức tạp về<br /> hướng và cường độ [1].<br /> Biến đổi khí hậu đã tác động sâu sắc và toàn diện đến mọi khu vực trên Trái Đất từ<br /> vùng Cực băng giá đến các vùng hoang mạc khô hạn, từ ngành nông nghiệp – ngư<br /> nghiệp (được xem là ảnh hưởng nặng nề nhất) đến công nghiệp, dịch vụ - du lịch và đời<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 01(17)/2011: tr. 104-109<br /> <br /> BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI ĐỐI VỚI NGÀNH DU LỊCH...<br /> <br /> 105<br /> <br /> sống sản xuất, sinh hoạt của người dân, tác động từ các vùng đồng bằng ven biển đến<br /> vùng trung du, miền núi với các mức độ và hình thức khác nhau. Những tác động của<br /> biến đổi khí hậu đã ảnh hưởng nhiều mặt của các ngành kinh tế, trong đó du lịch là một<br /> trong những ngành có những tác động hai chiều: cả thách thức và cơ hội cho phát triển.<br /> 2. CÁC TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC VÀ TIÊU CỰC CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN<br /> NGÀNH DU LỊCH<br /> 2.1. Tác động tiêu cực đến tài nguyên du lịch vùng biển, ven biển và đảo<br /> Những tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu đến ngành du lịch được thể hiện trên<br /> nhiều mặt. Trước hết, biến đổi khí hậu toàn cầu đã và đang làm mực nước biển và các<br /> đại dương dâng cao. Theo các các kịch bản dự báo đến năm 2100, mực nước biển ở bờ<br /> biển Việt Nam có thể dâng lên 0,75m – 1m dẫn đến làm ngập một diện tích lãnh thổ rất<br /> lớn của nước ta [1]. Việt Nam có đường bờ biển dài 3260 km [3], trên dọc bờ biển có<br /> hàng trăm (đã có 125 bãi biển được xác định, xếp loại có giá trị du lịch) bãi biển đẹp<br /> tầm cỡ khu vực và thế giới như Trà Cổ, Sầm Sơn, Lăng Cô, Hội An, Nha Trang, Vũng<br /> Tàu, Phú Quốc, Cù Lao Chàm... [2]. Với đặc điểm là địa hình ven biển thấp, nhất là hai<br /> đồng bằng sông Hồng (vùng ven biển Nam Định, Thái Bình, Hải Phòng..), sông Cửu<br /> Long (Bán đảo Cà Mau, Sóc Trăng...) và các vũng vịnh, đầm phá, vùng cửa sông và bãi<br /> cát bồi ven biển (khu vực miền Trung từ Thanh Hóa vào đến Vũng Tàu) [3], khi mực<br /> biển dâng sẽ nhấn chìm nhiều bãi biển (nhiều bãi biển sẽ biến mất), thu hẹp diện tích<br /> hầu hết các bãi biển (ảnh hưởng tới gần 100% số bãi biển và trên 85% diện tích các bãi<br /> biển), các hệ sinh thái có giá trị du lịch (rừng ngập mặn khu vực cửa sông, vùng đồng<br /> bằng sông Cửu Long, sông Hồng, rạn san hô khu vực miền Trung...) và các cảnh quan<br /> du lịch ven biển - đảo (vịnh Hạ Long, Cù Lao Chàm, Phú Quốc, Côn Đảo...). Điều này<br /> làm cho khả năng khai thác các bãi biển vào mục đích du lịch sẽ bị hạn chế, giảm sút,<br /> thậm chí là không thể khai thác. Các cảnh quan và hệ sinh thái trên và ven biển sẽ bị thu<br /> hẹp, thậm chí là biến mất không thể khai thác vào mục đích du lịch. Khu vực miền<br /> Trung có số lượng bãi biển có giá trị cho phát triển du lịch nhiều nhất nước, mặc dầu độ<br /> cao trung bình của các bãi biển là tương đối cao (0-3m) nhưng do đường đẳng sâu 20m<br /> đi sát bờ [3], nên khi mực nước biển dâng làm cho diện tích các bãi biển vốn đã hẹp sẽ<br /> càng bị thu hẹp, độ sâu ở các bãi biển sẽ tăng lên làm cho giá trị, độ hấp dẫn và khả<br /> năng khai thác vào các hoạt động du lịch bị giảm sút hoặc không thể diễn ra, độ rủi ro<br /> khi tắm biển sẽ tăng (do độ sâu tăng và diện tích bãi tắm hẹp). Những tác động này sẽ<br /> buộc các dự án du lịch ven biển cần phải thiết kế phù hợp để thích ứng do đó sẽ dẫn đến<br /> làm tăng chi phí đầu tư và tăng độ rủi ro trong quá trình thiết kế, vận hành, khai thác.<br /> Trong khi đó, nhu cầu du lịch biển và tắm biển là một xu hướng phát triển mạnh của du<br /> khách trên thế giới trong thế kỷ 21, điều này làm cho quy mô và hiệu quả của ngành du<br /> lịch sẽ bị ảnh hưởng rất lớn.<br /> 2.2. Tác động tiêu cực đến tài nguyên và cơ sở vật chất ngành du lịch<br /> Biến đổi khí hậu đồng nghĩa với các dạng thiên tai cực đoan như bão – áp thấp nhiệt<br /> đới, lũ lụt, hạn hán, lũ quét, trượt lỡ đất, sự thất thường của thời tiết khí hậu... Những<br /> <br /> 106<br /> <br /> TRẦN VĂN ANH<br /> <br /> dạng thiên tai này diễn ra thường xuyên, kéo dài, trên diện rộng và biến đổi bất ngờ đã<br /> tác động một cách trực tiếp và gián tiếp đến mọi mặt của ngành du lịch và các hoạt động<br /> du lịch. Các khu vực du lịch, các công trình du lịch thường phân bố ở những khu vực<br /> nhạy cảm với các đợt thiên tai như trên biển, đảo, trên sông, hồ, núi, thác nước... Do đó,<br /> các đợt thiên tai dễ phá hủy rất nhiều loại tài nguyên như cháy rừng, sạt lở đất, xâm lấn,<br /> sạt lỡ bờ biển, mưa lũ, nhiệt độ tăng làm cho các tài nguyên tự nhiên bị biến đổi, các di<br /> tích lịch sử văn hóa nhanh chóng bị xuống cấp, hư hỏng. Hội An, cố đô Huế, phố cổ Hà<br /> Nội bị ngập lũ kéo dài, bão làm sập đổ, xuống cấp các ngôi nhà cổ; các bãi biển khu vực<br /> Hội An, Đà Nẵng bị bồi lấp, chìm ngập dưới mực nước biển làm cho tuổi thọ và giá trị<br /> của các loại tài nguyên sẽ bị giảm sút. Các công trình cơ sở hạ tầng, công trình kỹ thuật<br /> phục vụ cho hoạt động du lịch như đường sá (đường Hồ Chí Minh, QL1A, các tuyến<br /> đường ven biển...), khách sạn, khu nghỉ dưỡng, cáp treo (trên các đảo và ven biển như<br /> khu vực Hạ Long, Hội An, Nha Trang...), các khu giải trí ngoài trời... sẽ bị phá hủy,<br /> xuống cấp. Trong những năm vừa qua, những tác động của thiên tai đã làm cho cơ sở<br /> vật chất kỹ thuật của ngành du lịch bị ảnh hưởng nghiêm trọng, nhất là khu vực miền<br /> Trung như Quảng Nam, Quảng Ngãi, Thừa Thiên Huế trong cơn bão số 9 năm 2009;<br /> Quảng Ninh, Hải Phòng cơn bão số 1, 2 năm 2010 (hàng chục khu nghĩ dưỡng ven biển,<br /> các tàu du lịch, các tuyến đường du lịch trên núi, các công trình dịch vụ thông tin liên<br /> lạc ven biển, trên các đảo đã bị phá hủy, thiệt hại, làm đình đốn hoạt động). Các công<br /> trình phục vụ ngành du lịch đòi hỏi sự đầu tư rất lớn và kéo dài. Do đó những thiệt hại<br /> sẽ càng lớn, và lớn hơn các ngành khác rất nhiều.<br /> 2.3. Tác động tiêu cực đến tính chủ động của hoạt động du lịch<br /> Hoạt động du lịch có tính chất ổn định tương đối, nghĩa là các chuyến đi du lịch theo<br /> những tour tuyến đã xác định, đặt, “lập trình” trước từ điểm tham quan đến nơi ăn,<br /> nghỉ... Tác động diễn biến thất thường của thiên tai dẫn đến làm đình đốn, hủy các<br /> chương trình, kế hoạch, các tour du lịch, nhất là các chuyến du lịch biển như trên Vịnh<br /> Hạ Long, Cù Lao Chàm, Phú Quốc, Côn Đảo... và các tuyến du lịch ở khu vực miền<br /> Trung (các tuyến du lịch trên Con đường di sản miền Trung...). Tính thất thường càng<br /> tăng thì thiệt hại càng lớn vì các sản phẩm du lịch không có khả năng lưu kho, di<br /> chuyển và rất dễ bị hư hỏng. Việc hủy, đình, lùi kế hoạch du lịch của du khách sẽ ảnh<br /> hưởng đến hàng loạt các khâu, bộ phận của ngành du lịch. Tính thất thường tăng thì sự<br /> bị động của ngành du lịch cũng sẽ tăng. Những tác động đó đã làm cho quy mô du<br /> khách có thể biến động (lúc tăng rất lớn nhưng có lúc lại giảm đột ngột), doanh thu<br /> không ổn định, các chi phí phát sinh trong điều hành hoạt động, khắc phục các thiệt hại<br /> tăng cao từ đó làm giảm lợi nhuận. Tính thất thường, những diễn biến cực đoan của các<br /> thiên tai làm tăng các rủi ro trong đi du lịch như tai nạn trong các đợt bão, lũ, sạt lở đất<br /> cũng làm ảnh hưởng rất lớn đối với tâm lý và tính mạng của du khách khi đi vào các<br /> vùng và các thời điểm có nguy cơ cao như vùng núi, vùng ven biển và vào mùa có nhiều<br /> thiên tai. Trong những năm qua, do thiên tai, bão lũ thường xuyên xảy ra, nhất là ở khu<br /> vực miền Trung đã làm cho hàng trăm chương trình du lịch với hàng ngàn du khách<br /> phải hủy kế hoạch đến miền Trung, nhiều du khách đã bị thiệt mạng khi nghỉ qua đêm<br /> trên Vịnh Hạ Long gặp tố lốc, lốc xoáy hay gặp bão trên biển, nhiều tour du lịch lên<br /> <br /> BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI ĐỐI VỚI NGÀNH DU LỊCH...<br /> <br /> 107<br /> <br /> vùng trung du miền núi bị hủy do gặp phải sạt lở đất, lũ quét như trên quốc lộ 6, đường<br /> Hồ Chí Minh...<br /> 2.4. Tác động tiêu cực đến nhu cầu đi du lịch của du khách<br /> Một trong những đặc điểm của hoạt động du lịch là khi người dân có tích lũy lớn, ổn<br /> định, nguồn thu nhập không bị đe dọa tổn thất trong một khoảng thời gian nhất định thì<br /> nãy sinh nhu cầu đi du lịch. Khi biến đổi khí hậu làm tăng thiệt hại mùa màng, nhà cửa,<br /> cơ sở vật chất kỹ thuật, làm đình đốn sản xuất, kinh doanh từ đó làm giảm thu nhập,<br /> tăng sự khó khăn trong đời sống của người dân, tăng độ rủi ro khi đi du lịch. Những trận<br /> lũ (lũ kéo dài và trên diện rộng ở các tỉnh Bắc miền Trung trong tháng 10/2010), hạn<br /> hán kéo dài trên diện rộng (ở các tỉnh phía Bắc, Đồng bằng sông Cửu Long... năm 2009<br /> -2010), các đợt bão thường xuyên diễn ra trên mọi miền đất nước đã làm cho đời sống,<br /> sinh hoạt của người dân từ thành thị đến nông thôn, miền núi, từ nông dân, ngư dân đến<br /> công nhân, viên chức đều bị ảnh hưởng sâu sắc. Nhiều người mất nhà cửa, tiền bạc, mất<br /> việc làm; nhiều cơ quan, xí nghiệp bị đình đốn sản xuất do thiên tai đã ảnh hưởng đến<br /> sức khỏe, việc làm và thu nhập của người lao động. Chính những thiệt hại này một mặt<br /> sẽ làm ảnh hưởng đến nhu cầu (giảm) đi du lịch, mặt khác giảm khả năng chi tiêu trong<br /> các chuyến đi du lịch. Hiện nay, vào mùa thiên tai và khi có diễn biến bất thường của<br /> thiên tai, các chương trình du lịch bị hủy, đình, lùi thì công suất sử dụng các cơ sở vật<br /> chất, các dịch vụ và sản phẩm du lịch bị sụt giảm nghiêm trọng, lao động ngành du lịch<br /> không có việc làm thường xuyên. Điều này đã ảnh hưởng tới sự tăng trưởng lượng<br /> khách và doanh thu của ngành du lịch, lãng phí trong sử dụng, khấu hao các dịch vụ,<br /> sản phẩm và cơ sở vật chất của ngành du lịch.<br /> 2.5. Tác động tích cực tới ngành du lịch<br /> Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu, ngành du lịch cũng có<br /> những cơ hội, điều kiện phát triển tốt nếu có những giải pháp, phương án thích ứng với<br /> biến đổi khí hậu và khai thác những khía cạnh nảy sinh từ những tác động của biến đổi<br /> khí hậu. Nhiệt độ tăng lên, sự khắc nghiệt cục bộ của thời tiết ở các vùng khác nhau như<br /> nắng nóng kéo dài, hạn hán sâu sắc sẽ dẫn tới nảy sinh nhu cầu đi du lịch đến những nơi<br /> có thời tiết dễ chịu hơn như tắm biển, nghỉ dưỡng núi, trong các khu du lịch sinh thái.<br /> Trong các đợt nắng nóng bất thường những năm gần đây đã làm cho hàng triệu du khách<br /> đổ xô đến các bãi biển ở miền Trung, các thành phố Đà Lạt, Sapa, Bà Nà để tránh nắng và<br /> nghỉ dưỡng. Các hiện tượng thời tiết bất thường, kỳ thú diễn ra trong những năm gần đây<br /> như hiện tượng đóng băng, tuyết rơi, các đợt lạnh (đây là dạng tài nguyên du lịch đặc biệt<br /> có giá trị ở vùng nhiệt đới như nước ta) ở Sapa, Mẫu Sơn và các tỉnh phía Bắc đã gây sự<br /> tò mò, thu hút sự chú ý đặc biệt của du khách, nhất là những người hiếu kỳ, thích mạo<br /> hiểm. Chính những sự kiện này đã thu hút được một lượng khách rất lớn tập trung về các<br /> khu vực này mỗi lần xảy ra. Bên cạnh đó, hạn hán kéo dài, mưa ít vào mùa khô và mùa<br /> khô kéo dài đồng nghĩa với việc thời gian cho mùa du lịch sẽ được kéo dài. Du lịch<br /> thường diễn ra trong điều kiện không có mưa và diễn ra trong mùa khô. Nên khi mùa khô<br /> kéo dài và mưa ít sẽ làm cho các hoạt động phục vụ du lịch diễn ra thuận lợi, sôi động, dễ<br /> dàng, thu hút được một lượng du khách lớn vào mùa này. Sự khắc nhiệt tăng lên ở các<br /> <br /> 108<br /> <br /> TRẦN VĂN ANH<br /> <br /> khu vực khác trên thế giới cũng sẽ là một cơ hội phát triển của ngành du lịch nước ta.<br /> Những yếu tố trên được xem là mặt trái và hệ quả của biến đổi khí hậu, tác động tiêu cực<br /> đến đời sống, sản xuất, sinh hoạt của người dân nhưng lại là một yếu tố thuận lợi tạo điều<br /> kiện cho ngành du lịch có thể khai thác hiệu quả.<br /> 3. NHỮNG GIẢI PHÁP ĐỀ XUẤT<br /> Thứ nhất, ngành du lịch cả nước và các địa phương cần nghiên cứu để xây dựng các<br /> kịch bản ứng phó với biến đổi khí hậu của ngành du lịch phù hợp với những dự báo và<br /> kịch bản biến đổi khí hậu đã được Chính phủ công bố. Việc xây dựng kịch bản là điều<br /> bắt buộc nhưng khi xây dựng kịch bản cần đầu tư nghiên cứu một cách khoa học để có<br /> thể tính, lượng hóa được mức độ, phạm vi ảnh hưởng, thiệt hại... Đây là cơ sở, căn cứ<br /> quan trọng để xây dựng các chương trình, kế hoạch hành động trong từng giai đoạn, khu<br /> vực và từng hoạt động du lịch cụ thể.<br /> Thứ hai, cần nâng cao nhận thức, kiến thức và kỹ năng nhận biết, thích nghi và ứng phó<br /> với biến đổi khí hậu của đội ngũ cán bộ quản lý, người lao động làm việc trong lĩnh vực<br /> du lịch. Đây được xem là khâu quan trọng thứ hai, sau khi xây dựng kịch bản của<br /> ngành. Cán bộ làm việc trong ngành du lịch cần phải chủ động, làm chủ những khả<br /> năng, kỹ năng trong quá trình ứng phó và thích nghi với biến đổi khí hậu, để có thể hạn<br /> chế thiệt hại, biến nguy cơ bất lợi thành những yếu tố tích cực cho sự phát triển của<br /> ngành du lịch. Bên cạnh nâng cao kiến thức, kỹ năng cho cán bộ ngành du lịch, cũng<br /> cần chú ý tới nhận thức của du khách, bởi đây là đối tượng cũng chịu ảnh hưởng trực<br /> tiếp và gián tiếp của biến đổi khí hậu. Giải pháp này được xem là quan trọng bởi những<br /> tác động của biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét và sâu sắc nhưng nhận thức về biến đổi<br /> khí hậu thì nhiều nơi và nhiều người vẫn còn mơ hồ.<br /> Thứ ba, trên cơ sở các dự báo của các kịch bản ứng phó với biến đổi khí hậu của ngành<br /> du lịch, các quy hoạch, thiết kế các công trình, khu vực phục vụ hoạt động du lịch cần<br /> được thực hiện một cách khoa học. Các công trình, các loại vật liệu, vị trí xây dựng phải<br /> đảm bảo chịu được các tác động ở mức độ khác nhau của biến đổi khí hậu, nhất là các<br /> công trình và các hoạt động du lịch ven biển. Cần có những chiến lược dài hạn để bảo<br /> vệ các tài nguyên du lịch có nguy cơ và nhạy cảm với các tác động của biến đổi khí hậu<br /> như hệ thống các bãi biển, các đảo, các khu vực rừng ngập mặn, hệ sinh thái rừng, các<br /> thác nước, hệ thống các hồ du lịch...<br /> Thứ tư, trên cơ sở các kết quả nghiên cứu và dự báo các tác động đối với ngành du lịch,<br /> ngành du lịch cần phải tăng cường tính dự báo, tính chủ động trong các chương trình<br /> hành động, kế hoạch hoạt động, tổ chức các sự kiện du lịch, tổ chức điều hành các tour<br /> tuyến du lịch, tăng cường tính chủ động trong việc điều phối sản xuất, phân phối các sản<br /> phẩm phục vụ du lịch để có thể hạn chế đến mức thấp nhất tính bị động của hoạt động<br /> du lịch trước biến đổi khí hậu.<br /> Thứ năm, biến đổi khí hậu tác động đến mọi ngành và mọi người, do đó, ngành du lịch<br /> cần có sự phối hợp và chủ động phối hợp, hỗ trợ với các ngành khác, các địa phương để<br /> tạo ra sự thống nhất về phương thức ứng phó, tạo ra một nguồn lực tổng hợp của các<br /> <br />