Biểu tượng suối từ văn hóa truyền thống đến thơ dân tộc Thái hiện đại vùng Tây Bắc

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 27 (52) - Thaùng 4/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Biểu tượng suối từ văn hóa truyền thống đến thơ dân tộc<br /> Thái hiện đại vùng Tây Bắc<br /> The symbols of streams from traditional culture to modern Thai poetry in the<br /> Northwest of Vietnam<br /> <br /> TS. Nguyễn Thị Thu Thủy<br /> Trường Cao đẳng Sư phạm Điện Biên<br /> <br /> Nguyen Thi Thu Thuy, Ph.D.<br /> Dien Bien College of Education and Training<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Trong dòng chảy của văn học Việt Nam hiện đại, thơ dân tộc thiểu số đã tạo được những dấu ấn riêng<br /> nhờ sự sáng tạo nghệ thuật độc đáo trên nền tảng của cảm quan văn hóa tộc người. Dân tộc Thái với vai<br /> trò là nền văn hóa chủ đạo của vùng Tây Bắc đã hình thành và phát triển hệ thống biểu tượng văn hóa,<br /> trong số đó có biểu tượng suối. Từ một sự vật cụ thể của môi trường sống tự nhiên, suối đã đi vào văn<br /> hóa Thái cả phương diện vật thể và phi vật thể, cả đời sống sinh hoạt lẫn đời sống tinh thần, chi phối<br /> đến cả tính cách và quan niệm thẩm mỹ của dân tộc. Điều này đã được các nhà thơ Thái hiện đại kế thừa<br /> và kết tinh trong các sáng tác của họ, tạo một diện mạo riêng biệt trong thơ dân tộc thiểu số nói riêng và<br /> thơ Việt Nam nói chung.<br /> Từ khóa: suối, biểu tượng văn hóa, thơ, dân tộc Thái.<br /> Abstract<br /> In the flow of modern Vietnamese literature, ethnic poetry has made its own mark thanks to its unique<br /> artistic creation on the basis of its ethnic cultural perception. Thai people as the dominant culture of the<br /> Northwest have formed and developed a system of cultural symbols, among which are the symbols of<br /> streams. From a particular thing of the natural habitat, the stream has entered the Thai culture in both<br /> physical and non-physical perspectives, both in life and in spirit, which has governed the people’s<br /> character and aesthetic conception. This was inherited and crystallized in modern Thai poets’<br /> compositions, creating a distinctive appearance in poetry of ethnic minority in particular and<br /> Vietnamese poetry in general.<br /> Keywords: streams, cultural symbols, poetry, Thai ethnicity.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Biểu tượng suối trong đời sống nhiên lâu dài, biểu tượng văn hóa đã được<br /> văn hóa Thái vùng Tây Bắc hình thành. Sinh sống chủ yếu dựa vào khe<br /> 1.1. Suối và môi trường sinh sống hẹp hay những lòng chảo tương đối bằng<br /> của người Thái phẳng, dân tộc Thái đã phát triển một dạng<br /> Môi trường sinh sống là một yếu tố sinh thái văn hóa mà nhà nghiên cứu văn<br /> quan trọng hình thành các nền văn hóa. hóa Ngô Đức Thịnh gọi là “Dạng sinh thái<br /> Trong quá trình tiếp xúc với môi trường tự tộc người thung lũng” [5]. Địa hình vùng<br /> <br /> 41<br /> BIỂU TƯỢNG SUỐI TỪ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐẾN THƠ DÂN T C THÁI HI N ĐẠI VÙNG TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> núi Tây Bắc có sự phân hóa lớn: Giữa chơi “Rái cá ơi” được thực hiện khi đi tắm<br /> những dãy núi cao chọc trời là những suối. Một em làm rái cá, những em khác<br /> thung lũng tương đối bằng phẳng. Cầu nối làm người hát và phải chạy hoặc bơi đi. Ai<br /> giữa hai dạng địa hình trên chính là những bị rái cá bắt thì phải thay chân làm rái cá.<br /> dòng suối chảy từ các khe hẹp trên núi cao Bài đồng dao được nhà nghiên cứu Tô<br /> xuống vùng thung lũng. Đối với văn hóa Ngọc Thanh sưu tầm như sau: “Rái cá ơi,<br /> thung lũng, suối đóng một vai trò rất quan rái cá!/ Rái cá nhóc đầu bướu/ Rái cá nhỏ<br /> trọng. Nền nông nghiệp lúa nước phải dựa ăn rêu cuối suối/ Ăn quả chuối chín vàng<br /> vào nguồn nước tự nhiên chảy trên bề mặt cuối bến” [4; tr42]. Khảo sát địa danh cổ<br /> sườn dốc đồi núi nên người Thái đã sử của vùng Tây Bắc, Trần Thị Phương Hằng<br /> dụng suối để lấy nước sản xuất. Suối là đã chỉ ra yếu tố “huổi” (suối) xuất hiện khá<br /> một thành tố để hình thành nên hệ thống nhiều ở tỉnh Điện Biên như Huổi Lơi (suối<br /> thủy lợi “mương, phai, lái, lín” nổi tiếng dài, hẹp và cong), Huổi Un (suối nước ấm),<br /> trong kỹ thuật canh tác của dân tộc Thái. Huổi Háp (suối gánh), Huổi Hộc (suối<br /> Hình ảnh những cọn nước, cối giã gạo nhau thai), Huổi Phạ (suối trời), Huổi Tấu<br /> bằng sức nước… trên những dòng suối (khe rùa)…[1]. Ngoài ý nghĩa lấy những sự<br /> chảy róc rách đêm ngày là hình ảnh quen vật từ địa hình tự nhiên trong môi trường<br /> thuộc trong đời sống cư dân Thái ở vùng sống thì những địa danh trên còn nói lên sự<br /> Tây Bắc từ bao đời nay. gắn bó mật thiết của suối trong đời sống<br /> Văn hóa được hiểu là kết quả sự tương sinh hoạt hàng ngày của cư dân Thái từ bao<br /> tác giữa con người với môi trường tự nhiên đời nay đã hình thành những tên riêng<br /> được gọi là cái “Tự nhiên ngoài ta” (Trần mang đậm dấu ấn văn hóa tộc người.<br /> Quốc Vượng) với hai xu hướng là thích 1.2. Suối với đời sống tâm linh của<br /> nghi và biến đổi. Nền văn hóa Việt Nam người Thái<br /> nói chung theo xu hướng thích nghi hơn là Trong văn hóa, suối được thiêng hóa<br /> biến đổi tự nhiên. Đối với người Kinh với trở thành nơi biểu tượng cho sự trong sạch<br /> nền nông nghiệp mạnh về trồng trọt sống ở và may mắn. Dân tộc Thái có một phong<br /> vùng đồng bằng nhiều sông nước, dấu ấn tục, tập quán liên quan đến suối rất ý nghĩa.<br /> môi trường sống thể hiện từ cơ cấu bữa ăn, Ngày đầu năm mới, tất cả mọi người không<br /> sự phát triển của kỹ thuật canh tác, kiến phân biệt tuổi tác, giới tính thường đổ ra<br /> trúc… cho đến tâm lý ứng xử. Đối với suối hoặc các mó nước. Trên đường đi, họ<br /> đồng bào Thái ở vùng núi Tây Bắc cũng thường bẻ một cành cây. Khi đến suối, mỗi<br /> vậy, ngoài lợi dụng dòng chảy tự nhiên người cúi xuống hớp một ngụm nước súc<br /> trên bề mặt sườn dốc để canh tác, suối còn miệng, sau đó họ nhúng cành cây xuống<br /> gắn bó với họ trong đời sống sinh hoạt nước vẩy lên khắp người, vừa vẩy vừa đọc<br /> thường nhật. Suối là nơi cung cấp nguồn lẩm nhẩm mấy câu ca mang tính chất cầu<br /> thức ăn hàng ngày. Người Thái nổi tiếng chúc may mắn, rũ bỏ những điều xúi quẩy,<br /> với món ăn rêu đá vớt từ suối. Suối cũng là không may mắn như “Ta kéo cái xấu trong<br /> nơi họ tắm rửa, giặt giũ… Đối với trẻ em người ta ra/ Ta đến đổ cái xấu trong người<br /> người Thái, tắm suối là một hoạt động đi sạch…/ Ta phủi nó trôi theo con suối/ Ta<br /> hàng ngày. Từ đó, nảy sinh trò chơi dân giũ sạch cho hết xấu xa”. Trẻ em chưa thể<br /> gian gắn liền với văn hóa tộc người như trò làm được thì người lớn làm hộ. Sau đó, họ<br /> <br /> 42<br />  NGUYỄN THỊ THU THỦY<br /> <br /> <br /> thả cành lá trôi theo dòng suối, rửa mặt rồi tượng suối gắn liền với ước mơ cuộc sống<br /> mới ra về, bắt tay vào công việc [2; tr13]. no ấm, hạnh phúc gia đình trọn vẹn trong<br /> Trong quan niệm tâm linh của người Thái tình ca của người Thái: “Chắn vũng suối<br /> vùng Tây Bắc, suối không chỉ gắn liền với thành ao/ Nước ao đời đời không cạn/ Ta<br /> ý nghĩa thanh tẩy mà còn mang lại sự tốt thả cá chiên, đầy đàn cá nở/ Cá nở đầy<br /> lành. Người ta thường chọn suối làm địa đàn, cá lượn/ Để ta bữa bữa thay rau, mình<br /> điểm tổ chức trong nghi lễ cầu xin con cái hỡi” (Đời thanh xuân - Tản chụ xiết<br /> đối với những người hiếm muộn. Phong xương). So sánh tài ca hát của cô gái Thái,<br /> tục của người Thái là chia của cải và tiễn tác giả dân gian khéo gắn hình ảnh suối<br /> linh hồn người đã khuất về mường Trời vào: “Hát cùng suối rộng, cá chảy về đầy/<br /> (xin xống khọi). Họ đã để của cải được chia Hát cùng đồng ruộng, vàng ươm thóc<br /> trên một chiếc bè ghép bằng tre rồi mang ra lúa…” (Lành đồn xa). Trong đời sống tâm<br /> suối thả trôi. Như vậy, suối không chỉ đóng linh, suối được coi “vật nữ tính: con suối<br /> vai trò là vật chuyển động để chở của cải (me nặm). Suối là nơi trú ngụ của thần<br /> và hồn người chết mà còn tượng trưng cho nước, thường ở những đoạn nước cuốn<br /> sự mát mẻ, trong sạch đưa họ về một thế thành vực (vắng nặm). Hàng năm, khi làm<br /> giới khác sống yên vui, không quấy nhiễu lễ cúng bản (xên bản) vào mùa xuân, người<br /> hoặc bắt đi con cháu [1]. Chính vì lẽ đó, ta tổ chức ngay bên bờ vực đó” [8; tr.220].<br /> suối đi vào đời sống tinh thần của họ một Biểu tượng suối đi vào văn học dân<br /> cách tự nhiên. Khi khuyên răn con cái, gian Thái, mang một quan niệm thẩm mĩ<br /> người Thái thường nói “Xuống thuyền nào độc đáo. Trong truyền thuyết về Nàng Han<br /> chèo thuyền ấy/ Theo suối nào theo đến (dân tộc Thái) có cốt truyện gần giống với<br /> cùng”. Từ kinh nghiệm trong cuộc sống, truyền thuyết Thánh Gióng của người Việt<br /> người Thái đã liên hệ đến những quy luật nhưng chứa đựng cảm quan văn hóa người<br /> ứng xử xã hội muôn đời “Không bịt nổi Thái qua việc xây dựng các chi tiết nghệ<br /> nước nguồn, không gói nổi khói bay”. thuật. Đáng chú ý là chi tiết Nàng Han về<br /> Trong môi trường sống vừa thơ mộng vừa trời “Người ta chỉ thấy thanh gươm của<br /> dữ dội của thiên nhiên Tây Bắc, người Thái nàng để lại trên bờ khe. Người già bảo<br /> rất coi trọng quan hệ tập thể, cộng đồng. rằng nàng Han đã lên trời và thành tiên<br /> Họ tìm thấy ở những dòng suối khát vọng rồi. Chỗ khe nàng Han tắm, sau này ai<br /> một cuộc sống tự nhiên tương đồng với cũng gọi là mạch nước nàng Han” [Tuyển<br /> cuộc sống của con người: “Tôi muốn thành tập văn học dân gian, tập I, Nxb Giáo dục,<br /> con cá có đàn/ Ngược suối ăn rêu, uốn 2007, tr.457]. Nếu như người anh hùng<br /> đuôi bơi lội” (Bông hoa gạo). làng Gióng của dân tộc Việt đi vào cõi bất<br /> 1.3. Suối và truyền thống văn hóa âm tử ở chân núi thì người nữ anh hùng của<br /> tính của dân tộc Thái người Thái trước khi bay về trời đã ứng xử<br /> Đứng từ góc độ văn hóa học, suối là theo đúng văn hóa truyền thống của dân<br /> biểu tượng mang tính chất âm tính. Nhà tộc mình. Cách lựa chọn chi tiết nghệ thuật<br /> nghiên cứu văn học Đỗ Lai Thúy đã viết: này nói lên quan niệm thẩm mỹ của dân<br /> “Nước từ giếng, khe (biểu tượng âm vật) tộc. Trong tâm linh của đồng bào, dòng<br /> mang lại sức sống cho con người, làm tươi suối là nơi tẩy trần, thanh lọc tâm hồn và<br /> tốt mùa màng, cây cối” [7; tr.85]. Biểu nơi linh thiêng để con người có thể thoát<br /> <br /> 43<br /> BIỂU TƯỢNG SUỐI TỪ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐẾN THƠ DÂN T C THÁI HI N ĐẠI VÙNG TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> tục bước vào một thế giới vĩnh cửu. Người chiến.<br /> nữ anh hùng của dân tộc Thái thành tiên Trên nền tảng vững vàng đó, các nhà<br /> nơi mà các cô gái Thái thường tụ tập sau thơ dân tộc Thái sau năm 1986 đã phát<br /> ngày lao động vất vả. Suối trở thành biểu triển biểu tượng con suối mang chiều sâu<br /> tượng âm tính trong tâm thức đồng bào từ văn hóa tộc người và sáng tạo thêm nhiều ý<br /> trong truyền thống. nghĩa mới mẻ, hiện đại hơn. Nhà thơ Lò<br /> Tính âm tính của văn hóa Thái được thể Cao Nhum đã viết rất hay về cội nguồn, về<br /> hiện qua nhiều phương diện. So với các tộc những lớp văn hóa đặc sắc của dân tộc<br /> người khác, dù gia đình người Thái vẫn là mình trên dòng suối quê hương bằng một<br /> gia đình phụ quyền nhưng tương đối dân bài thơ văn xuôi: “Bất chợt mùa xuân./ Tôi<br /> chủ đối với người phụ nữ. Họ thể hiện thái vùng dậy, nhảy ba bậc cầu thang, bươn bả<br /> độ tôn trọng nữ giới trong việc coi trọng lao ta nơi ngã ba suối Mùn. Tôi ôm bờ suối<br /> quan hệ lùng ta (họ bên ngoại), cô dâu về lay lay: suối ơi dậy, suối ơi thức, chỉ cho<br /> nhà chồng vẫn được lập một bàn thờ riêng tôi đâu hòn cuội trắng lăn từ bản nhót đến,<br /> cho họ ngoại với ý nghĩa người phụ nữ khi hòn cuội đỏ lăn từ bản Tòng về. Tôi căng<br /> đi lấy chồng vẫn cần có vía của bố mẹ, tổ mười làn mi, ngóng chằm chằm vào bờ cát.<br /> tiên mình theo sát để vững tâm hơn. Có lẽ vì Những hạt cát lấp lánh như triệu triệu vì<br /> đặc tính văn hóa này, người Thái nổi tiếng sao. Rồi từ từ hiện lên ngôi sao ông ngoại.<br /> với những tình ca giàu tính trữ tình như Rồi từ từ hiện lên ngôi sao ông nội. Rồi bố<br /> Xống chụ sôn sao, Tản trụ xiết xương… tôi, mẹ tôi dung dăng dung dẻ. Tôi chồm<br /> 2. Biểu tượng suối trong thơ dân tộc lên nhảy vào bãi cát, níu áo mẹ tôi, giằng<br /> Thái hiện đại vùng Tây Bắc ống quần bố tôi. Tôi cùng múa, cùng nhón<br /> 2.1. Suối và cội nguồn dân tộc chân say sưa sang bên trái, nhảy chân tung<br /> Vào văn học hiện đại, suối là quê tăng sang bên phải, lon tôn trước mặt bố<br /> hương, là gia đình, nguồn cội “Vắng anh tôi, lon ton sau mẹ tôi. Hòn cuội trắng tung<br /> buồn cái nhà, cái cửa/ Em thương anh xa lên lăn dọc má. Hòn cuội đỏ ào xuống lặn<br /> con suối, khoảng nương” (Thương anh - vào môi. Tôi nhai, tôi nuốt, đắng cay, ngọt<br /> Cầm Thị Lả), suối là tình cảm gắn bó ngào nghẹn thở…” (Ngã ba suối Mùn).<br /> khăng khít của con người“ Em tắm suối Mùa xuân, mùa của lễ hội, mùa của đời<br /> giữa mường/ Tắm trong mối yêu thương” sống tâm linh và mùa của tâm thức về hồn<br /> (Em tắm - Bạc Văn Ùi), suối mang khao dân tộc trỗi dậy. Sống trong không khí<br /> khát cháy bỏng trở về “Ta mơ nhìn Pha - huyền ảo, mơ mơ thực thực giữa quá khứ<br /> mó, Ăm - poi đá tảng xanh mượt/ Bàn và hiện tại, giữa những người còn sống và<br /> Huông kia, mỏ nước trong lành vẫn tắm/ những người đã mất, giữa truyền thống và<br /> Dòng suối nọ, Bó - luông lối cũ đi về/ hiện đại, Lò Cao Nhum đã viết thành một<br /> Nước nguồn Bó - hẩu ngày lại ngày tuôn giấc mơ tuyệt vời trong “Ngã ba suối<br /> chảy đều chăng/ Rêu Nong - hót ngọt bùi Mùn”. Là người uống nước suối Mùn từ<br /> dịu mát/ Bạn vẫn thường lội vớt cùng ta” thủa thơ ấu “Xuôi dọc con suối Mùn, ngược<br /> (Nghĩ về Mường Muội - Cầm Liên). Biểu theo suối Xia, hai bên bờ suối là cánh đồng<br /> tượng suối là biểu tượng cho quê hương bậc thang vừa phải, hoặc có những cánh<br /> mà tình yêu đối với quê hương là cảm xúc đồng tương đối bằng phẳng như Chiềng<br /> chủ đạo của thơ DTTS thời kỳ kháng Sại, Chiềng Châu, Mai Hạ. Những cánh<br /> <br /> 44<br />  NGUYỄN THỊ THU THỦY<br /> <br /> <br /> đồng không rộng đó chạy sát hai bên chân dụng các yếu tố và sự kiện của ngày hôm<br /> núi thung lũng. Dưới chân núi cách độ trước” [6; tr.97]. Nói cách khác, giấc mơ là<br /> quãng một, hai cây số lại gặp những bản những dồn nén trong vô thức những khát<br /> Thái thanh bình với những hàng cau, bụi vọng hoặc những ám ảnh được bung ra khi<br /> chuối, cây muỗm, cây me cổ thụ và những chúng ta đang trong trạng thái không ý<br /> ngôi nhà sàn ẩn mình dưới bóng lá” [3; thức. Vì thế, chuỗi hình ảnh kỳ lạ trong bài<br /> tr.17], suối Mùn đối với nhà thơ vừa là một thơ là những ký hiệu mà ẩn chứa trong đó<br /> địa danh cụ thể vùa là một biểu tượng của xuyên suốt là sự dẫn lối cảm xúc của tác<br /> văn hóa, của quê hương. Nhà nghiên cứu giả với khao khát trở về. Cái ham muốn bị<br /> văn học Đoàn Hương đã khái quát một lãng quên đã dẫn lối cho nhà thơ Lò Cao<br /> nguyên tắc bao trùm cho sự thể hiện của Nhum tìm về nguồn cội trên dòng chảy mát<br /> nghệ thuật phương Đông là “một cách nhìn rượi của Suối Mùn quê hương anh. Vì thế,<br /> tâm linh, một con mắt văn hóa tâm linh khi dù đặt chân đến chân trời góc bể nào, tiếng<br /> nhận thức sự vật và cuộc sống” [Văn luận gọi sâu thẳm ấy thúc giục trở về “Và bất<br /> (Văn học Việt Nam và tư tưởng văn hóa chợt mùa xuân, tôi nhảy ùm xuống biển,<br /> phương Đông), Nxb Văn học, 2004, bươn trải lao về bến cũ. Phía trăm ghềnh,<br /> tr.495]. Suối Mùn trong thơ Lò Cao Nhum nghìn thác trên kia là ngã ba suối Mùn”.<br /> không phải là con suối cụ thể mà là con Suối trong bài thơ của Lò Cao Nhum hàm<br /> suối của tâm linh, con suối của dòng thời chứa trong đó sức mạnh của tâm hồn Thái<br /> gian vĩnh cửu chảy trong suốt đời người. trong đời sống tâm linh, là dòng chảy của<br /> Cái tài của anh là trên nền văn hóa độc đáo thời gian nối liền quá khứ, hiện tại và<br /> của dân tộc, anh đã phát triển chất thơ bằng tương lai, của không gian trong mối quan<br /> khả năng liên tưởng đa tầng lớp. Theo hệ thân tộc gắn bó giữa thế hệ này với thế<br /> dòng suối hay dòng ký ức để gặp lại những hệ khác, hòa trộn thế giới của những người<br /> người thân yêu, hạnh phúc khi được trở về đang sống và những người đã khuất… Với<br /> làm cậu bé hồn nhiên, ngây thơ theo chân các nhà thơ dân tộc Thái, biểu tượng suối<br /> bố mẹ trong mùa xuân của ngày xưa. Hòn nằm sâu trong đời sống tinh thần, thành trở<br /> sỏi trắng, hòn sỏi đỏ nằm giữa dòng suối một mẫu gốc trong văn hóa của tộc người<br /> quê hương trở thành hình ảnh của sự này. Nó là một biểu tượng mang ý thức tập<br /> trường tồn, vĩnh cửu, khơi gợi cảm xúc của thể, “chứa đầy một công suất năng lượng<br /> nhà thơ giữa dòng chảy của thời gian. Sử lớn… Biểu tượng mẫu gốc nói liền giữa cái<br /> dụng hòn sỏi (gốc từ đá) để tìm về quá khứ phổ quát với cái cá thể” [6; tr.21]. So sánh<br /> là một dạng cổ mẫu trong văn hóa Việt nói mới thấy sự khác biệt. Biểu tượng suối<br /> chung và văn hóa Thái nói riêng. Nó mở ra không chỉ xuất hiện trong thơ Thái hiện đại<br /> giấc mơ thời thơ ấu rồi khép lại giấc mơ đó mà còn được các nhà thơ của tộc người<br /> trong sự hòa trộn nhiều cảm xúc. Theo khác khai thác nhưng trong thơ họ, suối chỉ<br /> quan điểm của các nhà phân tâm học thì là hình ảnh của một sự vật cụ thể gắn liền<br /> rằng “giấc mơ biểu lộ sự trá hình của một với cuộc sống con người miền núi. Suối là<br /> ham muốn bị lãng quên - hoặc ít nhất là hình ảnh của vẻ đẹp thiên nhiên Tây Bắc<br /> một thử nghiệm để hoàn thành - nỗi ham thật gợi cảm và sống động như qua cái<br /> muốn ấy đến nảy mầm trên việc thực hiện nhìn của nhà thơ dân tộc Giáy Lò Văn<br /> một mong ước thời sự hơn, bằng cách sử Chiến: “Suối sâu róc rách gọi trăng về/<br /> <br /> 45<br /> BIỂU TƯỢNG SUỐI TỪ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐẾN THƠ DÂN T C THÁI HI N ĐẠI VÙNG TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> Núi rừng xanh rợp ánh trăng khuya” (Ánh xuất hiện rất nhiều hình ảnh của sông<br /> trăng vùng cao). Nhà thơ dân tộc Tày Mai tượng trưng cho quê hương như sông Bằng<br /> Liễu trong sáng tác của mình cũng xây (thơ Y Phương), sông Năng (thơ Dương<br /> dựng biểu tượng suối như biểu tượng của Thuấn)… thì với thơ dân tộc Thái, hình<br /> quê hương, một quê hương trong chiều dài ảnh sông gần như vắng bóng. Điều đó nói<br /> lịch sử và trong nội lực sống mang văn hóa lên vai trò của biểu tượng suối trong tâm<br /> Tày: “Những bánh xe mặt trời/ Lăn trên thức văn hóa tộc người này, tạo nên tính<br /> gập ghềnh con suối/ Suối qua gập ghềnh độc đáo, khu biệt với các tộc người khác.<br /> đồi núi/ Bản làng từ đó sinh sôi…” (Những 2.2. Suối và cội nguồn sáng tạo<br /> bánh xe mặt trời). Con suối trong thơ ông Suối là cội nguồn sáng tạo nghệ thuật<br /> mang tâm hồn của con người: “Nghe thầm và là trở thành biểu tượng cho đặc điểm<br /> thào con suối nói vòng vo” (Chiều quê). của thơ dân tộc Thái nói riêng và thơ dân<br /> Trong tâm thức của nhà thơ, dòng suối hóa tộc thiểu số nói chung như Inrasara đã viết<br /> thành người mẹ, người mẹ của quê hương “Những trái hoa tinh khiết rất cần cho<br /> dịu dàng mà vĩ đại: “Cái ngọt ngào chan người thành phố hái mang về, không như<br /> chứa vành nôi/ Là tiếng suối lẫn vào lời mẹ một vật lạ để làm quà lưu niệm, mà phải<br /> hát/ Lời mẹ dịu dàng lời suối trong tha được xem là tặng vật của suối nguồn, thanh<br /> thiết/ Quên mọi thác ghềnh, cung bậc thẳm tẩy bụi bặm hay khỏa lấp khoảng trống sa<br /> sâu…” (Quê hương). Đi xa quê, suối hiện mạc trong tâm hồn con người thời đại”<br /> lên trong hồi ức, trong những kỷ niệm thủa [Song thoại với cái mới, Nxb Hội nhà văn,<br /> ấu thơ “Tuổi thơ tôi/ Tháng ba theo mẹ hái 2008, tr.167]. Đặc biệt từ sau năm 1986<br /> búp dớn mập/ Trưa hè cùng bạn tắm dòng đến nay khi mà ý thức tự tôn, tự hào sắc<br /> suối trong/ Dòng suối lượn cong cong/ Búp tộc tạo nên một diện mạo độc đáo, mới lạ<br /> dớn uốn cong cong/ Cho tôi nên người mà bộ phận thơ này.<br /> thẳng…” (Rau dớn tháng ba). Y Phương Nhà thơ dân tộc Thái Lò Cao Nhum<br /> khi đi chiến đấu xa nhà, nghe tiếng suối luôn mang dòng suối mát lành và trong<br /> chảy mà như nghe thấy hơi thở của quê xanh của cội nguồn văn hóa trong hành<br /> hương Cao Bằng “Con suối như đàn gẩy trình sáng tạo nghệ thuật của mình. Trong<br /> bài then” (Bếp nhà trời). Suối theo họ đi vô thức sâu thẳm, tiếng suối nguồn luôn<br /> muôn nơi, chảy ra biển lớn mang sắc màu tha thiết gọi anh: “Tỉnh giấc/ Nghe réo rắt<br /> thân thuộc của núi rừng như con người dù bên tai/ Tiếng suối/Suối nguồn trách chi lời<br /> đi xa đến đâu vẫn luôn sống cùng quê mát lành/ Suối nguồn nói điều gì trong<br /> hương, nguồn cội “Biển xanh như nước xanh/ Đường mưa gió/ Tôi thở có mặn hơi<br /> chàm pha/ Chắc ai đó trên nguồn/ Đổ vại biển vỗ/Tóc vàng pha sóng đỏ trăm sông/<br /> chàm xuống suối/ Để biển hôm nay nhuộm Suối ơi/ Như suối về biển sông/ Như mưa<br /> màu xanh của núi” (Những đứa con của về đất/ Tôi ca bài ca tám phương trời/ Từ<br /> núi - Lâm Quý)... Như vậy, cùng là biểu mỏ nguồn suối trong của đời tôi” (Tiếng<br /> tượng suối nhưng với các nhà thơ dân tộc suối). Vẫn lồng ghép dưới dạng thức giấc<br /> Thái, suối đi vào đời sống tinh thần của mơ, bài thơ là lời tâm sự mang đầy trải<br /> con người, ám ảnh thành những giấc mơ nghiệm trong hành trình sáng tạo nghệ<br /> cùng với những yếu tố tâm linh mang đặc thuật của nhà thơ. Hệ thống biểu tượng<br /> trưng văn hóa. Một điều thú vị là thơ Tày suối, biển cùng với những biến thể của<br /> <br /> 46<br />  NGUYỄN THỊ THU THỦY<br /> <br /> <br /> chúng được Lò Cao Nhum dùng để diễn tả hiện như một tiếng gọi từ sâu thẳm vô thức<br /> quan niệm của nhà thơ về con đường sáng trong sáng tác của Lò Cao Nhum.<br /> tác của mình với lời khẳng định về sự trung 2.3. Suối và những khúc tình ca về<br /> thành với cội nguồn dân tộc trong cuộc tình yêu đôi lứa<br /> sống hiện đại đầy biến động. Sau năm Biểu tượng suối đi vào trong thơ Thái<br /> 1986, quá trình hội nhập văn hóa diễn ra hiện đại với những cung bậc cảm xúc<br /> khá mạnh mẽ. Suối đồng nghĩa với sự phong phú trong tình yêu. Tâm hồn Thái<br /> trong trẻo và vững bền giá trị của văn hóa giàu chất trữ tình cất lên những bài ca về<br /> truyền thống – yếu tố quan trọng của sáng tình yêu đôi lứa kế thừa những bản tình ca<br /> tạo nghệ thuật: “Những lời ngọc chuốt lên nổi tiếng của dân tộc này như Tản chụ xiết<br /> từ suối/ Trong veo nước tận nguồn/ Thẳm xương, Xống chụ sôn sao,… Thơ tình của<br /> sâu đáy bể, đáy trời/ Gói vào tâm can/ Và các nhà thơ dân tộc Thái hiện đại có nét<br /> tôi đi./ Vừa đi vừa nâng niu hòn ngọc nhặt chung là da diết, sâu lắng chứ không dữ<br /> lên từ suối/ Lời dân gian như đay nghiến dội, mãnh liệt như các nhà thơ thuộc tộc<br /> con người” (Bài VI- Lò Cao Nhum). Thơ người khác. Như một dòng suối hiền hòa,<br /> Lò Cao Nhum gắn suối trong những giấc róc rách chảy, cảm xúc là thế mạnh của họ.<br /> mơ mà những tiếng nói thì thầm bên trong Biểu tượng suối được khai thác biểu đạt vẻ<br /> luôn nhắc nhở nhà thơ nhớ về nguồn cội. đẹp trong một mối tình nên thơ, mang cái<br /> Theo các nhà phân tâm học, giấc mơ “là nhìn tinh tế và lãng mạn. Thiên nhiên với<br /> con đường hoàng đạo dẫn đến vô thức” [6; con người hòa quyện với nhau, suối cùng<br /> tr96]. Suối trong thơ anh chảy trong vô với bóng hình của tình yêu là tồn tại vĩnh<br /> thức, ảo mà lại thực. Điều này khác với các viễn trong ký ức đẹp đẽ : “Bên suối/ Có hai<br /> nhà thơ người Tày. Mai Liễu đã gọi nguồn người/ Bóng lồng nhau trong đáy nước/<br /> thơ của ông là “Suối làng trong trẻo” với Nước ngừng trôi/ Cá không dám quẫy<br /> sức sống khỏe khoắn như dòng suối trên đuôi/ Sợ sóng làm tan mất…/ Có một<br /> quê hương ông: “Ôi mạch ngầm mỏng chiều/ Em đi/ Bóng dần khuất/ Suối tím/<br /> manh như sương/ Như tia nắng mặt trời Nước ngừng trôi/ Tiếng nhạc thôi thánh<br /> buổi sớm/ Chảy trong lá trong cây trong thót/ Suối vắng/ Bóng hai người” (Bên<br /> đất/ Trong mêng mông vũ trụ giao hòa/ suối - Lò Vũ Vân). Bài thơ mang vẻ đẹp về<br /> Nhũ đá vô tri bỗng căng muôn bầu sữa/ tình yêu trong trẻo như nước suối nguồn<br /> Mạch sống trào dâng bền bỉ ngọt ngào…”. của đôi trai gái Thái với những âm điệu<br /> Suối đã nói hộ ông tình yêu tha thiết với ngọt ngào, êm dịu. Tất cả đặt trong một<br /> quê hương trong sáng tạo nghệ thuật: “Núi không gian tĩnh lặng để tình yêu gảy lên<br /> đầy cỏ hoa/ Suối qua ngọt lịm/ Nhớ rừng khúc nhạc du dương trong lòng người. Lò<br /> không nguôi/ Suối quanh co mãi…” Cao Nhum mượn suối để miêu tả tinh tế<br /> (Suối). Hình ảnh suối trong thơ ông trước tâm trạng con người với nhiều cung bậc<br /> hết là hình ảnh thực của mảnh đất quê khác nhau của sự chờ đợi trong tình yêu<br /> hương mà nhà thơ luôn đau đáu nhớ về khi “Có câu hát đợi/ Chùng chình cầu mây/ Có<br /> sinh sống ở nơi khác. Hình ảnh suối nằm ngọn gió đợi/ Thở dài rừng cây/ Suối xanh<br /> trong hệ thống những hình ảnh gợi nhớ về động sóng/ Cầu thanh nét cầu/ Bóng ai hút<br /> tuổi thơ, về mẹ, về quê hương như hình bóng/ Vời vợi về đâu?” (Câu hát đợi),<br /> ảnh núi, mây, cây ngô… chứ không xuất “Tiếng khèn hát cầu van/ Ngày một ngày<br /> <br /> 47<br /> BIỂU TƯỢNG SUỐI TỪ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐẾN THƠ DÂN T C THÁI HI N ĐẠI VÙNG TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> hai ngóng sang cửa liếp/ Chẳng nguồn môi trường xã hội. Sống tập trung ở khu<br /> mạch đâu, suối còn có khúc/ Nỡ cạn rồi vực miền núi Tây Bắc của Tổ quốc, dân tộc<br /> trời soi cùng ai.” (Tiếng khèn), “Từ buổi Thái từ bao đời nay đã hình thành và phát<br /> ấy, chia tay ướt vòng đời/ Anh đây, em kia triển những nét văn hóa độc đáo của tộc<br /> đó/ Xa thế, thể đo bằng trăm suối/ Tính người, trong đó cóp các biểu tượng văn<br /> bằng nghìn ngọn núi cách nhau.” (Buổi hóa. Từ môi trường sinh sống, biểu tượng<br /> ấy)… Biểu tượng suối gắn với tình yêu suối đã đi vào đời sống vật chất và đời<br /> chung thủy, son sắt đã trở thành truyền sống tinh thần của con người. Không<br /> thống trong văn hóa Thái “Chết ba năm những thế, nó còn chi phối đến tâm lý, tính<br /> cũng còn hình bóng/ Biến ra nước anh vốc cách tộc người với đặc điểm nổi trội là ưa<br /> nước ăn/ Hóa ra đất, cuốc đất giồng trầu/ biểu đạt nghiêng về tính trữ tình. Điều này<br /> Hóa ra củ ấu ở cùng ao/ Hóa ra môi cùng không chỉ được chứng minh bằng những<br /> múc chung nồi/ Chết ra ma, hồn chung nhà tác phẩm văn học dân gian nổi tiếng mà<br /> ở” (Xống chụ sôn sao) được các nhà thơ còn được kế thừa sang sáng tác của các nhà<br /> hiện đại Thái tiếp tục kế thừa. Tình yêu thơ hiện đại. Đây là nét khu biệt thơ Thái<br /> trong sáng của đôi trai gái Thái cũng gắn với thơ của các tộc người thiểu số khác.<br /> liền với dòng suối chảy từ tuổi ấu thơ cho Biểu tượng suối ám ảnh thành vào những<br /> đến lúc trưởng thành với hạnh phúc ngày giấc mơ, đi vào những khúc tình ca mà các<br /> càng căng đầy trong thơ Tòng Văn Hân: nhà thơ Thái đã tiếp thu để từ tinh hoa văn<br /> “Biết nhớ anh mong cho mặt trời mau lặn/ hóa dân tộc mình tiếp tục tỏa sáng trong<br /> Biết thương em muốn cho mặt trăng lâu cuộc sống hiện đại.<br /> mờ…/ Bụi tre to mãi nhờ năm tháng/ Con TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> suối to dần nhờ những khe/ Tổ ong to dần<br /> 1. Hội thảo khoa học quốc gia Ngôn ngữ và văn<br /> nhờ hoa rừng rực rỡ” (Tình đôi ta). So<br /> học vùng Tây Bắc, Trường Đại học Tây Bắc,<br /> sánh với thơ của nhà thơ người Giáy Lò tháng 4 năm 2014.<br /> Ngân Sủn ta thấy rõ rệt sự khác biệt. Thơ 2. Hỏi đáp về văn hóa độc đáo các dân tộc Việt<br /> tình của Lò Ngân Sủn hấp dẫn người đọc Nam (2008), Nxb Quân đội nhân dân.<br /> nhờ cách diễn tả trạng thái tình yêu rất táo 3. Lò Cao Nhum (2008), Bếp trong đời sống<br /> bạo, mãnh liệt…Ông thể hiện quan niệm người Thái, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.<br /> này qua một bài thơ với hình ảnh Suối hôn 4. Tô Ngọc Thanh (1994), Đồng dao Thái Tây<br /> Bắc, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.<br /> rất độc đáo: “Lúc dồn dập dữ dội/ Khi âm<br /> 5. Ngô Đức Thịnh (2003), Văn hóa vùng và<br /> thầm lặng lẽ/ Khẽ hôn lên cồn đất/ Khẽ hôn phân vùng văn hóa, Nxb Khoa học xã hội,<br /> lên cồn cát/ Hôn đến cả sạt cả núi/ Hôn Hà Nội.<br /> đến mòn cả đá/ Là cái hôn của suối/ Hôn 6. Đỗ Lai Thúy (2004), Phân tâm học và văn học<br /> không dừng không dứt/ Hôn không dứt nghệ thuật, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.<br /> không thôi/ Cái hôn hình uốn khúc/ Cái 7. Đỗ Lai Thúy (2010), Hồ Xuân Hương hoài<br /> hôn dài chân thung”. niệm phồn thực, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 8. Trần Quốc Vượng (chủ biên), Tô Ngọc<br /> 3. Kết luận Thanh, Nguyễn Chí Bền, Lâm Mỹ Dung, Trần<br /> Văn hóa là kết quả của sự lựa chọn Thúy Anh (2004), Cơ sở văn hóa Việt Nam,<br /> trong ứng xử với môi trường tự nhiên và Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 19/02/2017 Biên tập xong: 15/4/2017 Duyệt đăng: 20/4/2017<br /> <br /> 48<br />