Bức tranh nghèo khổ của thế giới

X· héi häc thÕ giíi X· héi häc sè 3 (83), 2003 79<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bøc tranh nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> Christian MORRISSON<br /> <br /> Trong phÇn ®Çu bµi viÕt, t¸c gi¶ ph©n tÝch sù nhÇm lÉn trong sö dông thuËt<br /> ng÷ nghÌo “t−¬ng ®èi” (thuËt ng÷ dïng ë c¸c n−íc ph¸t triÓn) vµ nghÌo “tuyÖt ®èi”<br /> (thuËt ng÷ ®−îc ¸p dông cho c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa tr−íc ®©y vµ c¸c n−íc ®ang<br /> ph¸t triÓn). Kh¸i niÖm nghÌo tuyÖt ®èi chØ t×nh tr¹ng kh«ng cã kh¶ n¨ng tháa m·n<br /> nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu vÒ ¨n, mÆc, ë vµ kh¸m ch÷a bÖnh. Trong khi ®ã, t×nh tr¹ng<br /> nghÌo t−¬ng ®èi l¹i lµ mét chØ sè vÒ t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng: mét ng−êi sÏ bÞ coi lµ<br /> nghÌo khi ng−êi ®ã kh«ng cã ®−îc nh÷ng vËt dông mµ ®¹i ®a sè c¸c thµnh viªn kh¸c<br /> cña céng ®ång cã. Nh− vËy, ë mét n−íc giµu, khi mét ng−êi nµo ®ã kh«ng mua ®−îc<br /> c¶ « t« lÉn m¸y thu h×nh th× sÏ bÞ coi lµ bÞ thua thiÖt, thÕ nh−ng nh÷ng vËt dông nµy<br /> l¹i kh«ng ph¶i lµ thiÕt yÕu ®Ó b¶o ®¶m sù sèng, vµ theo ®Þnh nghÜa nghÌo tuyÖt ®èi<br /> th× con ng−êi ®ã kh«ng hÒ nghÌo.<br /> §Ó tr¸nh t×nh tr¹ng lÉn lén nµy, theo t¸c gi¶, nªn dïng kh¸i niÖm thua thiÖt<br /> thay cho kh¸i niÖm nghÌo t−¬ng ®èi vµ dïng kh¸i niÖm ®ãi nghÌo thay cho kh¸i niÖm<br /> nghÌo tuyÖt ®èi ë mét n−íc giµu. Khi mét c¸ nh©n kh«ng cã nhiÒu tµi s¶n cã gi¸ trÞ<br /> nh− 80% hoÆc 90% hé gia ®×nh kh¸c, th× anh ta sÏ c¶m thÊy bÞ thua thiÖt. Nh−ng c¸<br /> nh©n nµy kh«ng hÒ “nghÌo”, v× chØ cÇn 15% cña møc thu nhËp trung b×nh ë n¬i ®ã ®·<br /> ®ñ ®Ó chi cho nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu cña con ng−êi. Ng−îc l¹i, mét ng−êi lang<br /> thang c¬ nhì hoÆc mét gia ®×nh cã con suy dinh d−ìng th× sÏ thuéc diÖn nghÌo.<br /> 1. Bøc tranh vÒ sù nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn<br /> T¸c gi¶ ra dÉn B¶n b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh ph¸t triÓn trªn thÕ giíi do Ng©n hµng<br /> ThÕ giíi thùc hiÖn n¨m 2000 ®· ®−îc dµnh ®Ó nãi vÒ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo vµ kh¼ng<br /> ®Þnh B¶n b¸o c¸o nµy ®· cung cÊp nh÷ng sè liÖu thèng kª c¬ b¶n vÒ t×nh tr¹ng ®ãi<br /> nghÌo tuyÖt ®èi “cïng cùc”, víi ng−ìng lµ 1 USD/ngµy.<br /> Qua ph©n tÝch c¸c b¶ng vÒ tû lÖ nghÌo trªn thÕ giíi tõ n¨m 1987 ®Õn n¨m<br /> 1998, t¸c gi¶ kÕt luËn, víi tæng sè 1,2 tû ng−êi, sè l−îng ng−êi nghÌo lo¹i nµy cña<br /> n¨m 1998 b»ng sè l−îng cña n¨m 1987, vµ tËp trung chñ yÕu (90%) ë 3 khu vùc:<br /> Nam ¸ (TiÓu lôc ®Þa Ên §é) víi h¬n 500 triÖu ng−êi, §«ng ¸ (280 triÖu) vµ ch©u Phi<br /> cËn Sahara (290 triÖu). Sè ng−êi nghÌo gi¶m ®i râ rÖt ë Trung Quèc (tõ 303 triÖu<br /> xuèng cßn 213 triÖu) ®· ch¼ng cã mÊy ý nghÜa khi sè ng−êi nghÌo l¹i t¨ng lªn mét<br /> c¸ch tÖ h¹i ë ch©u Phi (h¬n 73 triÖu, t−¬ng ®−¬ng 34%) trong thêi gian 11 n¨m. Tû lÖ<br /> ng−êi “qu¸ nghÌo” ë Nam ¸ (40%) vµ ch©u Phi (45%) cao h¬n ë §«ng ¸ (15%). NÕu<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 80 Bøc tranh nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> <br /> <br /> Trung Quèc ®¹t ®−îc tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao ë thËp kû tíi th× tû lÖ nghÌo sÏ<br /> cßn gi¶m ®i nhanh chãng ë khu vùc §«ng ¸. Vµ nh− vËy th× sù bÇn cïng sÏ tËp trung<br /> ë hai khu vùc lµ ch©u Phi vµ Nam ¸, mét nöa d©n sè sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng nµy.<br /> §Ó hiÓu ý nghÜa cña ng−ìng 1 USD/ngµy, theo t¸c gi¶, cÇn ®èi chiÕu nh÷ng<br /> ®¸nh gi¸ vÒ tû lÖ ng−êi nghÌo theo ng−ìng quèc gia víi c¸c ng−ìng 1 USD hoÆc 2<br /> USD (dùa vµo quan niÖm cña Ng©n hµng ThÕ giíi). ë nhiÒu n−íc, tû lÖ ng−êi sèng ë<br /> ng−ìng 2 USD gÇn víi tû lÖ ng−êi sèng ë ng−ìng nghÌo quèc gia. Nãi c¸ch kh¸c, theo<br /> ®¸nh gi¸ cña c¸c c¬ quan thèng kª quèc gia th× víi ng−ìng 1 USD, nh÷ng hé “qu¸<br /> nghÌo” cã nguån thu nhËp ch−a b»ng mét nöa nguån thu cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nh÷ng<br /> nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt.<br /> ViÖc kÕt hîp nh÷ng ®¸nh gi¸ nµy víi nh÷ng sè liÖu vÒ d©n sè cña n¨m 1999 sÏ<br /> cho ra kÕt qu¶ kho¶ng 2,9 tû ng−êi nghÌo (ë ng−ìng 2 USD), chiÕm 45% d©n sè thÕ<br /> giíi, trong ®ã 920 triÖu sèng ë §«ng ¸ (tøc mét nöa sè d©n), 1,13 tû ë Nam ¸ vµ 540<br /> triÖu ë ch©u Phi (chiÕm 85% sè d©n).<br /> ë c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi<br /> ViÖc sè l−îng ng−êi “qu¸ nghÌo” ®ét ngét t¨ng tõ 1 triÖu lªn ®Õn 24 triÖu<br /> trong kho¶ng thêi gian tõ 1987 ®Õn 1998 t¹i c¸c n−íc thuéc Liªn X« cò, Bungari vµ<br /> Rumani ®−îc t¸c gi¶ coi lµ mét hiÖn t−îng cã mét kh«ng hai. Sau khi chÕ ®é x· héi<br /> chñ nghÜa ë khu vùc nµy bÞ tan r·, thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng−êi bÞ gi¶m, n¹n l¹m<br /> ph¸t gia t¨ng, n¹n thÊt nghiÖp xuÊt hiÖn, t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng n¶y sinh, c¸c<br /> dÞch vô c«ng kÐm ®i, c¸c yÕu tè ®ã ®· ®Èy mét bé phËn kh«ng nhá d©n chóng cña<br /> nh÷ng n−íc nµy vµo t×nh c¶nh ®ãi nghÌo, thËm chÝ bÇn hµn cïng quÉn.<br /> T¹i §«ng ¢u, Bungari vµ Rumani lµ hai n−íc cã t×nh tr¹ng nghÌo khæ gia<br /> t¨ng m¹nh nhÊt. T¸c gi¶ dÉn ra mét cuéc ®iÒu tra ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo trªn<br /> c¬ së ng−ìng nghÌo tuyÖt ®èi ë c¸c hé gia ®×nh vµo n¨m 1994, theo ph−¬ng ph¸p<br /> th«ng th−êng, trong ®ã kh¼ng ®Þnh, víi ng−ìng chi tiªu 3,3 USD/ngµy, tû lÖ ng−êi<br /> nghÌo lµ 21,5%. Møc gia t¨ng trung b×nh cña t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo lµ 20%, cao gÊp<br /> ®«i so víi Ba Lan, nh−ng vÉn thÊp h¬n Nga (43%). Cßn ë Bungari, hai cuéc ®iÒu tra<br /> vÒ ng©n s¸ch ®−îc thùc hiÖn vµo c¸c n¨m 1995 vµ 1997 ®· cho thÊy nÕu tÝnh theo<br /> tiªu chÝ nghÌo tuyÖt ®èi th× tû lÖ ng−êi nghÌo t¨ng rÊt nhanh. Do t×nh tr¹ng bÊt b×nh<br /> ®¼ng t¨ng lªn trong khi thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng−êi l¹i gi¶m xuèng (-16% trong<br /> vßng 2 n¨m), nªn diÖn nghÌo tuyÖt ®èi ®· t¨ng lªn do c¸c yÕu tè kh¸c nh− gi¸ trÞ<br /> thùc cña l−¬ng h−u gi¶m m¹nh, n¹n thÊt nghiÖp gia t¨ng,...<br /> ë c¸c n−íc ph¸t triÓn<br /> Còng theo t¸c gi¶, t¹i c¸c n−íc T©y ¢u kh«ng cßn ng−êi nghÌo tuyÖt ®èi lµ<br /> chuyÖn hoang t−ëng. ViÖc cã hµng tr¨m ngh×n ng−êi sèng trong hoµn c¶nh nghÌo<br /> tuyÖt ®èi ë mét n−íc giµu râ rµng lµ mét vÊn ®Ò nh©n ®¹o nghiªm träng (t×nh tr¹ng<br /> nµy qu¶ lµ khã chÊp nhËn v× nã qu¸ chªnh lÖch víi møc sèng cña bé phËn d©n sè cßn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Christian Morrisson 81<br /> <br /> <br /> l¹i) vµ khã kh¾c phôc v× ®©y th−êng lµ nh÷ng ng−êi sèng t¸ch biÖt víi x· héi. Nh−ng<br /> ®©y kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò tµi chÝnh: b¶o ®¶m møc 8 ®Õn 10 USD/ngµy (tøc lµ cao h¬n<br /> mäi ng−ìng nghÌo tuyÖt ®èi) cho 1 hoÆc 2% d©n sè kh«ng ph¶i lµ mét kho¶n chi lín<br /> so víi tæng chi ng©n s¸ch ë c¸c n−íc ph¸t triÓn.<br /> Tr¸i l¹i, còng chÝnh nh÷ng n−íc nµy l¹i cã rÊt nhiÒu ng−êi bÞ r¬i vµo c¶nh<br /> thiÖt thßi do t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng trong thu nhËp g©y ra. Nh÷ng thèng kª vÒ<br /> ph©n phèi thu nhËp cho biÕt tû lÖ ng−êi cã thu nhËp thÊp cao h¬n mét nöa møc thu<br /> nhËp trung b×nh. Trong thêi gian 1990-1995, ë §øc, Canada, Mü vµ Anh, tû lÖ nµy<br /> dao ®éng trong kho¶ng 20% ®Õn 36% khi tÝnh theo thu nhËp tr−íc thuÕ vµ trî cÊp.<br /> Nh−ng ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, bÊt kÓ xu h−íng chÝnh trÞ cña chÝnh phñ lµ thÕ nµo th×<br /> Nhµ n−íc vÉn cã nh÷ng kho¶n trî cÊp dµnh cho c¸c hé gia ®×nh cã thu nhËp thÊp.<br /> Nh− vËy lµ c¨n cø x¸c ®¸ng ®Ó tÝnh sè ng−êi bÞ thua thiÖt (hoÆc nghÌo t−¬ng ®èi) lµ<br /> thu nhËp sau thuÕ vµ trî cÊp. Víi c¸ch tÝnh nµy th× tû lÖ thay ®æi tõ 5% ®Õn 20% ë 4<br /> n−íc trªn ®©y còng nh− ë c¸c n−íc ph¸t triÓn kh¸c. Do vËy, gi¶i ph¸p ph©n phèi l¹i<br /> cña Nhµ n−íc cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn tû lÖ ng−êi bÞ thua thiÖt sèng Ýt nhiÒu bªn lÒ<br /> x· héi.<br /> 2. C¸c nguyªn nh©n g©y ra ®ãi nghÌo<br /> ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn<br /> NÐt ®Æc tr−ng cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ cã tû lÖ ng−êi nghÌo kh¸ cao.<br /> Ng−êi nghÌo lµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã vèn theo mäi nghÜa cña thuËt ng÷ nµy: vèn thÓ<br /> lùc liªn quan ®Õn søc kháe; vèn nh©n lùc liªn quan ®Õn n¨ng lùc chuyªn m«n vµ<br /> l−îng kiÕn thøc cã ®−îc; vèn ®Êt ®ai; vèn vËt lùc (trang thiÕt bÞ, m¸y mãc, c«ng cô);<br /> vèn tµi chÝnh; vèn x· héi, tøc lµ hÖ thèng c¸c quan hÖ x· héi vµ nghÜa vô qua l¹i<br /> trong céng ®ång n¬i sinh sèng, chÝnh ®iÒu nµy khiÕn cho ng−êi ta cã t¸c ®éng ®Õn<br /> céng ®ång hoÆc ®−îc gióp ®ì khi gÆp khã kh¨n; vèn vÒ h¹ tÇng c¬ së tËp thÓ (®−êng<br /> bé, ®−êng s¾t, bÖnh viÖn, v.v...) cã thÓ ®−îc sö dông.<br /> C¶nh ®ãi nghÌo nµy cßn nÆng nÒ h¬n do c¸c nguyªn nh©n vÒ thÓ chÕ vµ sù<br /> bÊp bªnh vÒ thu nhËp. T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh, thu nhËp cña ng−êi lao ®éng phô thuéc ë<br /> ®iÒu kiÖn luËt ph¸p vµ x· héi. Nh÷ng phô n÷ thuéc c¸c ®¼ng cÊp thÊp kÐm nhÊt<br /> trong x· héi th−êng bÞ ph©n biÖt ®èi xö ë thÞ tr−êng lao ®éng vµ kh«ng ®−îc lµm mét<br /> sè c«ng viÖc.<br /> MÆt kh¸c, thu nhËp cña nh÷ng ng−êi lµm c«ng trong n«ng nghiÖp phô thuéc<br /> vµo t×nh h×nh thêi tiÕt, biÕn ®éng cña thÞ tr−êng hoÆc nhiÒu yÕu tè kh¸c, do vËy thu<br /> nhËp cña hä cã thÓ thay ®æi theo tõng tuÇn. Sù bÊt æn ®Þnh nh− vËy ®èi víi nh÷ng<br /> ng−êi kh«ng cã ®iÒu kiÖn vay vèn, trõ khi chÊp nhËn vay víi l·i suÊt c¾t cæ, lµ mét<br /> nguyªn nh©n kh¸c n÷a dÉn ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo khæ.<br /> NghÌo khæ khiÕn ng−êi ta dÔ bÞ tæn th−¬ng, vµ ®©y còng chÝnh lµ mét nguyªn<br /> nh©n dÉn ®Õn nghÌo thªm. Tr−íc tiªn lµ ng−êi nghÌo th−êng chØ cã thÓ lµm viÖc<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 82 Bøc tranh nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> <br /> <br /> trong n«ng nghiÖp hoÆc lµm nghÒ tù do ë khu vùc phi chÝnh thøc v× khu vùc chÝnh<br /> thøc th−êng chØ tuyÓn dông nh÷ng ng−êi cã b»ng cÊp hoÆc nh÷ng ng−êi ®· tõng ®−îc<br /> ®µo t¹o. Trong khi ®ã thu nhËp tõ n«ng nghiÖp l¹i lu«n biÕn ®éng vµ c«ng viÖc ë khu<br /> vùc phi chÝnh thøc th× lu«n bÊp bªnh. Hä th−êng xuyªn ph¶i høng chÞu rñi ro, vµ do<br /> hä thiÕu c¸c kiÓu vèn nªn hä cµng kh«ng cã kh¶ n¨ng ®èi phã víi nh÷ng rñi ro gÆp<br /> ph¶i. Nh÷ng yÕu tè nµy gi¶i thÝch khã kh¨n to lín cña cuéc chiÕn chèng l¹i ®ãi nghÌo<br /> ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. H¬n n÷a, ë mét sè n−íc, toµn bé d©n chóng ®Òu gÆp khã<br /> kh¨n do ®iÒu kiÖn ®Þa lý kh«ng thuËn lîi ch¼ng h¹n nh− thiÕu ®Êt mµu, khÝ hËu<br /> kh¾c nghiÖt, hoÆc bÞ bao v©y kinh tÕ. ChÝnh v× tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy mµ thu nhËp<br /> trung b×nh ë nh÷ng n−íc nµy thÊp mét c¸ch râ rÖt vµ hËu qu¶ tÊt yÕu lµ tû lÖ nghÌo ë<br /> ®©y cao.<br /> T×nh tr¹ng nghÌo khæ ë nh÷ng n−íc thuéc §«ng ¢u vµ Liªn X« cò<br /> Vµo nh÷ng n¨m 1980, tû lÖ d©n nghÌo ë nh÷ng n−íc nµy t−¬ng ®èi thÊp.<br /> ChÝnh có sèc khi chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ<br /> nguyªn nh©n cña sù t¨ng ®ét biÕn t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo. Tuy nhiªn nh÷ng ng−êi<br /> nghÌo ë nh÷ng n−íc nµy kh«ng hoµn toµn kh«ng cã vèn. Hä cã tr×nh ®é häc vÊn<br /> t−¬ng ®èi ®ång ®Òu vµ ®−îc h−ëng c¸c dÞch vô h¹ tÇng c¬ së, c¸c trang thiÕt bÞ c«ng<br /> nghiÖp, v.v... Vµ mäi ng−êi ®Òu nhËn thÊy r»ng khi thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng−êi ®¹t<br /> møc tr−íc ®©y th× diÖn nghÌo sÏ gi¶m ®i nhanh chãng.<br /> T¹i n−íc Nga, ®ång l−¬ng thùc tÕ ®· gi¶m ®i mét nöa trong kho¶ng thêi gian<br /> tõ 1991 ®Õn 1994. ThËm chÝ ®ång l−¬ng kh«ng cßn lµ chØ sè x¸c ®¸ng ®Ó ®¸nh gi¸<br /> møc sèng v× nhiÒu doanh nghiÖp ph¶i tr¶ l−¬ng chËm ®Ó gi¶m chi phÝ. Ch¼ng h¹n<br /> nh− cuèi n¨m 1993, 37% c¸c doanh nghiÖp ®· chËm tr¶ l−¬ng vµ sang ®Õn n¨m 1994<br /> th× kho¶n l−¬ng nî nµy ®· t¨ng gÊp 3,5 lÇn. H¬n n÷a, mét bé phËn c«ng nh©n ®· bÞ<br /> buéc ph¶i lµm viÖc b¸n thêi gian. §ã lµ t×nh c¶nh cña mét nöa sè nh©n c«ng lµm viÖc<br /> trong c¸c lÜnh vùc dÖt may, m¸y kÐo, vËt t− n«ng nghiÖp, thiÕt bÞ ®iÖn tö. Ngoµi ra,<br /> trong khi d−íi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, mäi ng−êi lao ®éng ®Òu ®−îc b¶o ®¶m cã ®ñ<br /> c«ng ¨n viÖc lµm th× nay n¹n thÊt nghiÖp l¹i khiÕn cho nhiÒu ng−êi r¬i vµo t×nh<br /> tr¹ng ®ãi nghÌo: n¨m 1993, hai phÇn ba chñ hé gia ®×nh bÞ l©m vµo t×nh tr¹ng thÊt<br /> nghiÖp vµ møc sèng cña gia ®×nh hä bÞ xÕp vµo d−íi ng−ìng nghÌo. Sang n¨m 1994,<br /> con sè nµy cßn tiÕp tôc t¨ng víi 3 triÖu ng−êi thÊt nghiÖp. Vµ cuèi cïng th× ph¶i kÓ<br /> ®Õn l−¬ng h−u kh«ng ®−îc ®iÒu chØnh theo t×nh h×nh l¹m ph¸t: n¨m 1996, gi¸ trÞ<br /> thùc tÕ cña l−¬ng h−u chØ cßn b»ng mét nöa cña n¨m 1991.<br /> Sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ nh÷ng cuéc xung ®ét ë nhiÒu n−íc céng hßa ®·<br /> khiÕn kho¶ng 3 triÖu ng−êi quay trë l¹i Nga (sè liÖu −íc tÝnh cña n¨m 1994). Mét bé<br /> phËn trong sè nh÷ng ng−êi nµy quay trë l¹i lµ ®Ó t×m kiÕm c¬ may vÒ viÖc lµm,<br /> nh−ng ®a phÇn lµ ®Ó trèn ch¹y sù bÊt æn vµ ®· mÊt m¸t tµi s¶n. Nh÷ng ng−êi nµy ®·<br /> gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n khñng khiÕp nhÊt trong viÖc t×m chç ë, ®Æc biÖt lµ trong<br /> nh÷ng thµnh phè lín, vµ v× thÕ mµ ®«i khi hä ®· ph¶i chiÕm nhµ tr¸i phÐp trong khi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Christian Morrisson 83<br /> <br /> <br /> ®ã th× mét bé phËn kh¸c r¬i vµo c¶nh mµn trêi chiÕu ®Êt hoÆc ph¶i ®i hµnh khÊt.<br /> T×nh c¶nh nghÌo khæ - thua thiÖt ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn<br /> ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, cã tõ 5 ®Õn 20% d©n chóng thuéc diÖn thua thiÖt.<br /> Nh÷ng ng−êi nµy hoµn toµn cã thÓ ®¸p øng ®−îc nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu cña m×nh,<br /> phÇn nµo nhê cøu trî x· héi, nh−ng hä thua thiÖt v× hä kh«ng ®−îc h−ëng nhiÒu thø<br /> cña c¶i vµ dÞch vô. Cã ba nguyªn nh©n cña sù thua thiÖt nµy.<br /> Tr−íc tiªn lµ nh÷ng sang chÊn vÒ thÓ lùc vµ t©m lý t¸c ®éng tíi mét sè ng−êi<br /> lín hoÆc sù tÝch tô cña nhiÒu yÕu tè tiªu cùc (l©u ngµy kh«ng lµm viÖc, tr×nh ®é gi¶m<br /> sót, suy nh−îc tinh thÇn, v.v...) khiÕn cho mét sè ng−êi bÞ thÊt nghiÖp l©u ngµy<br /> kh«ng cßn kh¶ n¨ng lµm viÖc cho dï sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc cã ®¹t ®Õn tr×nh ®é<br /> nµo ®i ch¨ng n÷a. Nh÷ng yÕu tè kiÓu nµy t¸c ®éng ®Õn mét bé phËn nhá cña d©n<br /> chóng, kho¶ng 1% nh÷ng ng−êi bÞ tµn phÕ vµ tõ 1% ®Õn 2% nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp<br /> dµi h¹n.<br /> TiÕp theo lµ n¹n thÊt nghiÖp “b×nh th−êng”, víi nghÜa lµ nh÷ng ng−êi vÉn cã<br /> thÓ lµm viÖc ®−îc hoÆc cã thÓ trë l¹i lµm viÖc sau khi ®−îc ®µo t¹o. DiÖn thÊt nghiÖp<br /> nµy th−êng xuyªn thay ®æi v× nã phô thuéc nhiÒu ë hoµn c¶nh kinh tÕ. Víi gi¶ thiÕt<br /> lµ mäi ®iÒu kiÖn kh¸c ®Òu hoµn toµn nh− nhau th× con sè thÊt nghiÖp nµy sÏ cao nÕu<br /> thÞ tr−êng lao ®éng kh«ng uyÓn chuyÓn vµ sÏ thÊp nÕu thÞ tr−êng uyÓn chuyÓn. Tuy<br /> nhiªn sù uyÓn chuyÓn ®ã còng khiÕn cho mét sè Ýt nh÷ng ng−êi lao ®éng (5%) cã ®ång<br /> l−¬ng thÊp ®Õn møc mµ dï cã viÖc lµm th× hä vÉn lµ nh÷ng ng−êi thua thiÖt.<br /> Cuèi cïng lµ nh÷ng lý do khiÕn mét sè ng−êi th−êng xuyªn ph¶i chÞu thua<br /> thiÖt ngay c¶ khi t×nh h×nh kinh tÕ ®· cho phÐp gi¶m tû lÖ thÊt nghiÖp xuèng ®Õn<br /> møc thÊp nhÊt. §ã lµ nh÷ng phô n÷ sèng mét m×nh vµ nu«i mét hoÆc nhiÒu con<br /> (thuËt ng÷ chÝnh thøc gäi lµ “gia ®×nh ®¬n th©n” lu«n phï hîp víi tr−êng hîp nµy),<br /> nh÷ng thanh niªn kh«ng cã b»ng cÊp, nh÷ng ng−êi cã nguån gèc tõ nh÷ng n−íc ®ang<br /> ph¸t triÓn.<br /> 3. C¸c chÝnh s¸ch xãa ®ãi gi¶m nghÌo<br /> ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn<br /> §Ó thµnh c«ng th× yªu cÇu ®Çu tiªn, theo t¸c gi¶, lµ ph¶i ®ång thêi ¸p dông<br /> nhiÒu biÖn ph¸p v× nh÷ng biÖn ph¸p ®ã cã t¸c dông bæ trî lÉn nhau. VËy ®Ó xãa ®ãi<br /> gi¶m nghÌo cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ng−êi nghÌo cã ®−îc vèn nh©n lùc vµ søc kháe; ë<br /> n«ng th«n ®ã lµ vèn vÒ ®Êt canh t¸c, c«ng cô hoÆc m¸y mãc n«ng nghiÖp; ë thµnh thÞ<br /> th× ®ã lµ mét kho¶n tiÒn tèi thiÓu ®Ó më doanh nghiÖp nhá. MÆt kh¸c, Nhµ n−íc ph¶i<br /> t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ng−êi nghÌo cã thÓ sö dông hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng, mét khung thÓ<br /> chÕ cã t¸c dông b¶o vÖ ng−êi nghÌo thay v× ph©n biÖt ®èi xö, sù cøu trî trong nh÷ng<br /> tr−êng hîp khñng ho¶ng, dÞch bÖnh, h¹n h¸n, v.v...<br /> Gi¸o dôc tiÓu häc vµ søc kháe lµ hai ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó xãa ®ãi gi¶m<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 84 Bøc tranh nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> <br /> <br /> nghÌo. Kh«ng ®−îc gi¸o dôc th× n«ng d©n còng nh− nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong lÜnh<br /> vùc kh«ng chÝnh thøc sÏ cã n¨ng suÊt lao ®éng thÊp vµ còng sÏ rÊt khã kh¨n ®Ó kiÕm<br /> ®−îc viÖc lµm ë khu chÝnh thøc. NÕu c¸c thiÕu n÷ kh«ng ®−îc gi¸o dôc th× khã cã thÓ<br /> phæ biÕn ®−îc c¸c kü thuËt tr¸nh thai, trong khi phÇn ®«ng d©n sè ë nhiÒu n−íc kÐm<br /> ph¸t triÓn l¹i kh«ng biÕt ch÷ (tû lÖ nµy ë phô n÷ cao h¬n ë nam giíi). §Ó cã thÓ t¹o<br /> ®iÒu kiÖn ®Ó mäi trÎ em ®Òu ®−îc ®i häc cho ®Õn 14 tuæi th× võa ph¶i t¨ng ng©n s¸ch<br /> Nhµ n−íc dµnh cho gi¸o dôc võa ph¶i c¬ cÊu l¹i kho¶n ng©n s¸ch nµy theo c¸ch gi¶m<br /> phÇn chi cho ®µo t¹o ®¹i häc v× lo¹i h×nh ®µo t¹o nµy chØ phôc vô cho tÇng líp trung<br /> l−u vµ kh¸ gi¶.<br /> MÆt kh¸c, cÇn ®éng viªn ng−êi nghÌo cho con c¸i hä, ®Æc biÖt lµ c¸c bÐ g¸i,<br /> ®Õn tr−êng b»ng c¸ch hç trî cho hä vÒ tµi chÝnh hoÆc l−¬ng thùc. VÒ mÆt y tÕ, cÇn cã<br /> mét hÖ thèng tr¹m x¸ ë c¸c lµng ®Ó cÊp thuèc miÔn phÝ.<br /> §èi víi ng−êi nghÌo ë khu vùc n«ng th«n, vÊn ®Ò nãng báng lµ cã ®Êt canh t¸c.<br /> Mét khi ®· mï ch÷ l¹i kh«ng cã ruéng th× ng−êi n«ng d©n kh«ng tµi nµo tho¸t khái<br /> c¶nh bÇn hµn. Th¾ng lîi cña nh÷ng cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt ë Hµn Quèc vµ §µi Loan<br /> tõ sau ChiÕn tranh ThÕ giíi lÇn thø hai ®· lµm gi¶m h¼n t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë khu<br /> vùc n«ng th«n. ë Brazil, Ng©n hµng ThÕ giíi ®· hç trî n−íc nµy thùc hiÖn thµnh<br /> c«ng viÖc cÊp 200.000 hecta ®Êt cho 5.000 hé gia ®×nh cña mét bang n»m ë vïng<br /> ®«ng-b¾c, vµ ®iÒu nµy cã ®−îc lµ nhê nh÷ng kho¶n ®Çu t− bæ sung cho c¬ së h¹ tÇng.<br /> S¶n l−îng vµ n¨ng suÊt ®· t¨ng lªn gÊp r−ìi vµ thu nhËp cña nh÷ng gia ®×nh nµy ®·<br /> t¨ng gÊp ®«i, thËm chÝ gÊp ba. Nh−ng nh÷ng cuéc c¶i c¸ch nµy tèn kÐm: nã cã thÓ<br /> thÊt b¹i nÕu nh− kh«ng ®−îc bæ sung b»ng nh÷ng kho¶n ®Çu t− vµ c¬ së h¹ tÇng hay<br /> nh÷ng kho¶n trî cÊp.<br /> §èi víi n«ng d©n còng nh− ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm viÖc tù do ë nh÷ng khu<br /> vùc kh«ng chÝnh thøc, ®−îc vay vèn lµ mét yÕu tè cã tÝnh quyÕt ®Þnh cho phÐp hä cã<br /> thÓ mua s¾m c«ng cô s¶n xuÊt v× ng−êi nghÌo kh«ng thÓ cã ®ñ tiÒn tiÕt kiÖm ®Ó lµm<br /> viÖc nµy.<br /> TÊt c¶ nh÷ng biÖn ph¸p nµy ®Òu cã nguy c¬ bÞ thÊt b¹i nÕu nh− Nhµ n−íc<br /> kh«ng ®Çu t− vµo c¬ së h¹ tÇng ë n«ng th«n vµ ë nh÷ng khu d©n nghÌo ë thµnh thÞ.<br /> Ng−êi n«ng d©n kh«ng thÓ b¸n s¶n phÈm cña m×nh víi gi¸ tháa ®¸ng nÕu lµng cña<br /> hä kh«ng ®−îc nèi víi ®−êng c¸i; mét tr¹m y tÕ kh«ng thÓ ho¹t ®éng nÕu nh− kh«ng<br /> cã ®iÖn vµ n−íc s¹ch. V× kh«ng ai cã thÓ cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó vay vèn ë nh÷ng khu vùc<br /> n«ng th«n vµ ë nh÷ng khu nghÌo cña thµnh thÞ nªn chØ cã thÓ lµ Nhµ n−íc ®øng ra<br /> x©y dùng c¸c c¬ së h¹ tÇng thiÕt yÕu (®−êng, ®iÖn, ®iÖn tho¹i, n−íc s¹ch, v.v...) råi<br /> cho sö dông c¸c dÞch vô nµy mét c¸ch miÔn phÝ hoÆc víi sù trî gi¸.<br /> Thø hai lµ Nhµ n−íc ph¶i c¶i c¸ch khung thÓ chÕ th«ng qua viÖc xãa bá<br /> nh÷ng c¸ch lµm mang tÝnh ph©n biÖt ®èi xö ®èi víi ng−êi nghÌo, ®Æc biÖt lµ ®èi víi<br /> phô n÷, b»ng c¸ch buéc c¸c c«ng chøc ph¶i cã tr¸ch nhiÖm phôc vô toµn d©n, b»ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Christian Morrisson 85<br /> <br /> <br /> c¸ch xãa bá tham nhòng, ®¬n gi¶n ho¸ luËt ph¸p vµ c¸c thñ tôc tè tông ®Ó ng−êi<br /> nghÌo kh«ng cßn bÞ thiÖt thßi do thiÕu hiÓu biÕt, do kh«ng cã nh÷ng mèi quan hÖ cÇn<br /> thiÕt hoÆc do thiÕu tiÒn ®Ó b¶o vÖ cho quyÒn lîi cña m×nh. Cuèi cïng, Nhµ n−íc cÇn<br /> x©y dùng mét hÖ thèng b¶o hiÓm ®Ó cã thÓ gi¶m bít kh¶ n¨ng dÔ bÞ tæn th−¬ng cña<br /> nh÷ng ng−êi nghÌo. V× nh÷ng ng−êi nµy kh«ng thÓ tù mua b¶o hiÓm ®Ò phßng nhiÒu<br /> rñi ro, mét hÖ thèng b¶o hiÓm nh− vËy sÏ kÞp thêi mang l¹i cho hä nh÷ng sù cøu trî<br /> cÇn thiÕt trong nh÷ng tr−êng hîp rñi ro x¶y ra.<br /> T×nh h×nh thùc tÕ nµy kh«ng thÓ khiÕn ng−êi ta nghÜ r»ng nghÌo khæ lµ ®Þnh<br /> mÖnh cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. ë mäi vïng cña thÕ giíi ®Òu cã nh÷ng thÝ dô vÒ<br /> nh÷ng n−íc mµ vµo håi gi÷a thÕ kû XX, ®a sè d©n sèng trong nghÌo khæ, cßn nay th×<br /> tû lÖ nµy ®· gi¶m xuèng chØ cßn lµ 20 hay 10%, thËm chÝ cßn thÊp h¬n. §ã lµ tr−êng<br /> hîp cña Hµn Quèc, Malaysia, Costa Rica, Chile, Tuynidi, §¶o Moriser. Tû lÖ nghÌo<br /> gi¶m ®i mét c¸ch ®Æc biÖt ë nh÷ng tØnh duyªn h¶i cña Trung Quèc trong thêi gian 20<br /> n¨m qua chøng tá r»ng ngay c¶ khi kh«ng héi tô ®−îc ®ñ mäi ®iÒu kiÖn th× hµng<br /> tr¨m triÖu ng−êi vÉn cã thÓ tho¸t khái nghÌo khæ.<br /> ë nh÷ng nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi<br /> Nh÷ng chÝnh s¸ch xãa ®ãi gi¶m nghÌo ë nh÷ng nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi<br /> l¹i n»m trong mét bèi c¶nh kh¸c, v× rÊt nhiÒu ng−êi nghÌo nh−ng l¹i cã vèn nh©n lùc<br /> vµ 15 n¨m tr−íc ®©y hä kh«ng hÒ nghÌo. ChÝnh v× vËy mµ biÖn ph¸p ®Çu tiªn ®Ó xãa<br /> ®ãi gi¶m nghÌo ë nh÷ng n−íc nµy kh«ng ph¶i lµ gióp ®ì ng−êi nghÌo mµ lµ ®Èy<br /> m¹nh t¨ng tr−ëng ®Ó thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng−êi sím trë l¹i ®−îc møc cña cuèi<br /> nh÷ng n¨m 1980. V¶ l¹i, nh÷ng n−íc §«ng ¢u ®· ®¹t nh÷ng kÕt qu¶ nµy kh«ng ph¶i<br /> ®èi phã víi nh÷ng vÊn ®Ò nghiªm träng cña ®ãi nghÌo.<br /> T¸c gi¶ ®Æt c©u hái, liÖu ë nh÷ng n−íc cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p cøu trî khÈn<br /> cÊp th× cã mét chÝnh s¸ch xãa ®ãi gi¶m nghÌo cã hiÖu qu¶ kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ cã.<br /> Nh÷ng sù trî gióp cho c¸c gia ®×nh trong nh÷ng n¨m 1993-1995 ®· cã t¸c dông t¸i<br /> ph©n phèi râ rÖt ë c¸c n−íc §«ng ¢u: nh÷ng kho¶n trî gióp mµ 40% nh÷ng ng−êi<br /> nghÌo nhÊt ®· nhËn ®−îc v−ît qu¸ 40% thu nhËp cña hä. Nh÷ng kho¶n hç trî cho<br /> ng−êi thÊt nghiÖp cã t¸c dông t¸i ph©n phèi ë §«ng ¢u, t¸c dông nµy thôt lïi (ng−êi<br /> nghÌo nhËn ®−îc Ýt h¬n lµ phÇn cña hä trong d©n sè nãi chung). Cuèi cïng, ®èi víi<br /> nh÷ng h×nh thøc cøu trî x· héi truyÒn thèng, ng−êi ta còng nhËn thÊy nh÷ng sù<br /> kh¸c biÖt t−¬ng tù gi÷a §«ng ¢u vµ Nga. NÕu céng tÊt c¶ nh÷ng kho¶n trî cÊp nµy<br /> l¹i (trõ l−¬ng h−u), th× t¸c dông t¸i ph©n phèi ë §«ng ¢u vµo thêi kú 1993-1995 cao<br /> h¬n thêi kú 1988-1989.<br /> ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn<br /> ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn, c¸c biÖn ph¸p xãa ®ãi gi¶m nghÌo thùc chÊt lµ<br /> nh÷ng sù gióp ®ì dµnh cho nh÷ng ng−êi thua thiÖt, nh»m ®Ó gióp hä hßa nhËp vµo<br /> céng ®ång. Ng−êi nghÌo, víi ý nghÜa nghÌo tuyÖt ®èi, chØ chiÕm tõ 1% ®Õn 2% d©n sè.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 86 Bøc tranh nghÌo khæ trªn thÕ giíi<br /> <br /> <br /> ViÖc hç trî nh÷ng ng−êi nµy kh«ng tèn kÐm, nh−ng vÒ gãc ®é nh©n v¨n th× kh«ng dÔ<br /> v× ®©y lµ nh÷ng ng−êi cã nh÷ng tæn th−¬ng vÒ thÓ lùc hoÆc t©m lý.<br /> Ng−îc l¹i, sè ng−êi thua thiÖt l¹i chiÕm tõ 5 ®Õn 20% d©n sè. Nhãm ®«ng<br /> nhÊt lµ nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp. Trong tr−êng hîp nµy, c¸c chÝnh s¸ch hç trî ph¶i<br /> ®¶m b¶o kÕt hîp mét c¸ch hµi hßa nh÷ng môc tiªu tr¸i ng−îc nhau: b¶o ®¶m cho<br /> ng−êi thÊt nghiÖp, vµ cã thÓ lµ cho c¶ gia ®×nh cña hä, cã ®ñ thu nhËp c¶ v× nh÷ng lý<br /> do nh©n v¨n còng nh− kinh tÕ (kh¶ n¨ng lao ®éng còng nh− n¨ng suÊt gi¶m ®i nÕu<br /> nh− nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu kh«ng ®−îc b¶o ®¶m); khuyÕn khÝch t×m viÖc lµm<br /> (kh«ng ®−îc lµm viÖc sÏ lµm gi¶m c¸c kh¶ n¨ng nµy).<br /> Mçi n−íc sÏ −u tiªn cho môc ®Ých nµy hoÆc môc ®Ých kia tïy theo hoµn c¶nh<br /> thùc tÕ cña m×nh. C¸c n−íc Scan®inavi cã nh÷ng kho¶n trî cÊp b»ng tõ 80% ®Õn<br /> 100% l−¬ng tèi thiÓu, ®iÒu ®ã Ýt cã t¸c dông khuyÕn khÝch lµm viÖc; nh−ng nh÷ng<br /> n−íc nµy l¹i cã nh÷ng chÝnh s¸ch tÝch cùc trªn thÞ tr−êng lao ®éng th«ng qua c¸c<br /> ho¹t ®éng ®µo t¹o ban ®Çu hoÆc ®µo t¹o l¹i, b»ng c«ng t¸c t− vÊn t×m viÖc lµm, viÖc<br /> lµm cã sù trî gi¸, gi¶m chi phÝ x· héi. Ng−îc l¹i, Canada vµ Anh th× l¹i −u tiªn cho<br /> c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch. Trî cÊp chØ b»ng mét phÇn nhá cña l−¬ng tèi thiÓu (ë<br /> Canada th× chØ b»ng 20% møc l−¬ng trung b×nh cña mét c«ng nh©n). Nh−ng Nhµ<br /> n−íc l¹i dµnh cho ng−êi thÊt nghiÖp nh÷ng ch−¬ng tr×nh hç trî vÒ t¸i héi nhËp nghÒ<br /> nghiÖp, vÒ lo¹i h×nh lao ®éng b¸n thêi gian song song víi viÖc duy tr× mét kho¶n trî<br /> cÊp, vµ cho nî thuÕ.<br /> Nh− vËy, t¸c gi¶ kÕt luËn, ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo, c¸c<br /> quèc gia cÇn nhËn thøc râ vÒ thùc tr¹ng ®ãi nghÌo vµ c¸c yÕu tè g©y ra nghÌo ®ãi cña<br /> n−íc m×nh ®Ó tõ ®ã ho¹ch ®Þnh nh÷ng chÝnh s¸ch cho phï hîp.<br /> <br /> <br /> Nguån: Christian MORRISSON. Poverty in the world.<br /> Trong cuèn Ramses 2003 (Toµn c¶nh thÕ giíi 2003). Paris, 2003, 200 trang.<br /> <br /> Quang Anh l−îc thuËt<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />