Các biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo khiếm thính 3-4 tuổi trong môi trường giáo dục hòa nhập

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 1, pp. 166-173<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0019<br /> <br /> CÁC BIỆN PHÁP TỔ CHỨC TRÒ CHƠI NHẰM PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ<br /> CHO TRẺ MẪU GIÁO KHIẾM THÍNH 3 - 4 TUỔI TRONG MÔI TRƯỜNG<br /> GIÁO DỤC HÒA NHẬP<br /> Bùi Thị Lâm<br /> Khoa Giáo dục Đặc biệt, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Phát triển ngôn ngữ là một mục tiêu quan trọng trọng giáo dục trẻ khiếm thính<br /> 3 - 4 tuổi và chơi là phương tiện hữu hiệu để phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Nội dung bài báo<br /> này đề cập đến các biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính<br /> 3 - 4 tuổi trong môi trường giáo dục hòa nhập bao gồm 3 nhóm biện pháp là: nhóm biện<br /> pháp chuẩn bị điều kiện tổ chức trò chơi, nhóm biện pháp tổ chức hướng dẫn trẻ chơi và<br /> nhóm biện pháp hỗ trợ tổ chức trò chơi, với 10 biện pháp cụ thể. Các biện pháp được đề<br /> xuất đảm bảo các yêu cầu của tổ chức trò chơi ở lớp mẫu giáo hòa nhập, tác động vào toàn<br /> bộ quá trình tổ chức trò chơi với sự phối hợp giữa giáo viên lớp mẫu giáo với giáo viên hỗ<br /> trợ và gia đình trẻ khiếm thính nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ.<br /> Từ khóa: Giáo dục hòa nhập, phát triển ngôn ngữ, trẻ khiếm thính, trò chơi.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong giáo dục trẻ khiếm thính, nghiên cứu tìm kiếm các phương pháp, biện pháp phát triển<br /> ngôn ngữ luôn là vấn đề trung tâm và được nhiều tác giả quan tâm, đặc biệt trong các nghiên cứu<br /> của Kuder S. Jay, Yoshinaga-Itano, C., Raver, S.A. . . [4, 6, 7].<br /> Các nhà nghiên cứu về phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính lứa tuổi mẫu giáo đều thống<br /> nhất rằng: để phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính lứa tuổi này đạt hiệu quả, nhà giáo dục cần<br /> tìm ra các biện pháp tổ chức các hoạt động và tạo môi trường giao tiếp để thông qua đó trẻ học<br /> ngôn ngữ, chứ không phải không phải là dạy ngôn ngữ cho trẻ. Ủng hộ quan điểm này, một số nhà<br /> khoa học như: Kuder S. Jay, Yoshinaga-Itano, C., Elizabeth, A. and Nerys, R., Raver, S.A.,. . . [2,<br /> 4, 6, 7] đã khẳng định vị trí đặc biệt quan trọng của trò chơi trong quá trình phát triển ngôn ngữ<br /> cho trẻ khiếm thính lứa tuổi mẫu giáo.<br /> Các biện pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính đã được các tác giả Yoshinaga-Itano,<br /> C., Mary, P.M., Hahshie, J và cộng sự, Kuder S. Jay,. . . [3, 4, 5, 7] đề xuất trong những nghiên cứu<br /> của mình, song những nghiên cứu này mới chỉ tập trung vào hỗ trợ trẻ trong hoạt động can thiệp<br /> cá nhân.<br /> Ở Việt Nam, hỗ trợ, phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính độ tuổi mẫu giáo là một mục<br /> tiêu quan trọng của các chương trình can thiệp sớm. Song nghiên cứu các biện pháp phát triển<br /> ngôn ngữ cho trẻ đặc biệt trong môi trường giáo dục hòa nhập còn rất hạn chế. Độ tuổi 3 - 4 tuổi<br /> Ngày nhận bài: 15/11/2015. Ngày nhận đăng: 20/2/2016.<br /> Liên hệ: Bùi Thị Lâm, e-mail: lambt@hnue.edu.vn<br /> <br /> 166<br /> <br /> Các biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo khiếm thính...<br /> <br /> là điểm giữa của giai đoạn can thiệp sớm. Ở lứa tuổi này trẻ khiếm thính vừa chuyển từ chương<br /> trình hướng dẫn phụ huynh sang chương trình mẫu giáo hòa nhập. Sau quá trình đeo máy trợ thính,<br /> trẻ đã tích lũy được những kinh nghiệm nghe, nói ban đầu, đây là thời điểm cần sự hỗ trợ từ môi<br /> trường giao tiếp và các chiến lược can thiệp để thúc đẩy sự phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Để trẻ<br /> khiếm thính đạt được các mục tiêu phát triển ngôn ngữ và giao tiếp của cuối độ tuổi mẫu giáo cần<br /> có một quá trình tác động có hệ thống.<br /> Bài viết này giới thiệu một số biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ<br /> khiếm thính 3 - 4 tuổi giúp giáo viên mầm non tác động đến sự phát triển ngôn ngữ của trẻ khiếm<br /> thính một cách có mục đích, hệ thống, khoa học song vẫn đảm bảo được sự vui vẻ, tự nhiên của<br /> trò chơi.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Khái niệm biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ<br /> khiếm thính 3 - 4 tuổi trong môi trường giáo dục hòa nhập<br /> <br /> Biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo khiếm thính 3 - 4<br /> tuổi là những cách thức tổ chức cụ thể trong hoạt động chơi cùng nhau giữa giáo viên và trẻ dựa<br /> trên đặc điểm khả năng, nhu cầu của trẻ khiếm thính và điều kiện môi trường giáo dục hòa nhập<br /> nhằm phát triển ngôn ngữ của trẻ trong trò chơi.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Cơ sở khoa học định hướng xây dựng biện pháp tổ chức trò chơi cho trẻ<br /> khiếm thính 3 - 4 tuổi trong môi trường giáo dục hòa nhập<br /> <br /> - Dựa trên quan điểm xã hội về trẻ khiếm thính, đó là những trẻ có sự suy giảm hay mất<br /> khả năng nghe, làm chậm quá trình phát triển ngôn ngữ hoặc mất tiếng nói gây hạn chế chức năng<br /> giao tiếp [4]. Để phát triển ngôn ngữ cho trẻ một mặt cần hỗ trợ thính học để giúp trẻ nghe được<br /> tốt hơn, đồng thời phải có các biện pháp trợ giúp trong quá trình tổ chức các hoạt động giáo dục.<br /> - Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ khiếm thính, có đặc trưng là ngôn ngữ nói chậm phát triển<br /> và có một số khác biệt, song không có kết quả nghiên cứu cho thấy sự phát triển chậm trễ của ngôn<br /> ngữ kí hiệu. Những khiếm khuyết về nghe rõ ràng là một yếu tố ảnh hưởng quan trọng đến những<br /> khiếm khuyết về sự phát triển ngôn ngữ. Cơ hội tham gia vào các cuộc hội thoại bằng lời bị hạn<br /> chế, nên những trẻ khiếm thính không có nhiều cơ hội để học nói [5, 7]. Do đó, trẻ khiếm thính<br /> cần được tạo nhiều cơ hội hơn để học ngôn ngữ thông qua các hoạt động với sự hướng dẫn có chủ<br /> đích của nhà giáo dục.<br /> - Vấn đề sử dụng trò chơi trong giáo dục trẻ khiếm thính. Trong giáo dục trẻ khiếm thính,<br /> trò chơi được sử dụng theo ba hướng chính. Một là, các trò chơi được sử dụng như một phương tiện<br /> trị liệu ngôn ngữ cho trẻ [1]. Hai là, các trò chơi được tổ chức cho trẻ tập trung vào việc cải thiện<br /> kĩ năng chơi, cách này nhằm mở rộng các trò chơi của trẻ hoặc kĩ năng tương tác với môi trường<br /> thông qua trò chơi [1]. Ba là, các trò chơi tập trung hỗ trợ tính chất chơi, nhấn mạnh đến chất lượng<br /> chơi của trẻ chứ không thể hiện những hoạt động chơi cụ thể [1]. Trong nghiên cứu này, các biện<br /> pháp được đề xuất giao thoa giữa hướng thứ hai và ba đó là sử dụng trò chơi của trẻ khiếm thính<br /> một cách có mục đích, vừa thúc đẩy sự phát triển kĩ năng chơi của trẻ, đảm bảo tính chất chơi vui<br /> vẻ của trẻ trong trò chơi song cũng đạt được các mục tiêu giáo dục, đặc biệt là các mục tiêu phát<br /> triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính.<br /> - Thực trạng tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi ở lớp<br /> mẫu giáo hòa nhập hiện nay cho thấy giáo viên đã nhận thức được tầm quan trọng của các biện<br /> pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính trong tổ chức trò chơi, song chưa nhận thức đúng và<br /> 167<br /> <br /> Bùi Thị Lâm<br /> <br /> đầy đủ về bản chất các biện pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính. Có một số kĩ thuật thực<br /> hiện biện pháp giáo viên chưa hiểu rõ hoặc cho rằng không biết đến. Giáo viên cũng chưa quan<br /> tâm thúc đẩy mối quan hệ tương tác giữa các trẻ em trong quá trình chơi, đặc biệt giáo viên mầm<br /> non đang thiếu các kiến thức và kĩ năng làm việc với trẻ khuyết tật nói chung và trẻ khiếm thính<br /> nói riêng. Để phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính và nâng cao chất lượng giáo dục trẻ khiếm<br /> thính vấn đề nghiên cứu về biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ là một nhu<br /> cầu cấp thiết.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Các biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm<br /> thính 3 - 4 tuổi trong môi trường giáo dục hòa nhập<br /> <br /> Bài viết đề xuất 3 nhóm biện pháp với 10 biện pháp cụ thể áp dụng trong toàn bộ quá trình<br /> tổ chức trò chơi cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi ở lớp mẫu giáo hòa nhập với sự phối hợp chặt chẽ<br /> với gia đình trẻ.<br /> <br /> Sơ đồ 1. Biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm thính 3 - 4 tuổi<br /> <br /> 2.3.1. Nhóm biện pháp chuẩn bị điều kiện tổ chức trò chơi<br /> Biện pháp 1: Sưu tầm và xây dựng các trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ khiếm<br /> thính 3 - 4 tuổi<br /> * Mục tiêu, ý nghĩa: Cung cấp cho các giáo viên mầm non “ngân hàng” các trò chơi, hoạt<br /> động dưới dạng tài liệu nguồn bao gồm các trò chơi tổ chức chung cho tất cả trẻ em trong lớp và<br /> những trò chơi hỗ trợ các kĩ năng đặc thù cho trẻ khiếm thính. Điều này đảm bảo sự thuận lợi cho<br /> 168<br /> <br /> Các biện pháp tổ chức trò chơi nhằm phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo khiếm thính...<br /> <br /> giáo viên khi tổ chức trò chơi cho trẻ em ở lớp mẫu giáo hòa nhập.<br /> * Nội dung: Các trò chơi được sưu tầm và xây dựng phù hợp với mục tiêu phát triển ngôn<br /> ngữ của trẻ ở giai đoạn này bao gồm: trò chơi rèn luyện kĩ năng nghe, trò chơi rèn luyện phát âm,<br /> trò chơi phát triển vốn từ, trò chơi sử dụng ngôn ngữ.<br /> * Cách tiến hành: Giáo viên tự xây dựng hoặc sưu tầm các trò chơi nhằm phát triển ngôn<br /> ngữ cho trẻ từ các nguồn tài liệu khác nhau như Hướng dẫn thực hiện chương trình, tài liệu tham<br /> khảo về tổ chức trò chơi ở lớp mẫu giáo hòa nhập, tuyển tập trò chơi...<br /> Biện pháp 2: Lập kế hoạch tổ chức trò chơi cho trẻ<br /> * Mục tiêu, ý nghĩa: Lập kế hoạch là khâu đầu tiên trong quá trình tổ chức cho trẻ chơi. Một<br /> kế hoạch được xây dựng tốt là cơ sở định hướng cho toàn bộ các hoạt động của giáo viên và trẻ em<br /> trong trò chơi để đạt được các mục tiêu giáo dục.<br /> * Nội dung: Kế hoạch tổ chức trò chơi bao gồm: Mục tiêu, nội dung chơi và hình thức tổ<br /> chức chơi, các biện pháp thực hiện, chuẩn bị phương tiện thực hiện. Kế hoạch tổ chức trò chơi ở<br /> lớp mẫu giáo hòa nhập cần đảm bảo quan tâm đến nhu cầu cá nhân của từng trẻ đặc biệt là trẻ<br /> khiếm thính; thống nhất với chương trình chăm sóc - giáo dục trẻ; linh hoạt và tự nhiên; an toàn<br /> với trẻ em; có sự tham gia của cha mẹ của trẻ khi cần thiết.<br /> * Cách tiến hành: Khi lập kế hoạch tổ chức trò chơi cho trẻ, giáo viên cần thực hiện theo<br /> các bước: Phân tích khả năng chơi hiện tại của trẻ và mức độ sử dụng ngôn ngữ, xác định mục tiêu,<br /> lựa chọn nội dung chơi, hình thức chơi linh hoạt phù hợp với mục tiêu đặt ra, lựa chọn các biện<br /> pháp thực hiện, dự tính các phương tiện cần thiết để tổ chức trò chơi cho trẻ.<br /> Biện pháp 3: Xây dựng môi trường chơi phù hợp và giàu kích thích ngôn ngữ<br /> * Mục tiêu, ý nghĩa: Xây dựng môi trường chơi là một biện pháp hữu hiệu cho việc hỗ trợ,<br /> tăng cường chơi và sự phát triển của trẻ khiếm thính. Môi trường chơi phù hợp sẽ thu hút sự tham<br /> gia của trẻ; góp phần thúc đẩy trẻ chơi, sử dụng vật liệu chơi, thu hút bạn bè cùng tham gia và duy<br /> trì trò chơi, tạo cơ hội để trẻ bộc lộ khả năng chơi của mình.<br /> * Nội dung: Việc xây dựng môi trường chơi cho trẻ bao gồm việc tạo điều kiện nghe tốt<br /> cho trẻ, bố trí địa điểm chơi, tạo không gian ngôn ngữ, trang bị sắp xếp đồ dùng đồ chơi, vật liệu,<br /> phương tiện kĩ thuật phù hợp khuyến khích trẻ chơi và kích thích trẻ học và sử dụng ngôn ngữ.<br /> * Cách tiến hành: Tạo môi trường nghe thích hợp cho trẻ khiếm thính; sắp xếp không gian<br /> lớp học, các khu vực chơi khuyến khích trẻ tương tác và tạo không gian ngôn ngữ; sử dụng ánh<br /> sáng hợp lí để giúp trẻ khiếm thính quan sát rõ khuôn mặt và cử chỉ điệu bộ; lựa chọn đồ dùng, đồ<br /> chơi, vật liệu chơi đa dạng và khuyến khích tất cả các loại trò chơi, các mức độ chơi khác nhau;<br /> sắp xếp, bố trí đồ dùng, đồ chơi, vật liệu chơi sao cho tạo cơ hội để trẻ được giao tiếp, hợp tác với<br /> nhau; tạo tâm thế thoải mái, chờ đợi đến trò chơi cho trẻ; điều chỉnh mức độ trừu tượng, phức tạp,<br /> sự phản hồi của đồ dùng, đồ chơi phù hợp với khả năng tiếp cận của trẻ khiếm thính.<br /> <br /> 2.3.2. Nhóm biện pháp tổ chức hướng dẫn trẻ chơi<br /> Biện pháp 4: Điều chỉnh cách tổ chức hướng dẫn chơi phù hợp với khả năng ngôn ngữ của<br /> trẻ khiếm thính<br /> * Mục tiêu và ý nghĩa: Những điều chỉnh trong quá trình tổ chức trò chơi phù hợp sẽ giúp<br /> trẻ phát triển tốt nhất khả năng của mình, hỗ trợ sự tham gia của trẻ vào trò chơi, giúp trẻ hoà nhập<br /> một cách hiệu quả và có ý nghĩa vào lớp học.<br /> * Nội dung: Thực chất của biện pháp này là điều chỉnh cách thức giao tiếp, chỉ dẫn và sử<br /> dụng các phương tiện hỗ trợ phù hợp với khả năng ngôn ngữ của trẻ khiếm thính như giúp trẻ đọc<br /> hình miệng, chú ý vị trí của trẻ khi giao tiếp với giáo viên và các bạn, sử dụng các phương tiện<br /> trực quan, và điều chỉnh cách sử dụng lời nói của giáo viên khi hướng dẫn, gợi ý, trợ giúp trẻ chơi.<br /> 169<br /> <br /> Bùi Thị Lâm<br /> <br /> Điều chỉnh cách tổ chức hướng dẫn trò chơi cần phù hợp với khả năng của trẻ khiếm thính, không<br /> đánh giá thấp khả năng, đặc biệt là khả năng ngôn ngữ.<br /> *Cách tiến hành: Trong quá trình tổ chức trò chơi, giáo viên quan tâm tạo điều kiện giúp<br /> trẻ đọc hình miệng, sắp xếp hợp lí vị trí trẻ khiếm thính trong lớp và nhóm chơi, sử dụng bổ sung<br /> các hỗ trợ thị giác cho trẻ khiếm thính, điều chỉnh việc sử dụng lời nói của giáo viên đảm bảo trẻ<br /> khiếm thính hiểu được những chỉ dẫn, gợi ý, câu hỏi của cô giáo.<br /> Biện pháp 5: Áp dụng các kĩ thuật phát triển ngôn ngữ cho trẻ trong khi chơi<br /> * Mục tiêu và ý nghĩa: Tận dụng các trò chơi để giúp trẻ giao tiếp và sử dụng lời nói, khuyến<br /> khích trẻ diễn đạt hành động, cử chỉ, suy nghĩ, dự định chơi của mình.<br /> * Nội dung: Biện pháp này sử dụng các kĩ thuật nói mẫu, tạo tình huống cho trẻ học ngôn<br /> ngữ, giao tiếp, khuyến khích trẻ sử dụng ngôn ngữ khi chơi.<br /> *Cách tiến hành: Các kĩ thuật phát triển ngôn ngữ cho trẻ trong khi chơi bao gồm: Sử dụng<br /> lời nói mẫu thông qua các kĩ thuật cụ thể là nói mẫu, mở rộng câu nói cho trẻ, nhắc lại, nói song<br /> song, tự nói một mình; tạo tình huống trong quá trình chơi bằng cách tạo các tình huống có vấn<br /> đề, đặt câu hỏi và trả lời, tạo ra lỗi và khuyến khích trẻ sử dụng ngôn ngữ phù hợp với tình huống<br /> chơi thông qua việc cung cấp từ, câu phù hợp, gợi ý tình huống hoặc câu nói cho trẻ.<br /> Biện pháp 6: Sử dụng giao tiếp tổng hợp với trẻ khi chơi<br /> * Mục tiêu và ý nghĩa: Việc sử dụng giao tiếp tổng hợp để giao tiếp, hướng dẫn, trợ giúp<br /> cho trẻ khiếm thính sẽ giúp trẻ tiếp nhận được thông tin đầy đủ hơn và diễn đạt được suy nghĩ,<br /> mong muốn và ý tưởng chơi với cô giáo và bạn bè.<br /> * Nội dung: Sử dụng các phương tiện giao tiếp khác nhau để tiếp nhận và diễn đạt thông tin<br /> với trẻ khiếm thính. Những phương tiện tiếp nhận và diễn đạt thông tin được trẻ khiếm thính sử<br /> dụng trong lớp học bao gồm: nghe, nhìn, quan sát, lời nói, cử chỉ điệu bộ, kí hiệu<br /> *Cách tiến hành: Trong các tình huống chơi, giáo viên cần sử dụng và khuyến khích các trẻ<br /> em khác trong lớp sử dụng giao tiếp tổng hợp với trẻ khiếm thính bằng cách kết hợp lời nói, hình<br /> miệng với kí hiệu, cử chỉ điệu bộ, nét mặt, hành động mô phỏng... Tùy thuộc vào tình huống giáo<br /> viên có thể áp dụng linh hoạt việc kết hợp nói với cử chỉ điệu bộ, nói với hình vẽ, tranh ảnh, kết<br /> hợp nói với kí hiệu ngôn ngữ.<br /> Biện pháp 7: Khuyến khích trẻ tương tác trong khi chơi<br /> * Mục tiêu và ý nghĩa: Trò chơi là hoạt động hữu hiệu để trẻ khiếm thính có thể tương tác<br /> với bạn bè. Các mối quan hệ tương tác này không chỉ giúp trẻ học được các kĩ năng xã hội mà còn<br /> là cơ hội để trẻ học ngôn ngữ một cách có hiệu quả.<br /> * Nội dung: Tương tác chơi bao gồm cả sự chủ động từ phía trẻ khiếm thính song trong môi<br /> trường hoà nhập thì cần có sự chủ động từ phía trẻ nghe bình thường, đây là một cách hỗ trợ trẻ<br /> khiếm thính nói chung và hỗ trợ học ngôn ngữ cho trẻ nói riêng. Tạo tình huống để giúp trẻ tương<br /> tác với nhau, mở rộng quan hệ chơi cho trẻ song đảm bảo luôn tuân theo sự dẫn dắt của trẻ trong<br /> tình huống chơi.<br /> *Cách tiến hành: Khi tổ chức trò chơi, giáo viên cần khuyến khích trẻ tương tác cùng nhau<br /> thông qua việc giáo viên hỗ trợ, điều phối để trẻ khiếm thính và trẻ nghe bình thường cùng tham<br /> gia vào trò chơi, trợ giúp trẻ biết cách đề nghị tham gia chơi cùng các bạn bằng lời nói hoặc hành<br /> động, tận dụng sự giúp đỡ từ bạn cùng trang lứa cho trẻ khiếm thính, tạo tình huống để trẻ tương<br /> tác với nhau một cách tự nhiên trong trò chơi.<br /> Biện pháp 8: Đánh giá kết quả chơi<br /> * Mục tiêu và ý nghĩa: Đánh giá kết quả chơi giúp cho giáo viên biết được mức độ tiến bộ<br /> về kĩ năng chơi và ngôn ngữ của trẻ. Giúp giáo viên có cơ sở thực tế để nhận ra những điểm mạnh,<br /> 170<br /> <br />