Các biểu hiện suy thoái đất ở huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế

CÁC BIỂU HIỆN SUY THOÁI ĐẤT<br /> Ở HUYỆN PHONG ĐIỀN, TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> TRẦN THỊ TUYẾT MAI - LÊ PHÚC CHI LĂNG<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Tình trạng thoái hóa đất đang diễn ra trên địa bàn huyện Phong<br /> Điền với các biểu hiện rất rõ nét như tăng độ chua tầng mặt; giảm sút hàm<br /> lượng mùn, đạm, lân tổng số và lân dễ tiêu; giảm sút độ ẩm đất; bị xói mòn,<br /> rửa trôi mạnh do lớp phủ thực vật bị phá hủy… Việc nghiên cứu các biểu<br /> hiện suy thoái đất, tìm ra các giải pháp nhằm giảm thiểu sự suy thoái tài<br /> nguyên đất trên lãnh thổ huyện Phong Điển phục vụ mục tiêu phát triển bền<br /> vững là vấn đề mang tính cấp thiết.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Đất là nguồn tài nguyên quý giá, là tư liệu sản xuất của nông - lâm - nghiệp. Hoạt động<br /> khai thác sử dụng của con người với nhiều mục đích khác nhau và tác động của các quá<br /> trình tự nhiên đã dẫn đến tình trạng thoái hóa đất. Hiện nay, tình trạng thoái hóa đất<br /> đang diễn ra ở nhiều nơi trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Huyện Phong Điền, tỉnh<br /> Thừa Thiên Huế là vùng đất có độ nhạy cảm cao, dễ bị xói mòn, rửa trôi chất dinh<br /> dưỡng và tầng đất mặt. Việc xác định các yếu tố ảnh hưởng đến suy thoái đất, những<br /> biểu hiện của suy thoái đất ở huyện Phong Điền sẽ xây dựng cơ sở khoa học cho việc đề<br /> xuất hướng sử dụng đất bền vững, giảm thiểu và ngăn ngừa thoái hóa đất trong vùng<br /> nghiên cứu.<br /> 2. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SUY THOÁI ĐẤT HUYỆN PHONG ĐIỀN<br /> TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> Quá trình suy thoái đất diễn ra với các biểu hiện và cấp độ khác nhau, điều này tùy<br /> thuộc vào mức độ ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên và kinh tế - xã hội. [3]<br /> 2.1. Các yếu tố tự nhiên<br /> 2.1.1. Đá mẹ<br /> Đá mẹ không chỉ có ảnh hưởng lớn đến sự thành tạo đất mà còn tác động mạnh đến quá<br /> trình thoái hóa đất. Các loại đất được hình thành từ các loại đá mẹ khác nhau sẽ có mức<br /> độ thoái hóa đất khác nhau. Các đất được hình thành từ đá cát, macma axit… rất dễ bị<br /> thoái hóa, còn các đất được hình thành từ đá phiến sét, macma trung tính… thì có mức<br /> độ thoái hóa thấp hơn [2]. Ở Phong Điền có các thành tạo trầm tích và trầm tích có<br /> nguồn gốc núi lửa phát triển khá phong phú, có tuổi từ Neoproterozoi đến Kainozoi.<br /> 2.1.2. Địa hình<br /> Địa hình Phong Điền khá đa dạng: Phía Bắc là các đụn cát ven biển cao trên 20m, rộng<br /> từ 1 đến 2km; tiếp đến là đồng bằng phù sa lẫn cát, thấp dưới 1m, hẹp (chiều ngang chỉ<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(12)/2009: tr. 56-64<br /> <br /> CÁC BIỂU HIỆN SUY THOÁI ĐẤT Ở HUYỆN PHONG ĐIỀN TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> <br /> 57<br /> <br /> trên1km); vùng cát nội đồng cao từ 7 đến 8m, rộng trên 4km, xen lẫn các bàu hay trằm<br /> thấp trữ nước. Phần trung tâm của huyện là các đồi cao vài chục mét và đồng bằng nhỏ<br /> hẹp chạy dọc sông Ô Lâu; phía Tây Nam và Nam là vùng đồi núi, cao từ vài trăm mét<br /> đến hơn 1.500m [2].<br /> Địa hình có vai trò quan trọng trong việc phân bố đất. Từ địa hình cao đến địa hình thấp<br /> là các loại đất đặc trưng tương ứng. Mỗi kiểu hình thái địa hình thể hiện các quy luật<br /> thoái hóa đất riêng. Cụ thể, các loại đất hình thành ở những khu vực núi và cao nguyên<br /> là những nơi có quá trình ngoại sinh diễn ra mạnh mẽ có quá trình thoái hóa đất do xói<br /> mòn, rửa trôi; còn các loại đất hình thành ở những khu vực ven sông suối có quá trình<br /> thoái hóa đất theo hướng glây hóa…<br /> 2.1.3. Khí hậu<br /> Phong Điền có khí hậu nhiệt đới gió mùa ẩm.<br /> - Chế độ nhiệt: Phong Điền có nền nhiệt cao, nhiệt độ trung bình năm từ 20-250C. Chế<br /> độ nhiệt trong năm có sự phân hóa rõ nét theo mùa:<br /> Mùa nóng từ tháng 3 đến tháng 8, chịu ảnh hưởng của gió tây nam khô nóng, nhiệt độ<br /> trung bình khoảng 290C, nhiệt độ cao tuyệt đối đến 400C.<br /> Mùa lạnh từ tháng 9 đến tháng 2 năm sau, có nền nhiệt giảm sút do chịu ảnh hưởng của<br /> gió mùa đông bắc, nhiệt độ trung bình ở đồng bằng từ 200C-220C, miền núi từ 170C190C, có khi xuống dưới 150C.<br /> - Chế độ mưa: Phong Điền có lượng mưa trung bình năm là 2800-2900mm và phân bố<br /> tập trung theo mùa.<br /> Mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 11 tập trung đến 70-75% lượng mưa năm, mưa tập trung<br /> lớn nhất vào các tháng 9, 10, 11.<br /> Mùa ít mưa từ tháng 12 đến tháng 4 năm sau, có lượng mưa thấp.<br /> Đặc điểm khí hậu như vậy đã tạo điều kiện cho các quá trình phong hóa, thoái hóa đất<br /> diễn ra nhanh chóng. Mùa mưa có mưa lớn, tập trung nên gây xói mòn, rửa trôi mạnh;<br /> mùa khô lại có nhiệt độ cao, thiếu ẩm nên đất đai bị chai cứng, nứt nẻ… quá trình thoái<br /> hóa đất có cơ hội diễn ra.<br /> 2.1.4. Thủy văn<br /> Phong Điền có mật độ sông suối dày đặc: 1,18km/km2, có 2 sông lớn là Ô Lâu, Bồ và<br /> nhiều khe, suối nhỏ. Ngoài ra, còn có các hệ thống khe rãnh, sông cụt, chỉ hoạt động<br /> vào mùa mưa. Sông có đặc điểm ngắn, dốc, lắm thác ghềnh, cửa sông hẹp. Dòng chảy<br /> thay đổi theo mùa rất lớn, mùa mưa lưu lượng trung bình khoảng 3000m3/s nhưng vào<br /> mùa khô chỉ 4m3/s.<br /> Vào mùa mưa nước sông dâng cao gây lũ lụt, xói mòn đất đai. Mùa khô, nước kiệt,<br /> vùng cửa sông bị xâm nhập mặn gây mặn hóa đất đai.<br /> <br /> 58<br /> <br /> TRẦN THỊ TUYẾT MAI - LÊ PHÚC CHI LĂNG<br /> <br /> 2.1.5. Thảm thực vật<br /> Lãnh thổ huyện Phong Điền nằm trong 2 vành đai thảm thực vật là nhiệt đới ẩm và á<br /> nhiệt đới ẩm. Trong mỗi vành đai còn có các kiểu thực vật như sau: [2]<br /> a. Vành đai nhiệt đới ẩm<br /> ! Vành đai nhiệt đới ẩm phát triển trên đất địa đới gồm các kiểu:<br /> - Rừng kín cây lá rộng thường xanh nhiệt đới ẩm, hiện chỉ còn ở tây nam Phong<br /> Xuân, Phong Mỹ, núi Ông Đôn thuộc Phong Sơn.<br /> - Trảng cây bụi thứ sinh phân bố rộng rãi trong huyện (vùng đồi Phong Sơn, Phong<br /> Mỹ).<br /> - Trảng cỏ thứ sinh phân bố rải rác trong vùng.<br /> - Rừng tre nứa thứ sinh phân bố dọc sông và tập trung ở Phong Mỹ.<br /> ! Vành đai nhiệt đới ẩm phát triển trên đất phi địa đới có các kiểu:<br /> - Trảng cây bụi thứ sinh phân bố rải rác ở vùng cát nội đồng ở Phong Chương,<br /> Phong Bình, Phong Hòa, Phong An và phụ cận thị trấn Phong Điền.<br /> - Trảng cỏ thứ sinh phân bố rải rác trên vùng cát nội đồng và trên đụn cát ven biển,<br /> bên cạnh các trảng cây bụi.<br /> ! Vành đai nhiệt đới ẩm phát triển trên đất ngập nước phổ biến các kiểu sau:<br /> - Trảng cây bụi, trảng cỏ chịu ngập thứ sinh…<br /> - Các quần xã thủy sinh ở đầm phá, vũng vịnh và ở đầm, hồ, ao, trằm…<br /> b. Vành đai á nhiệt đới ẩm<br /> ! Rừng kín cây lá rộng thường xanh á nhiệt đới ẩm: Kiểu này phân bố ở các núi có độ<br /> cao trên 800m ở Phong Xuân.<br /> Trên các vùng núi cao như núi Co Pung (Phong Xuân), phổ biến rừng cây lá rộng<br /> thường xanh á nhiệt đới ẩm nhưng do đặc trưng khí hậu (thường có mây mù, gió<br /> mạnh) và thổ nhưỡng (mỏng, nghèo, khô), nên thảm thực vật có nét đặc trưng riêng<br /> như cây gỗ thường thấp nhưng có độ che phủ lớn.<br /> ! Trảng cây bụi thứ sinh: Kiểu này chiếm diện tích không lớn, phân bố rải rác xung<br /> quanh các khu rừng ở Phong Mỹ, Phong Xuân, Phong Sơn.<br /> Ngoài thảm thực vật tự nhiên còn có thảm thực vật cây trồng như lúa nước (phân bố<br /> tập trung ở đồng bằng hạ lưu sông Bồ và Ô Lâu ở Phong Mỹ, Phong Sơn, Phong<br /> Xuân), hoa màu, cây công nghiệp, phân bố ở các vùng có địa thế cao; rừng trồng<br /> trên các cồn cát, đụn cát và các cây trồng trong khu dân cư.<br /> Mỗi một kiểu thực vật đều có ảnh hưởng đến tính chất đất. Đặc biệt, độ che phủ của<br /> thực vật, tùy theo mức độ sẽ tạo khả năng chống xói mòn, thoái hóa đất khác nhau.<br /> <br /> CÁC BIỂU HIỆN SUY THOÁI ĐẤT Ở HUYỆN PHONG ĐIỀN TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> <br /> 59<br /> <br /> Phong Điền có tỉ lệ đất trống đồi trọc lớn, khoảng 45.000 ha (đây là địa bàn có nguy cơ<br /> thoái hóa đất cao), lớp phủ rừng chiếm 36.026,69 ha chiếm gần 37,8% diện tích tự nhiên...<br /> 2.2. Các yếu tố kinh tế - xã hội<br /> 2.2.1. Các ngành kinh tế<br /> Hoạt động kinh tế, đặc biệt là hoạt động nông nghiệp, lâm nghiệp có tác động mạnh đến<br /> quá trình thoái hóa đất do cường độ, hệ số sử dụng đất và do tính hợp lí trong sử dụng đất.<br /> Nông nghiệp giữ vị trí chủ đạo trong nền kinh tế của huyện Phong Điền. Năm 2007,<br /> diện tích trồng lúa của huyện là 5.043,35 ha. Diện tích trồng cây công nghiệp ngắn ngày<br /> và hoa màu ngày càng tăng [7]. Để phục vụ cho sản xuất nông nghiệp, nhiều công trình<br /> thủy lợi được xây dựng với quy mô tưới 20 ha/1 công trình, điều này đã tác động mạnh<br /> đến lưu lượng nước ở vùng cửa sông.<br /> Trong lâm nghiệp, phát triển mạnh việc trồng rừng, diện tích rừng trồng là 9.028,1 ha,<br /> chiếm 25,05% diện tích rừng toàn huyện.<br /> 2.2.2. Dân cư, lao động<br /> Huyện Phong Điền có 15 xã và một thị trấn với số dân 107.122 người (tính đến 2008).<br /> Mật độ dân số trung bình là 112,3 người/km2 và phân bố không đều giữa các xã, tập<br /> trung nhiều ở xã Phong Hải (922 người/km2) và thưa thớt ở xã Phong Mỹ (13<br /> người/km2), Phong Xuân (35 người/km2)… Tỉ lệ tăng dân số tự nhiên vào năm 2007<br /> của huyện là 1,14%. Quy mô dân số của huyện cũng tăng, từ năm 1999 (số dân của<br /> huyện vào năm 1999 là 99.293 người) đến nay, số dân của huyện đã tăng thêm 7.892<br /> người [7]. Dân số đông đã gây áp lực đối với việc sử dụng đất.<br /> Nguồn lao động của huyện dồi dào, chủ yếu tập trung vào khu vực nông - lâm - ngư<br /> nghiệp, song trình độ còn hạn chế. So sánh với toàn tỉnh, Phong Điền vẫn là huyện có<br /> mức sống còn rất thấp. Mức sống thấp và trình độ lao động hạn chế là những nguy cơ<br /> đối với vấn đề sử dụng đất.<br /> 3. CÁC DẤU HIỆU THOÁI HÓA ĐẤT Ở HUYỆN PHONG ĐIỀN, TỈNH THỪA<br /> THIÊN HUẾ<br /> 3.1. Các dấu hiệu thoái hóa về hóa học<br /> Các chỉ tiêu hóa học được xem xét để nghiên cứu tình trạng suy thoái đất ở huyện<br /> Phong Điền gồm: [4], [6], [8]<br /> a. Độ chua: Giá trị thông dụng để xác định độ chua của đất là pHKCl. Biểu hiện của quá<br /> trình già hóa của đất đỏ nhiệt đới là quá trình axit hóa. Quá trình thoái hóa đất làm tăng<br /> độ chua tầng mặt hay toàn phẫu diện. Trung bình đất dưới rừng có độ pHKCl = 4,5 - 5,5;<br /> trung bình chung mỗi đơn vị cấu trúc có pHKCl = 4 - 5, khi thoái hóa pHKCl = 3 - 4. So<br /> sánh các giá trị trên với các chỉ tiêu nông hóa trong nông nghiệp đánh giá pHKCl sau<br /> đây, cho thấy giới hạn pHKCl = 4 - 5 là dấu hiệu cho thấy đất bị thoái hóa.<br /> <br /> 60<br /> <br /> TRẦN THỊ TUYẾT MAI - LÊ PHÚC CHI LĂNG<br /> <br /> Bảng 1. Phân cấp độ chua trong đất theo S.N. Tartrinov và của Bộ Nông nghiệp và Phát triển<br /> Nông thôn Việt Nam (MARD)<br /> Phân cấp chỉ tiêu pHKCl<br /> Rất chua<br /> Chua<br /> Chua vừa<br /> <br /> S.N. Tartrinov<br /> <br /> MARD<br /> <br /> 0,12<br /> 0,08 - 0,12<br />