Cách tổ chức hoạt động trải nghiệm các chủ đề sinh học trong môn Khoa học tự nhiên tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông mới ở bậc trung học cơ sở

Chia sẻ: ViChaeng ViChaeng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết này giới thiệu về khái niệm hoạt động trải nghiệm, cách tổ chức hoạt động trải nghiệm và mối quan hệ giữa hoạt động trải nghiệm gắn với sự phát triển năng lực sáng tạo. Trên cơ cơ đó lấy ví dụ minh họa cho việc tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Tìm hiểu sinh vật ngoài thiên nhiên”, Khoa học tự nhiên 6 - Chương trình giáo dục phổ thông mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cách tổ chức hoạt động trải nghiệm các chủ đề sinh học trong môn Khoa học tự nhiên tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông mới ở bậc trung học cơ sở

234 Kỷ yếu hội thảo khoa học CÁCH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM CÁC CHỦ ĐỀ SINH HỌC TRONG MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN TIẾP CẬN CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG MỚI Ở BẬC TRUNG HỌC CƠ SỞ Trần Thị Kim Ngân1, Cao Thị Hiên1, Nguyễn Thị Bích Liên2 (1) Khoa THCS, (2)Khoa GDMN - Trường CĐSP Nghệ An Tóm tắt: Hoạt động trải nghiệm (HĐTN) là hoạt động thiết thực và bổ ích, nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất đạo đức người học. Qua hoạt động trải nghiệm học sinh sẽ phát huy tính sáng tạo và khả năng tư duy. Bài viết này giới thiệu về khái niệm hoạt động trải nghiệm, cách tổ chức hoạt động trải nghiệm và mối quan hệ giữa hoạt động trải nghiệm gắn với sự phát triển năng lực sáng tạo. Trên cơ cở đó lấy ví dụ minh họa cho việc tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Tìm hiểu sinh vật ngoài thiên nhiên”, Khoa học tự nhiên 6 - Chương trình giáo dục phổ thông mới. Mở đầu Chương trình GDPT tổng thể được ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/ TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo. Trong đó, Khoa học tự nhiên (KHTN) là môn học mới được xây dựng và phát triển trên nền tảng các khoa học Vật lí, Hóa học, Sinh học và Khoa học Trái đất ... Đồng thời, sự tiến bộ của nhiều ngành khoa học khác liên quan như Toán học, Tin học ... cũng góp phần thúc đẩy sự phát triển không ngừng của KHTN. Mục tiêu chung của môn Khoa học tự nhiên là hình thành, phát triển ở học sinh năng lực khoa học tự nhiên bao gồm nhận thức khoa học tự nhiên, tìm hiểu tự nhiên, vận dụng kiến thức, kỹ năng … cùng với các hoạt động giáo dục khác góp phần hình thành, phát triển các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung [2]. Song song với cuộc cách mạng công nghệ 4.0 đòi hỏi con người cần có sự năng động, tự lập, tự do, tự học, tự nghiên cứu, tự động viên, đặc biệt là năng lực sáng tạo. Một trong những phương thức hiệu quả để giúp học sinh hình thành phẩm chất và phát triển năng lực sáng tạo là tổ chức hoạt động trải nghiệm. Chương trình và sách giáo khoa giáo dục phổ thông đổi mới theo hướng thiết kế các hoạt động trải nghiệm nhằm phát huy năng lực sáng tạo ở người học, tác động đến việc thay đổi các phương thức dạy học và tiếp cận chương trình mới. Mỗi tác động đòi hỏi cách thức tổ chức phù hợp nhằm bảo đảm mục tiêu giáo dục. Vì vậy, chúng tôi định hướng đến bồi dưỡng giáo viên “Cách tổ chức hoạt động trải nghiệm các chủ đề Sinh học trong môn Khoa học tự nhiên tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông mới ở bậc Trung học cơ sở” tiến tới đảm bảo mục tiêu đào tạo và bồi dưỡng giáo viên bậc THCS. 1. Cở sở khoa học nhằm xây dựng hoạt động trải nghiệm cho các chủ đề sinh học
Kỷ yếu hội thảo khoa học 235 * Khái niệm Theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể (2018): “Hoạt động trải nghiệm là hoạt động giáo dục, trong đó HS dựa trên sự huy động tổng hợp kiến thức và kĩ năng từ nhiều lĩnh vực giáo dục khác nhau để trải nghiệm thực tiễn đời sống nhà trường, gia đình, xã hội, tham gia hoạt động hướng nghiệp và hoạt động phục vụ cộng đồng dưới sự hướng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục, qua đó hình thành những phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và một số năng lực thành phần đặc thù của hoạt động này như: năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động, năng lực định hướng nghề nghiệp, năng lực thích ứng với những biến động trong cuộc sống và các kĩ năng sống khác” [1]. Mục đích của hoạt động trải nghiệm là hình thành và phát triển những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, giá trị, kỹ năng sống và những năng lực chung cần có ở con người trong xã hội hiện đại. Vì vậy, việc tổ chức hoạt động phải hướng đến một số nội dung sau: - Kiến thức thực tiễn gắn bó với cơ thể, đời sống, mang tính tổng hợp nhiều lĩnh vực giáo dục, nhiều môn học; dễ vận dụng vào thực tế. - Thiết kế hoạt động thành các chủ điểm mang tính mở, không yêu cầu mối liên hệ chặt chẽ giữa các chủ điểm. Chính vì vậy, cách tổ chức hoạt động trải nghiệm cũng phải đảm bảo: - Đa dạng, phong phú, mềm dẻo, linh hoạt, mở về không gian, thời gian, quy mô, đối tượng và số lượng... - Học sinh có nhiều cơ hội trải nghiệm - Có nhiều lực lượng tham gia chỉ đạo, tổ chức các hoạt động trải nghiệm với các mức độ khác nhau (giáo viên, phụ huynh, nhà hoạt động xã hội, chính quyền, doanh nghiệp,...). Kết thúc trải nghiệm cần có kiểm tra, đánh giá để rút kinh nghiệm: Nhấn mạnh đến kinh nghiệm, năng lực thực hiện, tính trải nghiệm; theo những yêu cầu riêng, mang tính cá biệt hóa, phân hóa; thường đánh giá kết quả đạt được bằng nhận xét. Thực tế chúng ta biết rằng, Môn sinh học trước đây là môn “phụ” theo quan niệm của nhiều người trong đó có cả giáo viên và học sinh. Nhưng thực tế cho thấy đây là môn học mang tính thực tiễn, trang bị những vấn đề hết sức thiết thực trong đời sống. Có ý nghĩa như vậy nhưng môn học này chưa thực sự được coi trọng trong trường THCS. Trong chương trình giáo dục phổ thông mới ban hành tháng 12 năm 2018, sinh học được tích hợp với vật lý, hoá học, khoa học trái đất thành môn Khoa học tự nhiên. Sự tích hợp này mong muốn phát huy được ở học sinh kĩ năng sống, giáo dục vệ sinh, sinh lý và trải nghiệm sáng tạo. Nhìn chung hoạt động trải nghiệm của cả thầy và trò đều đang trong quá trình “trải nghiệm” tìm tòi để có được những tiết học đúng nghĩa. 2. Cách bước tổ chức hoạt động trải nghiệm Bước 1: Xác định nhu cầu tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Xác định đối tượng thực hiện giúp nhà giáo dục thiết kế hoạt động phù hợp đặc điểm lứa tuổi, có các biện pháp phòng ngừa những đáng tiếc có thể xảy ra học sinh.
236 Kỷ yếu hội thảo khoa học Bước 2: Đặt tên cho hoạt động Tên hoạt động phải rõ ràng, chính xác, ngắn gọn; phản ánh được chủ đề và nội dung của hoạt động; tạo được ấn tượng ban đầu cho học sinh. Bước 3: Xác định mục tiêu của hoạt động Dự kiến trước kết quả của hoạt động, các mục tiêu hoạt động cần phải được xác định rõ ràng, cụ thể và phù hợp; phản ánh được các mức độ cao thấp của yêu cầu cần đạt về tri thức, kĩ năng, thái độ và định hướng giá trị. Một số câu hỏi có thể nêu ra khi xác định mục tiêu hoạt động: - Hoạt động này có thể hình thành cho học sinh những kiến thức ở mức độ nào? (Khối lượng và chất lượng đạt được của kiến thức?) - Những kỹ năng có thể được hình thành ở học sinh và các mức độ của nó đạt được sau khi tham gia hoạt động? - Những thái độ, giá trị có thể được hình thành hay thay đổi ở học sinh sau hoạt động trải nghiệm? Bước 4: Xác định nội dung và phương pháp, phương tiện, hình thức của hoạt động Căn cứ vào từng chủ đề, các mục tiêu đã xác định, điều kiện hoàn cảnh cụ thể của lớp, của nhà trường và khả năng của học sinh để xác định các nội dung phù hợp cho các hoạt động. Từ nội dung, xác định cụ thể phương pháp tiến hành, phương tiện cần có để tiến hành hoạt động. Từ đó lựa chọn hình thức hoạt động tương ứng. Bước 5: Lập kế hoạch chi tiết Lập kế hoạch để thực hiện mục tiêu tức là tìm các nguồn lực (nhân lực - vật lực - tài liệu) và thời gian, không gian … cần cho việc hoàn thành các mục tiêu. Bước 6: Thiết kế chi tiết hoạt động trên bản giấy - Xác định được có bao nhiêu việc cần phải thực hiện? Việc đó là gì? Nội dung của mỗi việc đó ra sao? tiến trình và thời gian thực hiện các việc đó như thế nào? - Các công việc cụ thể cho các tổ, nhóm, các cá nhân. - Yêu cầu cần đạt được của mỗi việc. Bước 7: Kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thiện chương trình hoạt động Rà soát, kiểm tra lại nội dung và trình tự của các công việc, thời gian thực hiện, xem xét tính hợp lý, khả năng thực hiện và kết quả cần đạt được. Nếu phát hiện những sai sót hoặc bất hợp lý ở khâu nào, bước nào, nội dung nào hay việc nào thì kịp thời điều chỉnh. Cuối cùng, hoàn thiện bản thiết kế chương trình hoạt động và cụ thể hóa chương trình đó bằng căn bản. Xây dụng giáo án hoạt động trải nghiệm Bước 8: Lưu trữ kết quả hoạt động vào hồ sơ của học sinh. 3. Cách tổ chức các hoạt động trải nghiệm chủ đề Sinh học Hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm rất đa dạng, phong phú. Cùng một chủ đề, một nội dung giáo dục nhưng hoạt động trải nghiệm có thể tổ chức theo nhiều hình thức hoạt động khác nhau, tùy theo lứa tuổi và nhu cầu của học sinh, tùy theo điều kiện cụ thể của từng lớp, từng trường và thực tế địa phương. Cơ thể sử dụng một số hình thức tổ chức như: Tổ chức thảo luận, tổ chức các cuộc thi, tổ chức các câu lạc
Kỷ yếu hội thảo khoa học 237 bộ, sinh hoạt tập thể, … Hoạt động trải nghiệm coi trọng các hoạt động thực tiễn mang tính tập thể trên tinh thần tự chủ cá nhân, với sự nỗ lực giáo dục giúp phát triển sáng tạo và cá tính riêng của mỗi cá nhân trong tập thể. Đây là những hoạt động giáo dục được tổ chức gắn liền với kinh nghiệm, cuộc sống để HS trải nghiệm và sáng tạo. Điều đó đòi hỏi các hình thức và phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm phải đa dạng, linh hoạt, HS tự hoạt động, trải nghiệm là chính. Đặc thù các chủ đề sinh học gắn với thực tiễn, tự nhiên và nhiều chủ đề tuỳ thuộc vào vùng miền, do đó chúng tôi dẫn ra một số cách tổ chức hoạt động trải nghiệm phù hợp và có hiệu quả như sau: * Dạy học từ thực tế địa phương (PBL - Problem base learning), học sinh tìm cách để giải quyết vấn đề đã được đặt ra dựa trên tính thực tế địa phương. Đây là một cách tương tác nhằm phát triển năng lực tư duy, sáng tạo, giải quyết vấn đề của HS. Các em được đặt trong tình huống có vấn đề, thông qua việc giải quyết vấn đề giúp HS lĩnh hội tri thức, kỹ năng và phương pháp. * Sắm vai: giúp HS thực hành cách ứng xử, bày tỏ thái độ trong những tình huống giả định hoặc trên cơ sở óc tưởng tượng và ý nghĩ sáng tạo của các em. Sắm vai thường không có kịch bản cho trước mà HS tự xây dựng trong quá trình hoạt động. Đây là cách giúp HS suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề bằng cách tập trung vào cách ứng xử cụ thể mà các em quan sát được. Việc “diễn” không phải là phần quan trọng nhất của phương pháp này mà là xử lí tình huống khi diễn và thảo luận sau phần diễn đó. Sắm vai có ý nghĩa rất lớn trong việc hình thành và phát triển kỹ năng giao tiếp cho HS. Thông qua sắm vai, HS được rèn luyện, thực hành kỹ năng ứng xử và bày tỏ thái độ trong môi trường an toàn trước khi thực hành trong thực tiễn, tạo điều kiện phát triển óc sáng tạo của các em, khích lệ thay đổi thái độ và hành vi theo hướng tích cực trước một vấn đề hay đối tượng nào đó. * Làm việc nhóm: Phân chia HS thành những nhóm nhỏ theo hướng tạo ra sự tương tác trực tiếp giữa các thành viên, từ đó HS trong nhóm trao đổi, giúp đỡ và cùng nhau phối hợp làm việc để hoàn thành nhiệm vụ chung của nhóm. Khi làm việc nhóm sẽ phát huy cao độ vai trò chủ thể, tính tự giác, tích cực, sáng tạo, năng động, tinh thần trách nhiệm của HS, tạo cơ hội cho các em tự thể hiện, tự khẳng định khả năng, thực hiện tốt hơn nhiệm vụ được giao. Hoạt động trải nghiệm hướng đến những phẩm chất và năng lực chung như đã được đưa ra trong Chương trình giáo dục phổ thông mới, ngoài ra hoạt động trải ng- hiệm còn có ưu thế trong việc thúc đẩy hình thành ở người học các năng lực đặc thù sau: Năng lực hoạt động và tổ chức hoạt động; Năng lực tổ chức và quản lý cuộc sống; Năng lực tự nhận thức và tích cực hóa bản thân; Năng lực định hướng nghề nghiệp; Năng lực khám phá và sáng tạo; Chính vì vậy, đầu ra của hoạt động trải nghiệm khá đa dạng và khó xác định mức độ chung, nhất là khi nó lại luôn gắn với cảm xúc - lĩnh vực mang tính chủ quan cao, cũng là cơ sở quan trọng của sự hình thành sáng tạo và phân hóa.
238 Kỷ yếu hội thảo khoa học 3. Mối quan hệ giữa hoạt động trải nghiệm và phát triển năng lực sáng tạo Tham gia HĐTN, HS được học bắt đầu từ kinh nghiệm của bản thân, được đặt ra các câu hỏi về vấn đề; độc lập giải quyết vấn đề, khái quát hóa kiến thức và vận dụng kiến thức vào thực tiễn một cách tích cực. Tham gia HĐTN chính là nền tảng của sáng tạo [4]. Phát triển NL sáng tạo thông qua HĐTN Các pha Phát triển NLST thông qua HĐTN NL sáng tạo Trải nghiệm HS tham gia vào một trải nghiệm mới, kinh nghiệm có Phát hiện vấn đề sáng tạo. cụ thể được thông qua làm, hoạt động trong hoàn cảnh cụ thể. Đề xuất các giải pháp giải Trong quá trình đó, HS cần phát hiện vấn đề sáng tạo; đề xuất các giải pháp giải quyết vấn đề sáng tạo; quyết vấn đề sáng tạo; Giải quyết vấn đề sáng Giải quyết vấn đề sáng tạo. tạo Quan sát Chia sẻ các ý tưởng, cách giải quyết vấn đề và sản phẩm Đề xuất các giải pháp sáng tạo. phản ánh Trình bày kết quả nghiên cứu một cách sáng tạo Trừu tượng HS kết luận, khái quát kiến thức, những bài học kinh Đánh giá kết quả sáng tạo hóa khái nghiệm thu được. niệm Thử nghiệm HS vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm thu được để Giải quyết vấn đề sáng tạo tích cực giải quyết vấn đề mới (hoàn cảnh, điều kiện thay đổi). Đề xuất ý tưởng mới 4. Tổ chức hoạt động trải nghiệm chủ đề: “Khám phá màu xanh kỳ diệu” 4.1. Mục tiêu - Mô tả được đặc điểm bên ngoài của lá cây, cách xếp lá trên cây phù hợp với chức năng thu nhận ánh sáng, cần cho hoạt động quang hợp tạo ra sản phẩm chất hữu cơ. - Phân biệt hình dạng 3 kiểu gân lá: gân hình mạng, gân song song, gân hình cung. - Phân loại được nhóm cây có lá đơn, lá kép. - Giải thích vì sao lá trên thân và cành được sắp xếp theo kiểu mọc cách, mọc đối, mọc vòng. - Chứng minh được sự phù hợp giữa cấu tạo trong với chức năng của phiến lá. - Thiết kế được các bức tranh từ lá cây đã rụng và thể hiện được thông điệp về tình yêu thiên nhiên nói chung và thế giới thực vật nói riêng, bảo vệ môi trường, bảo vệ cây xanh. 4.2. Cách thức tổ chức Tổ chức hoạt động trải nghiệm, tìm hiểu thiên nhiên ở địa phương Nhằm định hướng phát triển các năng lực: tìm tòi khám phá tự nhiên, năng lực nghệ thuật, vận dụng kiến thức vào thực tiễn và năng lực hợp tác. Tổ chức cho các em HS theo hướng: - Nêu vấn đề: Chủ đề Tìm hiểu sinh vật ngoài thiên nhiên - Hoạt động nhóm 4.3. Chuẩn bị - Giấy A0, giấy A4, kẹp ép lá
Kỷ yếu hội thảo khoa học 239 - Bút màu (bút sáp) 4.3. Nội dung - Hoạt động trải nghiệm được tiến hành theo nhóm 6 - 10 HS/nhóm - Thời gian: 3 tuần, cụ thể: Nội dung Phương pháp Thời gian Địa điểm Hoạt động Chủ đề: Tìm hiểu Ở nhà/ thư sinh vật ngoài Nêu vấn đề 1 tuần Nghiên cứu thực địa/ internet/ viện thiên nhiên Hình thành kiến 1 tiết Làm việc nhóm Lớp học Thảo luận, lập sơ đồ tư duy thức Tuyên truyền: Bảo vệ màu xanh Tổ chức hội thi 1 tiết Lớp học kỳ diệu (Ghi chú: Giới hạn tìm hiểu thực vật) Hoạt động 1. Giới thiệu chủ đề: Khám phá màu xanh kỳ diệu - Nghiên cứu thực địa hoặc internet (1 tuần) - Yêu cầu: HS làm mẫu ép thực vật và mô tả đặc điểm mẫu vật - HS nghiên cứu về “Sự kỳ diệu về hình dạng các loại Lá cây”: + Đặc điểm bên ngoài của lá: Hình dạng, kích thước, cấu tạo ngoài, … + Làm mẫu ép tiêu bản lá cây theo các bước dưới đây: Bước 1: Quan sát, lựa chọn các cây xanh trong vườn nhà hoặc khu dân cư. Bước 2: Chụp ảnh, vẽ, mô tả cây đã quan sát. Bước 3: Lựa chọn các loại lá khác nhau, dán lá vào tờ giấy A4, tập hợp các thành viên trong nhóm dán lên giấy A0, thể hiện sự đa dạng của lá cây. Bước 4: Ghi chú: tên lá, kiểu gân, thuộc loại lá đơn hay lá kép, kiểu xếp lá trên thân và cành, cấu tạo ngoài. Hoạt động 2: Hình thành kiến thức Thảo luận nhóm: Các nhóm trình bày về mẫu ép lá cây, chủ đề nhóm tự chọn nhưng thể hiện chủ đề chung về Khám phá màu xanh kỳ diệu. Mỗi bạn đóng vai trò là một cây xanh trong khu vườn và thuyết trình về đặc điểm lá cây của mình (tên lá, kiểu gân, thuộc loại lá đơn hay lá kép, kiểu xếp lá trên thân và cành, …). Lập sơ đồ tư duy thể hiện: - Đặc điểm bên ngoài của lá và cấu tạo trong của phiến lá. - Cấu tạo trong của phiến lá, chức năng của mỗi phần là gì? Lưu ý: HS có thể chuẩn bị sơ đồ tư duy ở nhà
240 Kỷ yếu hội thảo khoa học Hoạt động 3: Tổ chức hội thi Chủ đề: Thiết kế Pano về Bảo vệ màu xanh kỳ diệu * Mục tiêu: - Thiết kế được các bức tranh về chủ đề em yêu thiên nhiên, bảo vệ môi trường - HS có lòng tình yêu thiên nhiên, niềm say mê khoa học và biết cách bảo vệ cây xanh. * Vật liệu: - Lá rụng - Bút màu - Giấy A0 * Các bước tiến hành: Bước 1: Tập hợp các mẫu lá rụng theo từng nhóm (Trưởng nhóm) Bước 2: Nêu chủ đề Hội thi và nêu thời gian thực hiện tranh (Giáo viên) Bước 3: Thực hiện tranh theo chủ đề (Làm việc nhóm) Bước 4: HS thuyết trình về bức tranh và đưa ra thông điệp về bảo vệ cây xanh Bước 5: GV tổng kết, đánh giá và trao giải. Kết luận Tham gia hoạt động trải nghiệm, HS được tham gia tích cực vào tất cả các khâu của quá trình học tập từ đề xuất ý tưởng, giải quyết vấn đề và đánh giá hoạt động học tập thông qua quá trình tự suy ngẫm về kinh nghiệm cá nhân và quá trình tương tác với bạn bè, với giáo viên. Dự kiến các hoạt động cho thấy HS sẽ hứng thú học tập, đồng thời hình thành được các phẩm chất, năng lực; giải quyết các vấn đề học tập sáng tạo, hiệu quả, đề xuất được các ý tưởng mới trong quá trình học tập. Điều đó chứng tỏ việc tổ chức hoạt động trải nghiệm là một phương thức hiệu quả trong việc phát triển năng lực nói chung và năng lực sáng tạo nói riêng. Tài liệu tham khảo [1] Bộ Giáo dục và đào tạo (2017). Chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể. [2] Bộ Giáo dục và đào tạo (2018). Chương trình giáo dục phổ thông môn Khoa học tự nhiên. [3] Trần Việt Dũng (2013), “Một số suy nghĩ về NL sáng tạo và phương hướng phát huy năng lực sáng tạo của con người Việt Nam hiện nay”, Tạp chí khoa học Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh, số 49/2013, tr.160-169. [4] Phan Thi Thanh Hoi (2017), “Develop creative competency for students through experiential learning activities for biology grade 6”, Vietnam Journal of Ed- ucation, Vol. 1, 2017, pp. 47-52. [5] Đỗ Hương Trà - CB (2017). Dạy học tích hợp phát triển năng lực học sinh (Quyển 1: Khoa học Tự nhiên). Nxb. Đại học sư phạm.