Cẩm nang nhà báo - Phần 3

Chia sẻ: Nguyen Hoang Phuong Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

347
lượt xem 167
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'cẩm nang nhà báo - phần 3', văn hoá - nghệ thuật, báo chí - truyền thông phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cẩm nang nhà báo - Phần 3

Phaàn II: Thu thaäp tin töùc Phaàn II THU THAÄP TIN TÖÙC Phoùng vieân saên tin baèng ba phöông phaùp cô baûn: * Quan saùt tröïc tieáp: Hoï chöùng kieán taän maét * Phoûng vaán: Hoï noùi chuyeän vôùi ngöôøi khaùc vaø ñaët caùc caâu hoûi. * Nghieân cöùu: Hoï ñoïc vaø duøng taøi lieäu. Giöõ cho ñaàu oùc côûi môû khi vieát baøi töôøng thuaät. Ñöøng baét ñaàu baèng caùch quyeát ñònh tröôùc baøi vieát cuûa baïn seõ nhö theá naøo roài môùi ñi tìm kieám caùc chi tieát phuø hôïp vôùi quyeát ñònh ñoù vaø laøm ngô tröôùc caùc döõ kieän khaùc. Baét ñaàu, baïn neân töï ñeå cho ñaàu oùc muoán suy nghó ra sao cuõng ñöôïc. Trong luùc ñöa tin baïn coù theå nhaän thaáy raèng coát loõi caâu chuyeän, taàm quan troïng vaø ñoä haáp daãn cuûa caâu chuyeän khaùc haún vôùi nhöõng gì baïn nghó ban ñaàu. Moät khi baïn quyeát ñònh xong veà troïng taâm cuûa baøi, baïn haõy ñi tìm caùc chi tieát baïn caàn ñeå môû ñeà vaø ñöa vaøo thaân baøi vieát. CHÖÔNG 5: QUAN SAÙT Thoâng thöôøng baïn ít khi coù theå coù maët ngay taïi ñòa dieåm xaåy ra caâu chuyeän, vì theá, baïn caàn phaûi phoûng vaán nhöõng ngöôøi tham gia hay chöùng kieán taïi choã. Tuy nhieân, baïn vaãn coù theå ñeán taän nôi trong nhieàu theå loaïi tin töùc, chaúng haïn nhö taïi caùc cuoäc hoïp baùo vaø caùc buoåi hoäi hoïp cuõng nhö trong caùc phoùng söï veà ngöôøi daân hay nôi choán naøo ñoù. Quan saùt tröïc tieáp thöôøng laø caùch thöùc ñaùng tin 35
Chöông 5: Quan saùt caäy nhaát ñeå thu löôïm tin töùc. Baïn khoâng phaûi döïa vaøo lôøi cuûa nhaân chöùng vì coù theå hoï nhôù khoâng hoaøn toaøn ñuùng veà caùc chi tieát caâu chuyeän. Quan saùt laø caùch toát ñeå kieåm tra lôøi cuûa moät ngöôøi naøo ñoù. Baïn bieát ñöôïc laø lôøi ñoù coù ñuùng hay khoâng sau khi chöùng kieán taän maét. Neáu baïn coù maët taïi hieän tröôøng, baïn coù theå thu löôïm ñöôïc caùc chi tieát moät caùch chaéc chaén. Vôùi caùc chi tieát ñoù, baïn seõ veõ ra ñöôïc khung caûnh caâu chuyeän cho ñoäc giaû. Baïn coù theå cho hoï thaáy raèng chöùng kieán caâu chuyeän taïi choã nhö theá naøo. Ñeå maét ñeán caùc chi tieát Caùc phoùng vieân gioûi duøng ñeán taát caû moïi giaùc quan cuûa hoï: quan saùt, ngöûi muøi, nghe, sôø vaø ngay caû neám cuõng nhö caûm nhaän veà tình hình chung. Haõy töï hoûi: nhöõng ngöôøi kia ñang laøm gì vaäy? Hoï laøm nhö theá naøo? Toâi nghe thaáy nhöõng tieáng gì? Thôøi tieát nhö theá naøo? Ghi taát caû caùc chi tieát ñoù vaøo soå tay cuûa baïn. Moät phoùng vieân vieát tin veà moät tai naïn xe buyùt coù theå moâ taû veà coät khoùi ñen boác leân cao ngaát, muøi xaêng ñoå ra ñöôøng, hôi noùng toaû ra töø ngoïn löûa, tieáng ngöôøi keâu cöùu. Quan saùt tröïc tieáp cuõng giuùp cho phoùng vieân hieåu roõ theâm veà nhöõng gì xaåy ra, veà moät vaán ñeà hay veà ngöôøi naøo ñoù. Neáu baïn vieát baøi veà moät nhaø maùy môùi, baïn seõ hieåu roõ hôn veà nhaø maùy ñoù sau khi ñi thaêm veà. Neáu baïn vieát veà moät caàu thuû boùng ñaù, baïn seõ vieát saùt hôn sau khi ñi xem anh hay chò ta ñaù treân saân. Khi noùi chuyeän vôùi ngöôøi daân, neân ñeå yù ñeán phaûn öùng cuûa hoï. Hoï coù nhìn ñi choã khaùc khi baïn hoûi 36
Chöông 5: Quan saùt nhöõng caâu teá nhò hay khoâng? Chuù yù quan saùt ñeán quang caûnh chung quanh. Chieác baøn giaáy naøy böøa baõi hay goïn gaøng? Treân töôøng treo nhöõng tranh aûnh gì? Taát caû nhöõng ñieàu naøy giuùp baïn ñi saâu vaøo chi tieát cuï theå khi vieát baøi. Phoùng vieân gioûi khoâng vieát raèng ‘ngöôøi naøy giaø’, anh ta taû cho ñoäc giaû thaáy Ñöøng chæ noùi raèng ngöôøi naøy giaø nhö theá naøo, anh taû maùi toùc baïc, hai oâng ta giaø baøn tay nhaên nheo vaø daùng ñi chaäm chaïp cuûa ngöôøi ñoù. Nhöng baïn cuõng phaûi bieát choïn loïc. Khoâng phaûi chi tieát naøo cuõng ñaùng noùi. Baïn khoâng nhaát thieát phaûi taû veà ñoà aên cuûa moät ngöôøi ñoù trong baøi vieát cuûa baïn chæ vì baïn chöùng kieán hoï aên nhöõng gì. Baïn coù theå thaáy moät thöông gia baïn phoûng vaán ñeo moät chieác caø vaït veõ hình con voi. Neáu chieác caø vaït ñoù khoâng cho thaáy moät ñieåm ñaùng noùi naøo veà thöông gia ñoù, thì ñöøng vieát chi tieát ñoù vaøo baøi. Nhöng neáu thöông gia naøy laø ngöôøi baûo veä thuù hoang daõ vaø ñeo caø vaït veõ hình con voi thì ñoù laø moät chi tieát ñaùng noùi. Sau ñaây laø nhöõng ví duï cho thaáy nhöõng ñieàu quan saùt kyõ löôõng cuûa phoùng vieân laøm cho baøi vieát noåi baät leân. Haõy ghi nhaän caùc chi tieát ñaày yù nghóa khi vaän duïng ñeán caùc giaùc quan. Tröôùc tieân, ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï, ñaêng treân nhieàu aán phaåm cuûa Myõ vaø chaâu AÙ veà vieâc phaùt trieån coâng nghieäp laøm haïi ñeán theá naøo tôùi moät trong caùc thaønh phoá ñaùng yeâu nhaát cuûa Thaùi Lan: 37
Chöông 5: Quan saùt CHIANG MAI, Thailand - Taïi naêm cöûa oâ cuûa khu phoá coå ôû Chiang Mai, ngöôøi daân vöøa taäp trung ñeå tham döï moät buoåi leå coå truyeàn goïi laø Inthakhin. Caùc vò sö Phaät Giaùo maëc nhöõng chieác aùo caø sa vaøng ngheä caát cao lôøi caàu nguyeän trong khi daân chuùng daâng höông, hoa vaø ñeøn neán ñeå caàu möa vaø xin muøa maøng boäi thu. Tuy nhieân, tieáng coøi xe inh oûi vaø tieáng maùy xe ñang bò taéc ñöôøng quanh caùc cöûa oâ naøy ñaõ aùt haún tieáng caàu kinh vaø khoùi xe töø caùc oáng khoùi xe hôi, xe gaén maùy laøm chaúng coøn ai ngöûi thaáy muøi höông hoa thôm ngaùt nöõa. Sau ñaây laø ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï khaùc, ñaêng treân nhieàu nhaät baùo taïi chaâu AÙ veà vaán ñeà laïm duïng treû em taïi Campuchia: PHNOMPENH, Cambodia - Hai maét em to troøn, hai maù phuùng phính, em maëc moät chieác aùo thun maàu ñoû choùi, moät chieác vaùy traéng vaø chaân ñi ñoâi deùp môùi. Treân töôøng phoøng em, moät taám bích chöông chuïp caûnh caùc em beù vui ñuøa trong naéng aám vaø moät con chim boà caâu traéng. Beân ngoaøi, caùc em beù khaùc ñang ca haùt. Nhöng em chæ bieát cuùi ñaàu nhìn xuoáng ñaát, khoâng buoàn nhìn maët ngöôøi ñeán thaêm. Trong suoát moät tieáng ñoàng hoà troø chuyeän, em khoâng heà nheác meùp cöôøi laáy moät laàn. Em beù gaùi naøy môùi 10 tuoåi. Caùch ñaây ba tuaàn, em vöøa troán khoûi moät oå maõi daâm, nôi cha em, moät caûnh saùt vieân, ñaõ baùn em vaøo. 38
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán CHÖÔNG 6: KYÕ THUAÄT PHOÛNG VAÁN Phoùng vieân khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù maët nôi xaåy ra söï kieän. Thoâng thöôøng hoï phaûi hoûi chuyeän nhöõng ngöôøi chöùng kieán, hay nhöõng ai bieát veà moät ñeà taøi naøo ñoù. Ñoâi khi phoùng vieân phaûi noùi chuyeän vôùi caùc naïn nhaân cuûa baïo löïc hay thieân tai. Hoaëc vôùi ngöôøi bò caùo giaùc ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Ñeå kieám ñöôïc tin chính xaùc, phoùng vieân phaûi bieát caùch ñaët nhöõng caâu hoûi moät caùch phaûi pheùp. Xin ñöôïc phoûng vaán Taïi moät vaøi quoác gia, caùc vieân chöùc haøng ñaàu trong chính phuû khoâng muoán cho phoùng vieân tôùi gaàn. Hoï ñoøi xem caâu hoûi tröôùc hay ñeå cho ngöôøi phaùt ngoân cuûa hoï tieáp phoùng vieân. Coù theå nhieàu ngaøy sau ñoù hoï môùi traû lôøi, trong tröôøng hôïp hoï chòu traû lôøi. Trong moïi tröôøng hôïp, baïn neân tìm hieåu lòch trình hoaït ñoäng trong ngaøy cuûa vieân chöùc ñoù. Khoâng phaûi taát caû Khi vieân chöùc ñoù xuaát hieän tröôùc coâng chuùng, baïn moïi nhaân vieân chính coù theå chaën oâng hay baø ta laïi vaø hoûi caùc caâu hoûi cuûa quyeàn ñeàu muoán ñoùn baïn. tieáp phoùng vieân Kieám ñöôïc caùc nguoàn tin ôû caáp trung laø ñieàu raát coù ích cho baïn. Neáu baïn laøm quen ñöôïc vôùi moät coá vaán cuûa moät vieân chöùc, ngöôøi naøy coù theå giuùp baïn 39
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán xin phoûng vaán vôùi vieân chöùc ñoù. Neáu baïn bieát cö xöû leã ñoä vôùi caùc thö kyù hay phuï taù-nhöõng ngöôøi ghi nhaän nhöõng lôøi nhaén cuûa baïn- baïn seõ coù cô may laø ngöôøi baïn muoán phoûng vaán coù theå goïi ñieän ñaùp laïi cuù ñieän thoaïi cuûa baïn. Nhieàu cuoäc phoûng vaán ñöôïc thöïc hieän qua ñieän thoaïi. Ñôõ maát thì giôø. Tuy nhieân, khi coù theå ñöôïc, baïn neân phoûng vaán tröïc tieáp, nhaát laø neáu baïn chöa töøng gaëp hoï tröôùc ñoù. Khi gaëp taän maët, baïn coù theå quan saùt ngöôøi naøy vaø quang caûnh chung quanh ñeå ñöa moät vaøi chi tieát vaøo baøi. Chuaån bò Baïn caøng bieát nhieàu veà ngöôøi baïn phoûng vaán, baïn caøng deã gôïi chuyeän hoï hôn. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn phaûi laø chuyeân gia veà vaán ñeà ñoù. Nhöng neáu nguoàn tin cuûa baïn thaáy raèng baïn ñaõ toán coâng tìm hieåu veà vaán ñeà ñoù, hoï seõ khoâng caûm thaáy phí thì giôø khi noùi chuyeän vôùi baïn. Ñoïc caùc baøi baùo löu tröõ trong thö vieän cuûa baùo baïn. Hoûi caùc phoùng vieân khaùc hay chuû bieân, goïi ñieän cho caùc chuyeân gia. Tìm bieát tin töùc treân maïng Internet. Baïn caøng coù nhieàu thoâng tin veà boái caûnh, baïn caøng deã thu goïn cuoäc phoûng vaán vaø ñi ñuùng ñeà. Chanyaporn Chanjaroen, moät phoùng vieân Thaùi Lan chuyeân ñöa tin veà taøi chính cho haõng thoâng taán Dow Jones, ñoïc raát nhieàu vaø ñi hoïc caùc lôùp daønh cho phoùng vieân taøi chính. Coâ phoûng vaán caùc nhaø trung gian buoân baùn coå phieáu vaø chuyeân gia ngoaïi hoái moãi ngaøy. Ñaây laø nhöõng ngöôøi raát baän roän. ‘Caâu hoûi ñaàu tieân cuûa toâi ñi thaúng vaøo vaán ñeà vaø toâi phaûi bieát toâi muoán gì ôû hoï’, Chanyaporn noùi. ‘Thoâng thöôøng toâi chæ ñöôïc daønh cho coù moät hay hai phuùt. Toâi khoâng muoán laøm hoï böïc mình vôùi caùc caâu hoûi taàm phaøo.’ Chanyaporn vieát tröôùc caùc caâu hoûi chính xuoáng 40
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán giaáy ñeå khoûi queân hoûi, coâ saép xeáp caùc caâu hoûi naøy theo thöù töï hôïp lyù. Khi baïn laøm danh saùch caâu hoûi, khoâng nhöõng nghó tôùi caùc chöõ W vaø chöõ H vaø nhöõng gì baïn caàn vieát trong baøi, maø coøn neân nhôù: ñoäc giaû muoán bieát nhöõng gì? Hoï seõ hoûi nhöõng gì neáu hoï coù maët ñeå hoûi? Chìa khoùa cho moät cuoäc phoûng vaán thaønh coâng laø Kh«ng bao giê nªn baïn phaûi bieát chuù troïng ñeán nhöõng ñeà taøi caàn thieát qu¸ tß mß vaø chuaån bò caùc caâu hoûi saùt vôùi caùc ñeà taøi ñoù vaø hôn theá nöõa. Ñuùng giôø Ñaây laø ñieàu leã ñoä vaø toû ra chuyeân nghieäp. Thöôøng thöôøng caùc nguoàn tin cuûa baïn laø nhöõng ngöôøi baän roän nhöng ñaõ töû teá daønh thì giôø cho baïn. Baét ñaàu phoûng vaán: töï giôùi thieäu Ñeå baét ñaàu moät cuoäc phoûng vaán, baïn haõy töï giôùi 41
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán thieäu mình vaø cô quan cuûa baïn. Trích lôøi cuûa moät ngöôøi maø khoâng cho ngöôøi ñoù bieát hoï ñang noùi chuyeän vôùi phoùng vieân laø ñieàu sai traùi. Haõy trao danh thieáp cho hoï. Giaûi thích veà baøi baïn ñònh vieát. Laøm nhö vaäy seõ thu goïn cuoäc phoûng vaán vaøo ñuùng ñeà. Trong moät vaøi tröôøng hôïp, gioáng nhö Chanyaporn, baïn phaûi ñi thaúng vaøo caâu hoûi vì nguoàn tin cuûa baïn khoâng coù nhieàu thì giôø. Nhöng neáu coù thì giôø, baïn neân noùi chuyeän chung chung vôùi ngöôøi naøy tröôùc, veà thôøi tieát, veà ñoäi boùng ñaù toaøn quoác, v.v.. Tieáp ñaáy, ñaët caâu hoûi khi nguoàn tin cuûa baïn baét ñaàu caûm thaáy thoaûi maùi. Ghi cheùp vaø ghi aâm Duøng maùy ghi aâm ñeå coù theå söû duïng chính xaùc caâu traû lôøi. Khoâng ai coù theå phaøn naøn laø hoï ñaõ bò trích sai lôøi. Khi duøng maùy ghi aâm baïn cuõng coù theå taäp trung vaøo nhöõng ñieàu nguoàn tin cuûa baïn noùi. Tuy nhieân, ngöôøi ta hay caûm thaáy ngaïi nguøng tröôùc maùy ghi aâm. Hoï khoâng muoán noùi nhieàu khi hoï bieát raèng moãi caâu hoï noùi ñeàu ñöôïc ghi laïi. Duøng maùy ghi aâm cuõng maát thì giôø. Khi baïn saép ñeán kyø haïn noäp baøi vieát, thöôøng thöôøng baïn khoâng ñuû thì giôø ñeå nghe laïi baêng nhöïa ñeå tìm caâu trích daãn. Maùy ghi aâm cuõng coù theå bò hoûng. Nhôù ñem theo theâm pin vaø baêng cassette. Ñoàng thôøi cuõng phaûi ghi cheùp phuï theâm. Vöøa nghe vöøa ghi cheùp khoâng phaûi laø ñieàu deã laøm. Neáu nguoàn tin cuûa baïn noùi nhanh quùa. Baïn neân leã pheùp yeâu caàu hoï noùi chaäm laïi. Neáu nguoàn tin noùi ñieàu gì ñoù baïn ghi laïi khoâng kòp, yeâu caàu hoï laäp laïi. Noùi cho nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng baïn muoán chaéc chaén laø baïn ghi ñuùng lôøi hoï. Nguoàn tin seõ caûm kích khi thaáy baïn coù yù toát. Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, baïn cuõng caàn phaûi bieát toác kyù döôùi moät daïng naøo ñoù. 42
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Baïn coù theå hoïc toác kyù thoâng thöôøng. Ña soá phoùng vieân töï nghó ra caùch toác kyù rieâng cho mình. Chaúng haïn c/p laø ‘chính phuû’, daáu $ laø tieàn, b/v laø ‘bôûi vì’. Baïn khoâng caàn phaûi vieát töøng chöõ xuoáng soå. Chæ ghi laïi caùc caâu vaø töø chính, vaø toùm löôïc nhöõng nhaän ñònh cuûa ngöôøi baïn phoûng vaán. Qua kinh nhieäm baïn coù theå nhaän bieát ngay nhöõng caâu hay ñeå trích daãn laø gì, vaø vieát nhöõng caâu naøy xuoáng khi baïn nghe ngöôøi kia noùi. Tröôùc khi vieát baøi, neân saép xeáp laïi nhöõng gì baïn ghi cheùp. Duøng caùc loaïi buùt ñaùnh daáu baèng caùc maàu khaùc nhau ñeå xaùc ñònh caùc yeáu toá chính, chaúng haïn nhö ñeå môû ñaàu, vaø ñöa caùc döõ kieän coù lieân quan vôùi nhau vaøo moät choã. Khi saép xeáp nhöõng ñieàu baïn ghi cheùp nhö vaäy, baïn seõ thu goïn baøi vieát cho ñuùng ñeà. Deã vieát hôn vaø troâi chaåy maïch laïc hôn. Sau ñaây laø vaøi trang trong moät cuoán soå ghi cheùp cuûa moät phoùng vieân duøng cho moät baøi vieát chuùng ta 43
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán ñoïc tröôùc ñaây (chöông 3) veà vaán ñeà neàn kinh teá Hoa Kyø trì treä laøm haïi ñeán ngaønh may maëc taïi Campuchia. Phoùng vieân naøy ñaõ khoâng ghi laïi nhöõng töø (the, a) vaø giôùi töø (to, in). Chæ tröø trong nhöõng caâu trích, phoùng vieân muoán duøng thaät chính xaùc lôøi trích . Phoùng vieân naøy duøng chöõ taét ‘econ’ ñeå chæ economy (kinh teá), Camb cho ‘Campuchia’, ‘Facts’ cho ‘Factories’ (nhaø maùy). Phoùng vieân naøy khoanh troøn moät caâu hoûi anh (hay chò) ta muoán hoûi trong phaàn sau trong khi phoûng vaán. Phoùng vieân ghi nhöõng caâu töï nhaéc nhôû veà caùc soá lieäu caàn thieát cho baøi vaø ñaët # ôû tröôùc moãi caâu ñeå nhôù raèng anh hay chò ta phaûi laäp töùc tìm ngay khi trôû veà ñeán vaên phoøng. Boä tröôûng ñoù noùi ñeán nhieàu vaán ñeà. Phoùng vieân naøy quyeát ñònh vieát veà ñieåm kinh teá trì treä taïi Hoa Kyø vaø ngaønh may maëc. Vì vaäy anh/chò ta ñaùnh daáu baèng moät ñöôøng doïc beân caïnh nhöõng caâu lieân quan ñeán ñeà taøi naøy. Laøm nhö vaäy, anh/chò ta coù theå thaáy ngay nhöõng döõ kieän naøo phuø hôïp vôùi baøi vieát. Phoùng vieân naøy ñaùnh daáu chöõ v beân caïnh ñieàu anh/chò ta nghó coù theå duøng ñeã môû ñeà. Hoûi nhöõng caâu ‘taïi sao’ vaø ‘nhö theá naøo’ Hoûi nhöõng caâu khuyeán khích cho nguoàn tin giaûi thích hay noùi roõ hôn. Traùnh nhöõng caâu hoûi coù theå traû lôøi vaén taét ‘coù’ hay ‘khoâng’ hay chæ moät chöõ laø ñuû. Thí duï: * ‘OÂng ñang vaän ñoäng tranh cöû, coù ñuùng khoâng?’ *‘Lieäu oâng coù ñaït ñöôïc muïc tieâu ñoù hay khoâng?’ Thay vaøo ñoù, hoûi nhöõng caâu baét ñaàu baèng ‘taïi sao’ hay ‘nhö theá naøo, baèng caùch naøo?’ Thí duï: * ‘Taïi sao oâng laïi ra öùng cöû?’ * ‘OÂng ñònh ñaït ñeán muïc tieâu baèng caùch naøo?’ 44
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Giöõ cho caâu hoûi ngaén goïn Moät soá phoùng vieân thích nghe tieáng mình noùi. Hoï hoûi nhieàu caâu daøi doøng cuøng moät luùc. Nhöng caùc nguoàn tin coù theå chaùn vaø khoâng hieåu phoùng vieân muoán gì. Ñeán khi hoï traû lôøi xong caâu hoûi ñaàu tieân, hoï queân maát caùc caâu hoûi kia. Giöõ cho caùc caâu hoûi cuûa baïn tröïc tieáp vaø ñôn giaûn. Laéng nghe, tænh taùo vaø quan saùt kyõ Coâng vieäc cuûa baïn laø nghe nguoàn tin noùi, khoâng phaûi ñeå dieãn thuyeát hay caõi vaõ vôùi hoï. Giöõ rieâng caùc yù kieán cuûa baïn. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn chæ ghi cheùp. Baïn phaûi laéng nghe, vaø nghe moät caùch coù suy luaän. Nghó veà nhöõng gì baïn nghe thaáy. Lieäu caùc caâu traû lôøi vaø nhaän xeùt cuûa ngöôøi ñoù coù yù nghóa hay khoâng? Lieäu oâng hay baø ta coù thöïc söï traû lôøi caâu hoûi hay khoâng. Suy nghó veà nhöõng gì nguoàn tin cuûa baïn ñang noùi, khoâng phaûi veà caâu hoûi baïn saép hoûi. Baïn phaûi tænh trí ñeå xem coù gì baát thöôøng hay khoâng. Neáu nguoàn tin noùi ñieàu gì ñoù ñaùng chuù yù moät caùch baát ngôø, baïn phaûi saün saøng chuyeån höôùng ñeå theo goùc caïnh môùi cuûa caâu chuyeän. Caùc phoùng vieân gioûi thöôøng ñi phoûng vaán vôùi moät yù töôûng naøo ñoù nhöng khi phoûng vaán xong laïi ra veà vôùi moät caâu chuyeän khaùc haún. Trong cuoäc phoûng vaán, ghi nhaän caùch thöùc ngöôøi traû lôøi phaûn öùng vôùi caâu hoûi. Ngöôøi ñoù coù duøng ngoùn tay Caùc caâu hoûi hay seõ choïc choïc vaøo khoaûng khoâng khi nhaán maïnh ñeán ñöôïc traû lôøi hay moät ñieåm naøo ñoù khoâng? Ngöôøi ñoù coù rung ñuøi, hay nhaáp nhoåm vì boái roái hay khoâng? Ñoàng thôøi ghi nhaän quang caûnh chung quanh taïi vaên phoøng hay nhaø rieâng cuûa ngöôøi ñoù. Caùc chi tieát vöøa keå coù theå laøm cho baøi vieát cuûa baïn soáng ñoäng hôn. 45
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Ñöøng ngaïi hoûi nhöõng caâu ‘ngôù ngaån’ Neáu nguoàn tin cuûa baïn traû lôøi quaù phöùc taïp hay mô hoà, baïn neân yeâu caàu hoï giaûi thích. Baïn coù theå noùi nhö theá naøy: ‘toâi muoán chaéc laø toâi ñaõ hieåu roõ ñieàu naøy ñeå toâi coù theå giaûi thích moät caùch giaûn dò cho ñoäc giaû cuûa toâi.’ Baïn coù theå noùi vôùi nguoàn tin cuûa baïn laø baïn hieåu vaán ñeà nhö theá naøy: ‘Ñeå toâi bieát chaéc raèng toâi ñaõ hieåu lôøi oâng/baø noùi. Coù phaûi oâng/baø noùi raèng..’ Noùi nhö vaäy khieán cho nguoàn tin cuûa baïn coù cô hoäi söûa laïi baát cöù ñieàu gì baïn hieåu laàm. Haàu heát caùc nguoàn tin ñeàu muoán giuùp baïn hieåu. Hoï muoán baøi cuûa baïn vieát thaät chính xaùc. Taát nhieân, coù nhöõng caâu hoûi thaät ngôù ngaån. Ñöøng yeâu caàu moät vieân chöùc haøng ñaàu ñaùnh vaàn teân cuûa oâng hay baø ta. Ñöøng hoûi moät giôùi chöùc ngaân haøng raèng laõi xuaát laø gì. Baïn phaûi bieát nhöõng ñieàu naøy tröôùc. Ñoái phoù ra sao vôùi caâu ‘mieãn bình luaän’. Ñöøng voäi boû cuoäc neáu moät nguoàn tin ngay ñaàu tieân ñaõ khoâng muoán bình luaän gì. Haõy hoûi caâu hoûi theo moät caùch khaùc. Neáu khoâng ñöôïc, neân cho nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng hoï coù lôïi hôn khi hoï noùi roõ veà quan ñieãm cuûa hoï. Giaûi thích raèng, neáu hoï khoâng bình luaän thì baïn seõ phaûi noùi raèng hoï khoâng bình luaän trong baøi vieát cuûa baïn. Nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng nhö vaäy seõ khoâng hay cho hoï, vì ñoäc giaû seõ cho raèng hoï coù ñieàu gì muoán giaáu. Baïn cuõng coù theå noùi vôùi nguoàn tin raèng baøi vieát cuûa baïn seõ keùm chính xaùc vaø khoâng ñöôïc caân ñoái neáu khoâng coù nhöõng nhaän ñònh cuûa hoï. Sau cuøng, baïn vaãn phaûi toân troïng quyeàn mieãn bình luaän cuûa nguoàn tin. Noùi chung, ñöøng vieát raèng, nguoàn tin ‘khoâng chòu traû lôøi’. Neân víeát raèng, oâng hay baø ta töø choái bình luaän. Nhö vaäy trung laäp hôn. Khi moät nguoàn tin nhaát möïc khoâng traû lôøi 46
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Caùc chính trò gia coù thoùi quen noùi lieân mieân maø khoâng traû lôøi caâu hoûi cuûa baïn. Neáu tình traïng naøy xaåy ra, ñaët caâu hoûi cho khaùc ñi. Cuoái cuøng, hoûi nguoàn tin veà nhöõng tin ñoàn hay nhöõng lôøi chæ trích maø baïn nghe ñöôïc. Neáu nguoàn tin bieát baïn ñaõ nghe ñöôïc maët kia cuûa vaán ñeà roài, oâng/baø ta coù theå traû lôøi tröïc tieáp hôn. Thöû im laëng Ñoâi khi, moät nguoàn tin traû lôøi chuùt ít vaø khoâng ñaày ñuû, roài im laëng. Thay vì hoûi caâu hoûi keá tieáp, haõy chôø moät chuùt. Ñöøng toû ra boái roái vì khoaûng khaéc im laëng naøy. Nhieàu ngöôøi khoâng thích söï yeân laëng, vì vaäy coù theå nguoàn tin seõ tieáp tuïc noùi. Söï im laëng cuûa chính baïn cho oâng/baø ta thaáy laø baïn haõy coøn chôø ñöôïc giaûi thích theâm. Khi hoï noùi khoâng ngöøng Khi nguoàn tin baét ñaàu noùi veà moät ñieàu gì ñoù khoâng aên nhaäp vaøo cuoäc phoûng vaán, baïn coù hai caùch. Moät laø ñeå cho hoï tieáp tuïc noùi vôùi hy voïng laø hoï seõ noùi ñieàu gì ñoù hay ho. Nhöng neáu thì giôø coù haïn, baïn coù theå leã pheùp ngaét lôøi: ‘vaâng, ñieàu ñoù hay laém. Caùm ôn quan ñieåm cuûa oâng/baø. Trôû laïi vôùi...(vaán ñeà taøi chính).. Caùc caâu hoûi boå sung: ñi vaøo chi tieát Caùc nguoàn tin thöôøng hay traû lôøi chung chung. Nhöng ngöôøi phoùng vieân laïi caàn caùc chi tieát ñeå hieåu caâu chuyeän roõ raøng hôn vaø moâ taû minh baïch hôn cho ñoäc giaû. Muoán bieát theâm chi tieát, baïn phaûi hoûi caùc caâu hoûi boå sung thuù vò. Neáu moät caûnh saùt vieân taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh cho baïn bieát coù hai chieác xe ñaâm vaøo nhau treân ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, haõy hoûi ñoù laø loaïi xe gì, maàu gì. Neáu caûnh saùt vieân noùi coù ba ngöôøi bò thöông haõy hoûi hoï laø ai, bò thöông nhö theá naøo vaø ñöôïc ñöa vaøo nhaø thöông naøo. 47
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Neáu moät chính trò gia noùi maïng soáng cuûa oâng bò ñe doaï, yeâu caàu oâng cho bieát thí duï. Ñoâi khi baïn khoâng saün saøng ñeå hoûi caùc caâu hoûi boå sung. Neáu baïn caàn suy nghó ñeå hoûi theâm, haõy hoûi: ‘taïi sao nhö vaäy?’ hoaëc ‘oâng/baø noùi nhö vaäy coù nghóa gì?’. Ñaây laø nhöõng caâu laøm cho cuoäc phoûng vaán tieán trieån lieân tuïc. Caùc caâu hoûi khoù Caàn nhaïy caûm vôùi Ñoâi khi baïn caàn hoûi nhöõng caâu teá nhò hay cöùng nhöõng ñau khoå raén maø ñaùng leõ baïn khoâng muoán hoûi. Baïn phaûi töï baét buoäc mình hoûi. Baïn coù theå caûm thaáy e theïn khi hoûi moät ngöôøi: ‘anh/chò nhieãm beänh AIDS nhö theá naøo?’ Nhöng ñoäc giaû cuûa baïn muoán bieát caâu traû lôøi. Caâu traû lôøi coù theå cho thaáy ñoù laø moät caâu chuyeän bình thöôøng hay moät chuyeän hay. Baïn coù theå baét ñaàu moät caâu hoûi nhö vaäy baèng caùch noùi ‘toâi raát tieác phaûi hoûi anh/chò caâu naøy..’ Ñoâi khi baïn caàn caâu traû lôøi cuûa moät ngöôøi bò toá caùo ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Giaûi thích vôùi hoï laø baïn muoán coù söï caân ñoái vaø coâng baèng trong baøi vieát. Giaûi thích ñaây laø cô hoäi ñeå hoï minh oan hay caûi chính caùc tin coù theå sai laàm veà hoï. Hoûi caùc caâu deã, cô baûn tröôùc. Hoûi caùc caâu khoù nhaát sau cuøng. Neáu ngöôøi ñoù töø choái traû lôøi caùc caâu hoûi khoù vaø ngöng cuoäc phoûng vaán, ít ra baïn cuõng ñaõ coù ñöôïc moät ít tin töùc roài. Neáu nguoàn tin ñaët ngang ñieän thoaïi xuoáng hay ñoùng saäp cöûa vaøo maët baïn, ñöøng aùy naùy veà ñieàu naøy, baïn laø phoùng vieân. Phaän söï cuûa baïn laø tìm caâu traû lôøi. 48
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï nghieäp Muïc ñích cuûa tieåu söû caù nhaân laø roïi moät tia saùng vaøo thaân theá caù nhaân naøy. Coù nghóa laø baïn phaûi laøm sao cho ngöôøi ñoù caûm thaáy thoaûi maùi vaø khoâng ngaïi ngaàn noùi veà chính hoï. Nhö vaäy, cuoäc phoûng vaán cuûa baïn môùi ñi saùt vaøo ñeà taøi vaø tieán trieån troâi chaûy. Nguoàn tin cuûa baïn cuõng phaûi caûm thaáy haøi loøng laø baïn ñaõ boû thì giôø ra ñeå chuaån bò. Baïn coù theå ñeà caäp ñeán moät baøi vieát oâng hay baø ta vieát tröôùc ñaây hay khoâng? Baïn coù bieát oâng hay baø ta hoïc tröôøng naøo hay khoâng? Trong caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï nghieäp, baïn phaûi löu yù xem ñoái töôïng cuûa baïn cö xöû nhö theá naøo. Neáu baïn coù thì giôø, baïn neân quan saùt ñoái töôïng taïi nhaø rieâng, nôi laøm vieäc hay khi ñang giaûi trí. Caùc baøi vieát hay cho thaáy ngöôøi trong baøi ñang laøm gì. Keát thuùc cuoäc phoûng vaán Caùm ôn nguoàn tin ñaõ daønh thôøi gian cho baïn. Nhöng ñöøng queân ba caâu hoûi choùt: * Toâi coù queân hoûi ñieàu gì quan troïng hay khoâng? * OÂng/baø nghó raèng toâi neân hoûi ai nöõa ñeå coù theå bieát theâm veà vaán ñeà naøy? * Toâi coù theå goïi ñieän cho oâng/baø neáu sau naøy toâi coù theâm caâu hoûi nöõa hay khoâng? * (Xin soá ñieän thoaïi nhaø rieâng hay di ñoäng neáu ñöôïc. Yeâu caàu nguoàn tin lieân laïc vôùi baïn ñeå laøm saùng toû theâm baát cöù ñieåm naøo). 49
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu CHÖÔNG 7: SÖÛ DUÏNG TAØI LIEÄU Baát cöù khi naøo coù ñieàu kieän, phoùng vieân phaûi ñi tìm taøi lieäu ñeå xaùc nhaän hay ñöa theâm vaøo nhöõng gì ngöôøi khaùc cho hoï bieát. Taøi lieäu laø baát cöù nhöõng gì chöùa ñöïng caùc döõ kieän ñöôïc ghi cheùp. Coù theå ñoù laø moät tôø giaáy, hay caùc döõ kieän löu tröõ trong maùy vi tính. Caùc taøi lieäu naøy goàm coù thoâng caùo baùo chí, nieân giaùm ñieän thoaïi, phuùc trình veà ngaân saùch, caùc baûn baùo caùo, soá lieäu cuûa chính phuû vaø v.v.. Baøi vieát cuûa baïn seõ ñaùng tin caäy hôn neáu baïn trích daãn ñöôïc moät taøi lieäu ñeå hoã trôï cho nhöõng gì baïn vieát trong baøi. Trong moät cuoäc phoûng vaán, neáu moät ngöôøi naøo ñoù ñeà caäp ñeán moät böùc thö hay baûn phuùc trình, haõy hoûi xin hoï moät baûn sao. Neáu moät nguoàn tin cho baïn bieát moät ñieàu ñaëc bieät kín ñaùo naøo ñoù, yeâu caàu hoï cho xem nhöõng taøi lieäu chöùng minh. Nhöõng taøi lieäu naøy seõ giuùp baïn ñieàu tra nhöõng hoaït ñoäng phaïm phaùp 50
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu Coù theå baïn thöôøng xuyeân nhaän ñöôïc baùo caùo cuûa chính phuû, caùc cô quan phi chính phuû hoaëc caùc toå chöùc quoác teá nhö Ngaân Haøng Theá Giôùi. Ñeå yù xem trong baûn baùo caùo coù moät thoâng ñieäp naøo ñoù ñaùng löu yù khoâng. Chuù yù vaøo baát cöù ñeà nghò naøo maø baûn baùo caùo noùi seõ caûi thieän tình hình. Sau ñoù, ñi tìm caùc thí duï, nhöõng lôøi trích daãn hay soá lieäu cuûa vaên kieän boå sung cho caùc ñeà nghò ñoù. Nhieàu cô quan phoå bieán caùc baûn baùo caùo moät caùch thöôøng xuyeân. Tìm caùch xin caùc baùo caùo quan troïng tröôùc khi ñöôïc chính thöùc phoå bieán. Nhö vaäy baïn seõ coù nhieàu thì giôø hôn ñeå ñoïc vaø hieåu roõ hôn. Neáu baûn töôøng trình quaù raéc roái hay chuyeân veà kyõ thuaät, baïn coù theå yeâu caàu caùc chuyeân gia giaûi thích cho baïn. Ngöôøi daân coù ñöôïc ñoïc caùc taøi lieäu ñoù hay khoâng tuyø ôû töøng nöôùc. Baïn coù theå caûm thaáy ngaïc nhieân khi bieát raèng coù raát nhieàu taøi lieäu hieän haønh: Haõy ñeå yù xem: * Soå saùch veà nhaø ñaát * Töôøng trình cuûa caûnh saùt * Caùc ñeà nghò veà luaät phaùp * Giaáy tôø soå saùch cuûa toøa aùn * Caùc vaên baûn chi thu vaø töôøng trình thöôøng nieân cuûa caùc coâng ty * Caùc baûn baùo caùo veà moâi tröôøng * Caùc hôïp ñoàng veà ñaün goã * Caùc baûn baùo caùo kinh teá cuûa chính phuû * Caùc vaên kieän ghi laïi caùc cuoäc hoïp cuûa caùc hoäi ñoàng Khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã tìm hieåu ñöôïc vaên kieän naøo coù saün. Nhöng moät trong nhöõng ñieàu ñaàu tieân baïn neân laøm laø tìm hieåu xem nhöõng cô quan naøy hoaït ñoäng nhö theá naøo. Hoï thöôøng xuyeân töôøng trình veà nhöõng hoaït ñoäng gì? Caùc baûn töôøng trình naøy 51
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu ñöôïc phoå bieán döôùi daïng naøo? Cô quan vaø vieân chöùc naøo ñaûm nhieäm vieäc phoå bieán baùo caùo ñoù. Khi phoùng vieân chính thöùc yeâu caàu chính phuû cho xem caùc taøi lieäu naøy, hoï thöôøng phaûi chôø ñôïi maát nhieàu thôøi gian. Ñoâi khi hoûi moät nguoàn tin thaân caän naøo ñoù laø caùch deã nhaát. Qua vieäc xem xeùt ñeán caùc taøi lieäu vöøa keå, phoùng vieân coù theå phaùt hieän ra nhöõng ñieàu sai traùi vaø laïm duïng quyeàn haønh. Taïi moät vaøi nöôùc, phoùng vieân coù theå xem caùc taøi lieäu ñeå tìm hieåu xem nhöõng ai cung caáp tieàn cho caùc chính trò gia. Tieáp ñaáy, hoï xem caùc baûn töôøng trình ñeå bieát chính phuû chi tieâu coâng quyõ nhö theá naøo. Hoï tìm moät moái lieân quan naøo ñoù: lieäu coù ngöôøi naøo ñoù trong nhoùm nhöõng ngöôøi ñoùng goùp tieàn cho caùc chính trò gia ñöôïc chính phuû caáp cho caùc hôïp ñoàng giaù trò lôùn hay khoâng? Caùc baûn töôøng trình ñoù cho thaáy ai coù aûnh höôûng vaø ai möôïn tay chính phuû ñeå laøm giaàu. Ñoù laø moät thí duï veà caùch thöùc vieát phoùng söï ñieàu tra. Luoân luoân kieåm chöùng Haõy caån thaän: Caùc taøi lieäu coù theå ñaùnh laïc höôùng baïn hay laø giaû maïo. Baïn phaûi tìm caùch kieåm chöùng. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc aùp duïng caû vôùi caùc baøi baùo ñöôïc ñaêng taûi tröôùc ñaây treân chính baùo cuûa baïn. Neáu baïn khoâng caån thaän khi duøng tin cuûa moät baøi vieát tröôùc ñoù, baïn coù theå laäp laïi cuøng moät loãi laàm. Noùi chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc Moät baøi vieát döïa treân coù moãi moät taøi lieäu raát deã laøm ngöôøi ñoïc chaùn, vaø laïi coøn thieáu caân ñoái nöõa. Haõy hoûi yù kieán cuûa caùc chuyeân gia vaø cuûa nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi nhöõng gì ghi treân taøi lieäu. Tìm caùc thí duï trong ñôøi soáng haøng ngaøy ñeå laøm cho baøi haáp daãn hôn. Neáu baûn baùo caùo laø veà con soá caùc naïn nhaân vì mìn taïi Campuchia, haõy phoûng vaán moät naïn nhaân ñaõ töøng daüm phaûi mìn laøm anh/chò ta cuït chaân. 52